CC BY
10
УДК 81'374
Д. В. Дзятко
Беларуси дзяржауны педагапчны ушверсгот iMH Макшма Танка
ПЕРЫФЕРЫЙНЫЯ МЕГАСТРУКТУРНЫЯ КАМПАНЕНТЫ У БЕЛАРУСКАЙ Л1НГВ1СТЫЧНАЙ ТЭРМ1НАГРАФ11
У артыкуле сютэматызуюцца i характарызуюцца перыферыйныя шфармацыйныя кампанен-ты у мегаструктуры беларусшх слоушкау лшгвютычных тэрмшау (iндэксы, граматычныя дадатк1, бiблiяграфiя, змест). Асноуныш крытэрыямi для сiстэматызацыi выступаюць фармаль-ныя i функцыянальныя асаблiвасцi постпазiцыйных шфармацыйных кампанентау.
У беларускай лшгвютычнай тэрмшаграфп выкарыстоуваюцца чатыры тыпы зводнай шдэксацьп - лемная, алфавiтная, тэматычная, iмянная. Лемны iндэкс - спiс тэрмшалапчных адзiнак з указаннем старонак слоушка (раздзелау, пазщый), на як1х яны зафiксаваны. Алфавiтны iндэкс - стс ключавых тэрмшау, зафшсаваных у слоуншу. Тэматычны iндэкс - спiс рэестравых адзiнак слоушка з улiкам iх пазщып y навуковай сютэматыцы. 1мянны iндэкс - алфавiтны спiс прозвшчау асоб, як1я узгадваюцца y тэрмiнаграфiчным выданш, з указаннем канкрэтных старонак.
Граматычныя дадатш y тэрмiнаграфii маюць дыдактычна-даведачную ск1раванасць i уяуля-юць сабой таблщы, граматычныя даведнiкi, парадыгмы словазмянення i iнш.
Спiс выкарыстанай лiтаратуры важны для разумення аутарскай канцэпцыi, навуковых прыя-рытэтау укладальшкау i з'яуляецца паказчыкам прыналежнасцi слоушка да пэунай тэрмша-графiчнай традыцыг
Структурная частка «Змест» - факультатыуны кампанент тэрмiнаграфiчных выданняу, як1 адлюстроувае загалоуы iншых кампанентау мегаструктуры слоушка.
Зроблена выснова, што у цэлым мегаструктура беларуск1х слоушкау лшгвютычных тэрмшау арганiзуецца па кантынуальным прынцыпе - кампаненты уключаюцца паслядоуна, падставай для размяшчэння наступнага кампанента з'яуляецца щэйнае завяршэнне папярэдняга. Асобныя перакладныя выданш характарызуюцца сепаратыунай мегаструктурай - у iх лiнейная пасля-доунасць кампанентау можа парушацца за кошт устауш iншых, састауных кампанентау.
Ключавыя словы: беларуская лексiкаграфiя, тэрмiнаграфiя, тэрмiналагiчны слоушк, псто-рыя лексiкаграфii, псторыя тэрмшаграфп, слоушкавы артыкул, мегаструктура.
D. V. Dzyatko
Belarusian State Pedagogical University named after Maxim Tank
PERIPHERAL MEGASTRUCTURAL COMPONENTS IN BELARUSIAN LINGUISTIC TERMINOGRAPHY
The article systematizes and characterizes the peripheral information components in the megastruc-ture of Belarusian dictionaries of linguistic terms (indexes, grammatical appendices, bibliography, table of contents). The main criteria for systematization are the formal and functional features of postpositional information components.
Belarusian linguistic terminology uses four types of summary indexing - lemma, alphabetical, thematic, nominal. Lemma index is a list of terminological units with the indication of dictionary pages (sections, positions) on which they are fixed. Alphabetical index is a list of key terms recorded in the dictionary. Thematic index is a list of registered units of the dictionary taking into account their position in scientific systematics. The index is an alphabetical list of the names of the persons mentioned in the terminological edition with the indication of specific pages.
Grammatical appendices in terminology have a didactic-reference orientation and are tables, grammar reference books, paradigms of word change, etc.
The list of used literature (bibliography) is important for understanding the author's concept, scientific priorities of the contributors and is an indicator of the dictionary's belonging to a certain terminographic tradition.
The structural part «Contents» is an optional component of terminographic publications which reflects the titles of other components of the megastructure of the dictionary.
It is concluded that in general the megastructure of Belarusian dictionaries of linguistic terms is organized on a continuous basis - the components are included sequentially, the reason for placing the next component is the ideological completion of the previous one. Some translated editions are characterized by a separative megastructure - in them the linear sequence of components can be broken due to the insertion of other, constituent components.
Key words: Belarusian lexicography, terminography, terminological dictionary, history of lexicography, history of terminography, dictionary entry, megastructure.
Уводзшы. Праблемамi тэорьп структурнай аргашзацып матэрыялу у лексiкаграфiчных вы-даннях лiнгвiсты пачалi займацца у другой палове ХХ ст.
