CC BY
128
УДК 81'282
Курцова Вероника Николаевна
кандидат филологических наук, доцент Институт языкознания им. Якуба Коласа, г. Минск, Белоруссия
БЕЛОРУССКАЯ НАЦИОНАЛЬНАЯ ДИАЛЕКТНАЯ ЛЕКСИКОГРАФИЯ: ДОСТИЖЕНИЯ И ПЕРСПЕКТИВЫ
Развитие белорусской диалектной лексикографии с момента её становления быгло подчинено главной задаче -систематизировать лексический материал в форме сводного словаря народных говоров. В разные временные промежутки на протяжении целого столетия функционирования национальной диалектной лексикографии форма создания такого лексикона бъгла неоднозначной. Различались и методологические основы, которые предагались для выполнения замысла. Несмотря на две академические попытки, работа по созданию задуманного словаря оказалась невыполненной. Однако как на этапе становления национальной лексикографии, так и на протяжении 50-60-х годов минувшего столетия диалектологами, а также другими заинтересованными исследователями и любителями белорусского слова быгло создано большое количество региональных словарей, словариков и специальных лексических подборок. Проблемы систематизации наивных лексических материалов, иллюстрированных из разных источников, решаются белорусской диалектологией сегодня. Про диалектные словари и особенности их создания и идёт речь в статье.
Ключевые слова: белорусская диалектная лексикография, методологические основы, региональный словарь, словарная статья, словарная дефиниция, сводный диалектный словарь.
Курцова Веранша Мталаеуна
кандыдат фтала^чных навук, дацэнт 1нстытут мовазнауства iмя Якуба Коласа Цэнтра даследаванняу беларускай культуры, мовы i лiтаратуры НАН Беларуси
БЕЛАРУСКАЯ НАЦЫЯНАЛЬНАЯ ДЫЯЛЕКТНАЯ ЛЕКС1КАГРАФ1Я: НАБЫТК1 I ПЕРСПЕКТЫВЫ
Развщцё беларускай дыялектнай лексжаграфп з моманту яе станаулення быгло падпарадкавана галоунай мэце -сктэматызаваць лекачны матэрыял у форме зводнага слоутка народных гаворак. У розныя часавыя прамежю на працягу амаль стагоддзя функцыянавання нацыянальнай дыялектнай лексжаграфп форма стварэння та-кога лексжона была неаднолькавай. Адрозтвалкя i метадалагiчныя асновы, яюя прапаноувалiся для здзяйснення задумы. Нягледзячы на дзве акадэмiчныя спробы, праца па стварэнш задуманага слоутка аказалася незаверша-най. Аднак як на этапе станаулення нацыянальнай лексжаграфп, так i на працягу 50-90 гадоу мтулага стагоддзя дыялектолагамi, а таксама iншымi зацiкауленымi даследчыкамi i аматарамi беларускага слова была укладзена вялжая колькасцьрэгiянальных слоунжау, слоутчкау i спецыяльныхлекачных падборак. Праблемы астэматызацыг наяуных лекачных матэрыялау, адлюстраваных у розных крынщах, вырашаюцца у беларускай дыялекталогп сёння. Пра дыялектныя слоунт i адметнасц iх пабудовы iдзе гаворка у артыкуле.
Ключавыя словы: беларуская дыялектная лексiкаграфiя, метадалагiчныя асновы, рэгiянальны слоунж, слоунжавы артыкул, слоунжавая дэфшцыя, зводны дыялектны слоунж.
Лексiкаграфiчнае вывучэнне беларусшх гаворак на этапе станаулення нацыянальнага мовазнауства
Беларуская дыялектная лексiкаграфiя з моманту станаулення нацыянальнага мовазнауства на пачатку 20 ст. i амаль на працягу усяго стагоддзя была наиравана на рэалiзацыю галоунай задумы - стварыць зводны слоушк беларусшх народных гаворак. Былi зроблены дзве ташя спробы, ятя грунтавалюя на адпаведнай метадалапчнай аснове. Аднак ш у 20-я гады, ш у пасляваенны час зводны слоушк як завершаны нацыянальны фундаментальны праект не быу укладзены. Разам з тым дзякую-чы адпаведным намаганням у розныя часавыя перыяды - гэта 20-я гады, 40-я - 90-я ХХ ст., па-чатак ХХ1 ст. - была падрыхтавана i выдадзе-на вялiкая колькасць розных лексiкаграфiчных прац - спецыяльных акадэмiчных навуковых
выданняу i шшых сютэматызаваных словазборау. У прыватнасш, на этапе станаулення беларускага мовазнауства (20-я гады ХХ ст.) у сувязi са ства-рэннем поунага слоушка беларускай мовы, або кажучы словамi Я.Ф. Карскага, «слоушка жывой беларускай мовы», асновай якога выступалi мо-вазабяспечвальныя дыялектныя сродш у iх раз-настайных лекака-намшатыуных асаблiвасцях. былi апублгаваны слоунш М. Каспяровiча [6] i М. Шатэршка [29]. З гэтых двух выданняу апошняе з'яуляецца надзвычай важным. Знач-насць слоушка М. Шатэршка абумоУлiваецца выбарам тэрыторьп адлюстравання лексчных матэрыялау. Гэта быу словазбор, у яшм падавалюя сродш мясцовага словаабазначэння з абшару сярэднебеларусшх гаворак, iх цэнтральнай частк1. Гаворш дадзенай частк1 моунай прасторы стал1 базавымi пры вырашэнш праблем нармалiзацыi i кадыфiкацыi беларускай лiтаратурнай мовы.