Несумненную навуковую вартасць для развщця тэорыi лексiкаграфii уяуляюць фунда-ментальныя работы аутарау R. R. K. Hartmann, F. J. Hausmann, B. Svensén, у яюх апiсваюцца асноуныя этапы працэсу укладання слоушка, акрэ^ваюцца найважнейшыя метады лексiка-графавання, разглядаюцца структурныя асаб-лiвасцi слоушкау i паслядоунасць размяшчэння iнфармацыйных зон у слоушкавым артыкуле, вырашаюцца праблемы тыпалагiзацыi лексша-графiчных выданняу, прапануецца агляд псто-рыi стварэння слоушкау [1-4].
Разам з тым асаблiвасцi пабудовы аутарск-ага тэксту, дапаможнага i даведачнага апарату у агульнай структуры слоушкау, наколькi нам вядома, не былi прадметам спецыяльных наву-ковых даследаванняу нi у замежнай, нi у ай-чыннай лiнгвiстыцы. Аутарскi тэкст (прадмовы, кiраунiцтвы i iнш.), шдэксы (паказальнiкi), гра-матычныя дадаткi, стсы апрацаваных крынiц i пад. звычайнымi карыстальнiкамi i нават пра-фесiйнымi лiнгвiстамi нярэдка успрымаюцца як факультатыуныя часткi слоУнiка, якiя выкон-ваюць пераважна прадстаунiчыя або дапамож-на-шфармацыйныя функцыi. На наш погляд, там падыход з'яуляецца абератыуным, паколькi менав^а у аутарскiм тэксце нярэдка вызнача-ецца сiстэма метастандартау лексiкаграфiчнага выдання, а наяунасць прадуманага даведачнага апарату ютотна павышае iнфармацыйную эфек-тыунасць тэрмiнаграфiчнага выдання.
Асноуная частка. Мегаструктура, або ра-мачная структура, слоушка - парадак аргаш-зацыi асноуных структурных кампанентау лексiкаграфiчнага выдання.
Асноуным кампанентам мегаструктуры слоушка з'яуляецца корпус - сукупнасць слоу-нiкавых артыкулау, размешчаных у пэуным парадку.
Перыферыйныя мегаструктурныя кампа-ненты бываюць чатырох тыпау:
1) дыскурсiуныя - звязаныя з выкладам аутарскай канцэпцыi (напрыклад, прадмова, кiраунiцтва па карыстаннi, заключэнне);
2) метамоуныя - звязаныя з аргашзацыяй апiсання рэестравых адзiнак (напрыклад, стс скарачэнняу, умоуных абазначэнняу);
3) метанавiгацыйныя - звязаныя з размяш-чэннем i пошукам неабходных лiнгвiстычных звестак у слоушку (напрыклад, разнастайныя iндэксы, змест);
4) шфармацыйныя - звязаныя з адлюстра-ваннем дадатковых лiнгвiстычных або бiблiя-графiчных звестак у слоУнiку (напрыклад,
rpaMaTbiHHbia gagaTKi, cnicbi BbiKapbicTaHaM nh-apaTypbi).
^k npaBina, gbicKypciyHbia i MeTaMoyHbia KaMnaHeHTH MeracTpyKTypbi з'aynaroццa прэпa-3iubHHHMi agHOCHa Kopnycy, a MeTaHaBira-uhhhhh i iH^apMa^iHHbia - nocma3^biHHbiMi.
Мэта gag3eHara apTHKyna - сiстэмaтн-
3aBa^ i axapaKTapbi3aBa^ nocTna3^biHHbia iH-$apMa^iHHbia KaMnaHeHTH y MeracTpyKTypbi 6enapycKix cnoymKay nrnrBicTbiHHbix тэрмiнay 3 nyHKTy rneg^aHHa ix ^apManbHa-^yH^biaHanb-hhx aca6niBac^M.
EenapycKia cnoyHiKi nrnrBicTbiHHbix тэрмi-Hay, any6mKaBaHbia ga 1990-x rr., He Bbi3Ha-na^^ aca6niBaM pa3HacTaMHa^ro MeracTpyK-Typbi i xapaKTapbi3y^^ gacTaTKOBa CTaHgapT-hhm Ha6opaM CTpyKTypHHx KaMnaHemay.
I nepaKnagHbia, i TnyMananbHbia, i pэecтpaвнa cnoymKi, aK npaBina, yKnronaro^ ayTapcKyro npagMOBy i Kopnyc (TnyMa^HHe тэpмiнay, ne-paKnag тэpмiнay 3 mobh A Ha MOBy E, nepaniK тэpмiнay) [Hanp.: nC; PECHT-1989; CM-1984].
y aco6HHx BbnagKax gagaeццa TaKcaMa 3BogHH iнgэкc [COT], 3MecT [PEC^T; C^T] i cnic cKapa^HHay [C^T-1962].
HeKaTopaa CTpyKTypHaa pa3HacTaMHac^ y 6enapycKaM nrnrBicTbiHHaM тэpмiнarpa$ii 3Ba3aHa ca 3'ayneHHeM nepaKnagHbix тэpмiнanaгiнннx cnoyHiKay, nagpHXTaBaHHx cyMecHa 3 ^mcKiMi,
nonbCKiMi, yKpaiHcKiMi i rnmbiMi KaneraMi [BPR; SSTL-1977; SSTL-1979; EyC; yEC].
Pa3aM 3 thm gaBog3^^ кaнcтaтaвaцb, mTO y ^jhm 6enapycKia cnoyHiKi nrnrBicTbiHHbix тэpмiнay з'aynaroццa gacTaTKOBa npocTHMi na-Bogne cBaeM paManHaM cTpyKTypb. Гэтa 3Ba3aHa, вigaцb, aK 3 кaнкpэтнa-гicтapннннмi yMOBaMi ix nagpHXToyKi, TaK i 3 apbieHTa^iaM ayTapay Ha royHyro aygbTopbro.
1. IнflэксацbIн y тэрмiнагра$н. ^k BagoMa, пaнaццe iндэксaцui y HaBy^i y ^hhm (i HaBaT y Me^ax niHrBicTHKi) He з'aynaeццa agHa3HanHbiM.
TaK, iнgэкc (JIaц. index - cnic, pэecтp, naKa-3anbHiK) - гэтa nin6bi, niTapb a6o nro6aa iHmaa KaM6ma^ia ciMBanay, aKaa naKa3Bae мecцa эne-MeHTa y cyкyпнacцi, HaMiHanbHaM mKane a6o xa-paKTapH3ye cTaH royHaM cicтэмн (HanpbKnag, naKa3HHK aктнyнacцi, pa3B^^, 3MaHeHHa naro-He6yg3b).
y neKciKarpa^ii внкapнcтoyвaeццa пaнaццe iндэкснbl 3anic, a6o iндэкснm yeaxod (index entry) ^ ^i^b^bi yeaxod (dummy entry) [5, c. 108-109], aKoe y^нвaeццa gna a6aзнaнэннa 3anicy, mTo 3Mamnae neMy 3 nepaKpb^aBaHaM cnacbnKaM (cnacbnKaMi) Ha iHmbi 3anic, aKi gae a3Ha^HHe.
Eonbm nambpaHHM y neKciKarpa^ii з'aynaeццa pa3yMeHHe iнgэкcy aK nacTKi TaK 3BaHaM ^pэнмaвaн cTpyKTypb cnoyHiKa a6o энцнкnaпegнi. TaK, iнgэкc Mo^a змamнaццa nacna cnicy pэecтpaвнx
слоу i выкарыстоуваецца для iнфармавання ка-рыстальшка, у якой частцы слоушка можна знайсщ патрэбны элемент iнфармацыi. Часам для агульнага абазначэння розных даведачных сшсау у слоушках выкарыстоуваецца таксама тэрмш паказальшк.
Для таго каб адрозшваць розныя тып iндэк-сау, мы прапануем ужываць для абазначэння кампанента слоушка, яю размяшчаецца пасля корпусу i служыць для навiгацыi i пошуку ш-фармацыi у корпусе, тэрмш зводны 7ндэкс.
Увогуле у беларускай лiнгвiстычнай тэрм> награфii выкарыстоуваюцца чатыры тыпы звод-най iндэксацыi - лемная, алфавггная, тэматычная, iмянная.
Лемны шдэкс — спiс тэрмiналагiчных адзiнак з указаннем старонак слоушка (раздзелау, пазщый), на яюх яны зафшсаваны.
Асноуная функцыя лемнай iндэксацыi - адра-сатная. Так, у [СГЛТ] iндэкс пад назвай «Слоушк беларусюх тэрмшау» уключае беларускiя адзш-ю, якiя у асноунай частцы слоушка з'яуляюцца выходнымi пры рускiх уваходных тэрмiнах:
а) корпус (фрагмент):
71. Веляризация Вэлярызацыя
72. Веляризованный звук Вэлярызаваны гук
73. Велярный звук Вэлярны гук 132. Высота звука Вышыня гука 260. Заглавная буква Вял1кая л1тара
1155. Сравнительная степень Вышэйшая, параунальная ступень;
б) лемны шдэкс (фрагмент): Вышэйшая, параунальная ступень 1155. Вышыня гука 132.
Вэлярны гук 73. Вэлярызаваны гук 72. Вэлярызацыя 71. Вял1кая л1тара 260.
Таим чынам, у [СГЛТ] на больш чым 50 га-доу раней была рэалiзавана щэя А. М. Гав1нскага, яю лiчыу, што «у якасщ аптымальнага варыян-ту iндэксацыi тэрмшау падыходзщь сiстэма адзiнай нумарацыi усяго слоУнiка, паколькi яна звычайна не перавышае пяцiзначнага iндэксу i забяспечвае мэтанаюраванасць аднароднага па характары параметрау пошуку» [6, с. 16].
Аднак укладальнш пазнейшых слоУнiкаУ ад такога тыпу iндэксацыi адмовiлiся.
Алфав^ны шдэкс - стс ключавых тэрм> нау, зафiксаваных у слоУнiку.
Фактычна алфавггны паказальнiк з'яуляецца своеасаблiвай формай мадыфшацьп рэестра слоУнiка. Напрыклад, у [БМ]: УВАСАБЛЕННЕ 317
УДАКЛАДНЯЛЬНЫЯ ЧЛЕНЫ СКАЗА 317 УКАЗАЛЬНЫЯ ЗАЙМЕНН1К1317 УКАЗАЛЬНЫЯ СЛОВЫ 317 УКРАШ1ЗМЫ 318
УЛАСНАБЕЛАРУСКАЯЛЕКС1КА 318 УЛАСНЫЯ НАЗОУН1К1318 УМОУНЫ ЛАД 320 УН1ВЕРСАЛ1Я 320 УСКЛАДНЕНЫ СКАЗ 320 УСКОСНАЕ ДАПАУНЕННЕ 320 УСКОСНАЯ МОВА 320 УСКОСНЫ СКЛОН 322 УСТАРЭЛЫЯ СЛОВЫ 322 УСТАУНЫЯ ГУК1322 УСТАУНЫЯ КАНСТРУКЦЫ1322 УСХОДНЕСЛАВЯНСКАЯ ЛЕКС1КА 323 УТВАРАЛЬНАЯАСНОВА 323 Паколью пры алфав^ным размяшчэнш слоушкавых артыкулау у слоушку алфав^ны паказальшк не адыгрывае ютотнай нав^а-цыйнай рол^ шшыя укладальнiкi, вiдаць, сум-няваюцца у яго мэтазгоднасцi.
Значна больш эфектыуным, на наш погляд, будзе сумяшчэнне функцый алфавiтнага i алфа-в^на-гнездавога прынцыпау пры канструяваннi паказальнiка. Так, у [СК] спецыяльныя адзiнкi, яюя атрымалi асобнае тэрмiнаграфiчнае ашсан-не (з'яуляюцца загалоУкамi слоУнiкавых артыкулау) i размяшчаюцца паводле алфавiту, вы-лучаны паутлустым шрыфтам. Такiм жа чынам выдзяляюцца лiчбы, якiя абазначаюць старонкi, што адсылаюць да загаловачнага слова. У слоу-нiкавых артыкулах, пабудаваных паводле алфа-вiтна-гнездавога прынцыпу, рэестравае слова таксама вылучаецца паутлустым шрыфтам. Тэрмiны, размешчаныя у слоУнiкавым гняздзе, падаюцца звычайным шрыфтам, а паутлустым -старонка, якая адсылае да загаловачнага ар-тыкула:
Абыгрыванне дэфразеалаг1заванага фразеа-лаг1зма 42
Абыгрыванне значэнняу пол1семанта 47, 48, 93
— стылгстычна нейтральных 93
— прамых 93
— прамых / пераносных 94
— гутарковых 94
— пераносных 94
— стылжтычна нейтральных 7 гутарковых 94
— узуальных 7 аказ1янальных 94 Абыгрыванне значэнняу стотмау 48 Абыгрыванне кампанента фразеалагiзма
5, 110
Абыгрыванне лексгчных амошмау 14 Абыгрыванне паранамазау 80 Абыгрыванне прыказш 48 Абыгрыванне разнамоуных паранамазау 69, 80 Абыгрыванне фразеалагiзма 7, 110 Аб'яднанне далёких паводле сэнсу слоу як аднародных гл. Паратакасныя аказ1янал1змы.
Тэматычны шдэкс - сшс рэестравых адзь нак слоушка з улшам iх пазщый у навуковай сютэматыцы.
Так, у [БМ] выкарыстоуваецца структура паказальшка з 13 пунктам^ 5 з яюх маюць сваю падструктуру:
1. Лекакалог^я (1.1. Лекака агульнаславян-ская лекака. 1.2. Значэнне слова. полгсемгя i аман1м1я. 1.3. Запазычант. 1.4. Стотмы, ан-тотмы, парошмы. 1.5. Дыялекталогiя). 2. Лек-сiкаграфiя. 3. Фанетыка (3.1. Зычныя гую.
3.2. Галосныя гую. 3.3. Змяненне гучання гукау. 3.4. Арфаэтя. 3.5. Фаналогiя). 4. Графiка. Шсьмо. 5. Арфаграфiя. 6. Марфемта. 7. Мар-фалогiя (7.1. Назоутк. 7.2. Прыметтк. 7.3. Ли чэбтк. 7.4. Займентк. 7.5. Дзеяслоу. 7.6. Пры-слоуе. 7.7. Прыназоутк. 7.8. Злучтк. 7.9. Час-цща. 7.10. Мадальныя словы. 7.11. Вы^чшк). 8. Сттакас (8.1. Сказы. 8.2. Члены сказа.
8.3. Чужая мова). 9. Тэкст. Мауленне. 10. Сты-лiстыка. 11. Bidbi стылттычных фiгур (пры-ёмау). 12. Мовазнауства (12.1. Раздзелы мовазнауства. Лтгвттычныя дысцыплты. 12.2. Мо-вы). 13. Пунктуацыя.
Спецыф1чнай асабл1васцю тэматычнага паказальшка з'яуляецца яго пашырэнне за кошт тэрмшау, яюя ашсваюцца у слоушку, аднак не утвараюць самастойных слоушкавых артыкулау.
Так, у рэестры ёсць слоушкавы артыкул сттакачны аналiз (разбор):
СШТАКС1ЧНЫ АНАЛ1З (РАЗБОР) - ха-рактарыстыка асноуных прымет словазлучэння, простага i складанага сказау. Сштакачны ана-л1з прадугледжвае вызначэнне тыпу слова-злучэння i сказа, высвятленне адносш памiж словамi словазлучэння i часткамi складаных сказау, выяуленне галоунага i залежнага кам-панентау словазлучэння, указанне асноуных сродкау i спосабау сувязi памiж словамi словазлучэння цi часткамi сказа, разбор па членах сказа, вызначэнне спосабу iх выражэння i iнш. Пра сiнтаксiчныя аналiзы гл. больш падрабяз-на: просты, аднасастауны, няпоуны, скла-даназалежны, складаназлучаны, складаны бяззлучнiкавы сказы, складаны сказ з роз-ным1 вiдамi сувязi, словазлучэнне [БМ].
У тэматычным паказальнiку разам з адсыл-кай да гэтага артыкула у форме гнязда пры-водзяцца таксама адсылю да паняццяу, якiя знаходзяцца у гiпанiмiчных адносiнах з тэрм> нам сiнтаксiчны аналiз:
С1НТАКС1ЧНЫ АНАЛ1З 254
- аднасастауных сказау 23
- няпоуных сказау 193
- простых сказау 219
- сказау з простай мовай 217
- складаназалежных сказау 263
- складаназлучаных сказау 266
- складаных бяззлучткавых сказау 269
- складаных сказау зрознымi вiдамi сувязi 273
- словазлучэнняу 281
СЛОВАЗЛУЧЭННЕ 279 < . .> [БМ].
Пры гэтым у рэестры слоушка адсутшчаюць самастойныя артыкулы сгнтакачны аналгз аднасастауных сказау, сттакачны анал1з няпоуных сказау, сттакачны анал1з простых сказау, сттакачны анал1з сказау з простай мовай, сттакачны анал1з складаназалежных сказау, сттакачны анал1з складаназлучаных сказау, сттакачны анал1з складаных бяззлучткавых сказау, сттакачны анал1з складаных сказау з розным1 в1дам1 сувяз1, сттакачны анал1з словазлучэнняу. 1нфармацыя, напрыклад, пра сштакшчны аналiз няпоуных сказау уключана у слоушкавы артыкул няпоуныя сказы:
НЯПОУНЫЯ СКАЗЫ - сказы, у яюх пра-пушчаны адзш щ некалью членау сказа (га-лоуных щ даданых). Апушчаныя члены сказа падказваюцца залежнымi ад iх формамi i лёгка узнауляюцца з кантэксту, мауленчай сiтуацыi. На месцы iх пропуску звычайна ставщца пра-цяжнiк: Над нам1 - жураулты вырай. (М. Танк) Справа цягнецца поле, а злева - лес. (В. Хом-чанка) Кепсю настаумк падносщъ ¡сцту, ха-рошы - вучыцъ яе знаходз1цъ. (В. В1тка) Яго звал1 М1хасём, яе - Та1сай. (П. Прудмкау) <...>.
С i н т а к с i ч н ы аналiз няпоунага сказа:
Няпоуны сказ адносвда да тку простых (гл.), i яго сштакшчны аналiз таю ж самы <.> [БМ].
1мянны iндэкс - алфавiтны спiс прозвш-чау асоб (вучоных, шсьменшкау), якiя узгад-ваюцца у тэрмiнаграфiчным выданнi, з указан-нем канкрэтных старонак.
У беларускай лшгвютычнай тэрмiнаграфii iмянны паказальнiк, як складаецца з 253 пазь цый, падаецца у [СК]. Прауда, рэальная коль-касць асоб, якiя называюцца або цытуюцца у слоушку, меншая, паколькi у паказальнiку не праводзщца дыферэнцыяцыя у залежнасцi ад мовы напiсання прозвiшча (напрыклад, Абра-мец I. В. i Абрамец И. В., Ахманава В. С. i Ахма-нова О. С., В1наградау В. У. i Виноградов В. В., Галъперын I. Р. i Гальперин И. Р., Пруцш А. А. i Гируцкий А. А., Земская Е. А. i Земская А. А., Конан У. М. i Конон В. М., Кумн А. В. i Кунин А. В., Лук'янау С. А. i Лукьянов С. А., М1нчынБ. М. i Минчин Б. М., Навумау Э. Б. i Наумов Э. Б., Проп В. Я. i Пропп В. Я., Скрэбнеу Ю. М. i Скребнев Ю. М. i шт.).
2. Граматычныя дадатк у тэрмшаграфп. Дадзены кампанент мегаструктуры тэрмша-лагiчнага слоушка мае дыдактычна-даведачную скiраванасць i уяуляе сабой табл^1, граматыч-ныя даведнiкi, парадыгмы словазмянення i iнш. У беларускай тэрмшаграфп адзшым выданнем з граматычнымi дадаткамi з'яуляецца [СМЛТ]. Укладальнiкi гэтага слоушка палiчылi магчымым уключыць у структуру два дадатю («Узоры скланення iменных часцiн мовы i спражэння
дзеясловау у рускай мове», «Узоры скланення iменyых часцш мовы i спражэння дзеясловау у беларускай мове»), паколью, «як паказау анал1з сучасных вучэбных слоушкау, у ¡х вялшая увага надаецца граматычнаму матэрыялу, прад-стауленаму у выглядзе дадатковага даведшка у прадмове щ пасляслоуя да лекс1каграф1чнай працы».
3. Б1бл1яграф1я у тэрмiнаграфii. Стсы л1таратуры у мегаструктуры тэрмшалапчных слоушкау паказваюць на крынщы матэрыялу для выданняу [ЛГД; СЛТ-1990; СЛТТ; СМЛТ; СРТ].
Стс лгтаратуры можа многае даць для ра-зумення аутарскай канцэпцыи, навуковых прыя-рытэтау, шырыш прафесшнага кругагляду укла-дальшкау, а у метадалапчным плане з'яуляецца адным з важных паказчыкау прыналежнасщ слоушка да пэунай тэрмшаграф1чнай традыцыи. Аднак у мнопх слоушках, асабл1ва невялiкiх па аб'ёме, гэты кампанент 1гнаруецца.
У некаторых выданнях стсы лгтаратуры у якасщ асобных мегаструктурных частак не падаюцца, а адпаведныя б1бл1яграф1чныя звестю 1нтэгру-юцца у аyтарскiя прадмовы [SSLT-1977; ЛТТ].
Вывучэнне стсау л1таратуры дазваляе зрабщь некалью высноу.
1. Немагчыма з высокай доляй верагоднасщ прасачыць рэальныя маштабы выкарыстання у слоушку крынщ, прыведзеных у стсе л1таратуры: адпаведныя спасылю у корпусе слоушкау адсутшчаюць.
2. Не юнуе прамой залежнасщ пам1ж коль-касцю выкарыстаных крынщ i аб'ёмам слоушка. Дадзены параметр можа быць ахарактары-заваны з дапамогай паняцця каэфщыент бгблгя-граф!чнай шчыльнасцг, яю выл1чваецца па формуле: kbd = S: V, дзе kbd - каэфщыент б1бл1яграф1чнай шчыльнасщ, S (bibliographic source) - колькасць выкарыстаных крынщ, V (dictionary volume) - памер лекс1каграф1чнага выдання у старонках.
Макс1мальны kbd, тагам чынам, у невялшага па аб'ёме слоушка [СРТ] (0,8), мшмальны -у сур'ёзных м1жнародных i м1жнацыянальных праектах [SSLT-1977] (0,03) i [БУС; УБС] (0,02).
Храналапчная дыстрыбуцыя б1бл1яграфи у беларусюх слоушках лшгвютычных тэрмшау з' яуляецца адным з паказчыкау навуковай актуальнасщ выдання. Найбольшая колькасць крынщ, навейшых за 10 гадоу на момант пуб-лшацыи слоушка, уключана у [СМЛТ] (46,7%) i [СЛТТ] (30,6%), найменшая прадстаулена у [СРТ] (7,7%) i [ЛТТ] (8,3%).
УкладальнЫ мнопх слоушкау традыцыйна арыентуюцца на выданш, падрыхтаваныя расшс-юм лшгвютам1 (па месцы публ1кацы1): [ЛГД; ЛТТ; СМЛТ; СРТ]. Выключэнням1 з'яуляюцца:
- [СЛТ-1990], дзе захаваны парытэт бела-русюх, расшсюх i шшых замежных крынщ;
- [СЛТТ], дзе выразна пераважаюць бела-русюя крынщы;
- [BPR; SSLT-1977], яюя прагназуема арыен-туецца на еурапейскую лшгвютыку
Асноуным тыпам шфармацыйных крынщ для укладальшкау слоушкау лшгвютычных тэрмшау з'яуляюцца шшыя тэрмшаграф1чныя выданш у галше лшгвютыю (у тым л1ку эн-цыклапедычныя): 15 з 15 крынщ у [СМЛТ-2016], 18 з 18 - у [SSLT-1977], 7 з 7 у [BPR], 8 з 12 - у [СЛТ-1990] i шш. Разам з тым дастаткова высою працэнт выкарыстання вучэбнай л1тара-туры, агульнамоуных слоушкау i шшай лттара-туры. Асабл1ва гэта зауважна у [ЛТТ; СЛТТ; СРТ].
Структурная частка «Змест» - факульта-тыуны кампанент тэрмшаграф1чных выданняу: [BPR; SSLT-1977; SSLT-1979; ЛТТ; ЛГД-2011; РБСЛТ-1988; СРТ; СМ-1967], як у выглядзе стса адлюстроувае загалоую шшых кампанентау мегаструктуры слоушка.
Зразумела, што наяунасць «Зместу» спраш-чае нав1гацыю па слоушку, таму гэты кампа-нент, на наш погляд, мэтазгодны найперш у выданнях энцыклапедычнага характару ([БМЭ; ЭШС]). У слоушках з элементарнай мегаструк-турай i не вельм1 аб'ёмным1 слоушкавым1 арты-кулам1, памер як1х дазваляе в1зуальна вызна-чыць пазщыю артыкула у выданш, «Змест» ма-лашфарматыуны: [ЛТТ; РБСЛТ-1988; СРТ] i шш.
Заключэнне. У цэлым мегаструктура бела-русюх слоушкау лшгвютычных тэрмшау аргашзуецца па кантынуальным прынцыпе (лац. continui - непарыуны), г. зн. кампаненты уключаюцца паслядоуна, падставай для раз-мяшчэння наступнага кампанента з'яуляецца щэйнае завяршэнне папярэдняга. Напрыклад, у [БМ]: «Ад аутара», «Будова артыкулау», [корпус], «Л1таратура», «Алфав1тны паказаль-шк», «Тэматычны паказальшк».
Толью асобн^1я перакладн^1я выданш ([BPR; SSLT-1977]) характарызуюцца сепаратыунай мегаструктурай (лац. separata - раздзельны) -у ¡х л1нейная паслядоунасць кампанентау можа парушацца за кошт устаую ¡ншых, састауных кампанентау. Пераважна, таюм састауным кам-панентам выступае алфавщ як1 у структуры слоун1ка падаецца некалью разоу перад кожнай з перакладных частак; напрыклад, у [BPR]: «Рrzedmowa», [алфав1т:] «Беларуск1 алфав1т / Alfabet bialoruski / Белорусский алфавит», [корпус:] «Беларуска-польска-руская частка / Cz^sc bialorusko-polsko-rosyjska / Белорусско-польско-русский часть», [алфавгт:] «Alfabet polski / Польсю алфав1т / Польский алфавит», [корпус:] «Cz^sc polsko-bialoruska / Польска-беларуская частка / Польско-белорусская часть», [алфавгт:]
«Русский алфавит / Русю алфав^ / Alfabet rosyjski», [корпус:] «Русско-беларуская часть / Руска-беларуская частка / Cz^sc rosyjsko-bialoruska», «Wykorzystana literatura».
Адметнай асабл1васцю слоунка [СК] з'яуляецца сумяшчэнне у «Паказальшку тэрмшау» алфа-вгтнага i алфав^на-гнездавога прынцыпау. Тэрмшы, якiя з'яуляюцца загалоукамi слоуш-кавых артыкулау (атрымалi асобнае лексша-графiчнае апiсанне) i размяшчаюцца паводле алфавiтнага прынцыпу, вылучаны паутлустым
шрыфтам. Такiм жа шрыфтам вылучаны i лiчбы, якiя абазначаюць староню, што адсы-лаюць да загаловачнага слова. У слоушкавых артыкулах, пабудаваных паводле алфавiтна-гнездавога прынцыпу, рэестравае слова так-сама вылучаецца паутлустым шрыфтам (калi яно - загаловак артыкула). Тэрмiны, размеш-чаныя у слоушкавым гняздзе, падаюцца звы-чайным шрыфтам (паутлустым вылучаецца толькi старонка, якая адсылае да загало-вачнага слова).
Прынятыя скарачэннi
BPR - Bialorusko-polsko-rosyjski slownik terminow lingwistycznych i leksyki specjalnej (1997)
SSLT-1977 - Slovnik slovanske lingvistycke terminologie (1977)
SSLT-1979 - Slovnik slovanske lingvistycke terminologie (1979)
БМ - Беларуская мова. Школьны слоушк-даведшк (2002)
БМЭ - Беларуская мова: энцыклапедыя (1994)
БУС - Беларуска-украшсю слоУнiк лiнгвiстычнай тэрмiналогii (2012)
ЛГД - Латинские и греческие дериваты в лингвистической терминологии: русско-белорусско-польский словарь-справочник (2011)
ЛТТ - Лшгвастылютычныя i тэксталапчныя тэрмшы: слоушк-даведшк (2011) ПС - Праект слоушка (вып. IV: мовазнауства) (1935)
РБСЛТ-1988 - Русско-белорусский словарь лингвистических терминов (1988) РБСЛТ-1989 - Беларуска-рускi слоушк лiнгвiстычных тэрмiнау з метадычнымi парадамi для студэнтау (1989)
СГЛТ - СлоУнiк граматычна-лшгвютычнае тэрмiнолёгii (1927)
СК - Слоушк пра камiчнае: мовазнаучы аспект (2010)
СЛТ - Слоушк лшгвютычных тэрмшау (1962)
СЛТ-1990 - СлоУнiк лшгвютычных тэрмшау (1990)
СЛТТ - Слоушк лшгвастылютычных i тэксталагiчных тэрмiнау (2012)
СМ-1967 - СлоУнiк па мовазнаустве (праект для абмеркавання) (1967)
СМ-1984 - СлоУнiк «Мовазнауства» для 2-га выд. БелСЭ (праект) (1984)
СМЛТ - Русско-белорусско-китайский, белорусско-русско-китайский, китайско-русско-белорусский словарь-минимум лингвистической терминологии (2016) СРТ - Слоушк рытарычных тэрмшау (2012)
УБС - Украшсько-бшоруський словник лшгвютично! термшологи (2012) ЭШС - Энцыклапедыя для школьшкау i студэнтау. Беларуская мова (2017)
Cnic лiтаратуры
1. Hartmann R. R. K. Lexicography: Principles and Practice. London: New York: Academic Press, 1983. 228 р.
2. Hartmann R. R. K. The History of Lexicography: Papers from the Dictionary Research Centre Seminar at Exeter (March 1986). Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 1986. 265 р.
3. Hausmann F. J. Wörterbücber: ein internationales Handbuch zur Lexikographie = Dictionaries. Berlin, New York: Walter de Gruyter, 1991. 3355 s.
4. Svensen B. Practical lexicography: principles and methods of dictionary-making. New York: Oxford University Press, 1993. 285 p.
5. Burkhanov I. Lexicography: A Dictionary of Basic Terminology. Rzeszowie: Wydawnictwo Wyzszej Szkoly Pedagogicznej w Rzeszowie, 1998. 285 s.
6. Гавинский А. Н. Теоретические основы выбора оптимальной структуры двуязычных отраслевых словарей как одного из средств упорядочения научно-технической терминологии: на материале англо-русских, русско-английских и англоязычных терминологических словарей: автореф. дис. ... канд. филол. наук: 10.02.04 / Киев. гос. пед. ин-т иностр. яз. Киев, 1978. 21 с.
References
1. Hartmann R. R. K. Lexicography: Principles and Practice. London, New York, Academic Press, 1983. 228 р.
Ä. B. Ä3HTKO
91
2. Hartmann R. R. K. The History of Lexicography: Papers from the Dictionary Research Centre Seminar at Exeter (March 1986). Amsterdam, Philadelphia, John Benjamins Publishing Company, 1986. 265 p.
3. Hausmann F. J. Wörterbücher: ein internationales Handbuch zur Lexikographie = Dictionaries. Berlin, New York, Walter de Gruyter, 1991. 3355 s.
4. Svensen B. Practical lexicography: principles and methods of dictionary-making. New York, Oxford University Press, 1993. 285 p.
5. Burkhanov I. Lexicography: A Dictionary of Basic Terminology. Rzeszowie, Wydawnictwo Wyzszej Szkoly Pedagogicznej w Rzeszowie, 1998. 285 p.
6. Gavinskiy A. N. Teoreticheskie osnovy vybora optimal'noy struktury dvuyazychnykh otraslevykh slovarey kak odnogo iz sredstv uporyadocheniya nauchno-tekhnicheskoy terminologii: na materiale anglo-rus., rus.-angl. i angloyaz. terminol. slovarey: avtoref. dis. ... kand. filol. nauk [Theoretical basis of choice of optimal structure of bilingual special dictionaries as a means to organize scientific and technical terms: on the material of English-Russian, Russian-English and English terminological dictionaries: Abstract of thesis PhD (Philology)]. Kiev, 1978. 21 p.
¡Hilapviaubm npa ayTapa
,3,3HTKO ^MiTpbiH Baci^beBiH - KaHgbigaT ^inanarinHbix HaByK, ga^HT, 3aragnbiK Ka^egpbi MOBa3HaycTBa i nmraagbigaKTbiKi. EenapycK g3ap^ayHbi negararinHbi ymBepcrreT iMa MaKciMa TaHKa (220030, r. MiHCK, Byn. CaBe^aa, 18, Рэcпу6mкa Eenapycb). E-mail: [email protected]
Information about the author
Dzyatko Dzmitry Vasil'evich - PhD (Philology), Associate Professor, Head of the Department of Linguistics and Linguodidactics. Belarusian State Pedagogical University named after Maxim Tank (18, Savetskaya str., 220030, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: [email protected]
nacmyniy 07.09.2020