© Курцова В.Н., 2017
Специальный выпуск, 2017 ^ Вестник КГУ
103
Лексiкаграфiчную працу М. Шатэрнiка можна аха-рактарызаваць як своеасаблiвы даведшк поунага тыпу. У слоушк аутар уключыу агульнародныя, вя-домыя на усёй беларускамоунай тэрыторыi лексемы, вузкарэпянальныя найменнi, як1я увасабляюць спецыфшу i асобасць традыцыйнай мясцовай словатворчасщ, а таксама запазычанш з указан-нем крынщы iх паходжання. Стварэнне адметнага краёвага слоушка з тэрыторьп гаворак, абраных у якасцi нарматыунага падложжа для лiтаратурнай мовы, было надзвычай важнай падзеяй для тага-часнага нацыянальнага мовазнауства.
Да лiку краёвых слоушкау, падрыхтаваных да выдання у 20-я гады мiнулага стагоддзя, на-лежаць таксама праца 1.К. Бялькевiча [2] i сло-вазбор, укладзены П.А. Растаргуевым [19]. З-за збегу шэрагу абставiн, абумоуленых рэпрэаям^ слоунш выйшлi у 60-я гады малага стагоддзя. Так, «Краёвы слоушк усходняй Магшёушчыны» 1.К. Бялькевiча убачыу свет ужо пасля смерш аутара. Але час публiкацыi не пауплывау на яе каштоунасць для нацыянальнай лiнгвiстыкi. Сло-вазбор з'яуляецца надзвычай багатай i змястоунай крынiцай па адлюстраванш лексiчных асаблiвасцей усходнебеларуск1х гаворак магшёускага тыпу. Найперш, гэта сапрауды лексiкаграфiчны збор поунага тыпу. З боку раскрыцця складу мясцовых лексiчных сродкау у слоушку фiксуецца фактычна усё, што складала сiстэму тагачаснага мясцовага словазабеспячэння. А гэта не только арыгшальныя уласнадыялектныя набыткi. Тут падаюцца таксама абазначальныя сродк1, функцыянаванне як1х можна разглядаць як вынiк лекачнага уздзеяння рускай мовы на мясцовыя гаворк1. Змяшчаюцца у слоУнiку i намшацыйныя скарбы ранейшай пстарычнай пары, захаваныя на той час у гаворцы. Нарэшце, гэта i найцiкавейшы збор па адлюстраванш складу структурных сродкау намшацый, асаблiва адмет-ных у адносiнах мадыфтацыйных кампанентау. Адметна выглядае слоУнiк 1.К Бялькевiча так-сама паводле тлумачэння значэння рэестравай адзiнкi. Арыгiнальнасць працы у тым, што з серый рэгiянальных (краёвых) словазборау, падрыхтаваных да друку у 20-я гады, ён адзш з лiку першых слоУнiкаУ неперакладнога тыпу.
Псторыя стварэння i выдання слоУнiка П.А. Рас-таргуева фактычна паутарае лёс публшацый словаз-бору 1.К. Бялькевiча.
У 20-я гады збiраннем лексiкi на тэрыторыi За-ходняй Беларусi, якая была выключала са складу рэспублЫ, займалюя Я.Н. Драздовiч, а таксама 1.К. Белькевiч. Распачатая даследчыкамi праца не была завершана, у арх1вах захавалюя сабраныя i часткова упарадкаваныя матэрыялы Я. Драздовiча. 1.К. Бялькевiч апрацавау невялiкую слоУнiкавую падборку са Слошмшчыны. Лёс некаторых падрыхтаваных у той час краёвых слоушкау склауся трагiчна. Так, рукапiс працы слоушка гаворак Ус-
ходняга Палесся (Мазырскай акругi), укладзены А.Я. Крукоусшм, у 1928 г. паступiу у Слоушкавую камiсiю [спецыяльная акадэмiчная структура, якая займалася сютэматызацыяй лексiкi для укладання слоунiка беларускай мовы], аднак ён не убачыу свет. 1ншыя матэрыялы краёвых слоУнiкаУ, што апрацоувалюя i рыхтавалiся Слоушкавай камiсiяй да друку, да вайны не былi апублiкаваны i у наступ-ным бясследна знiклi.
Так1м чынам, у 20-я гады малага стагоддзя выйшла з друку абмежаваная коль-касць словазборау. М1ж тым, паводле задумы С.М. Некрашэвiча, аутара канцэпцый акадэмiчнага ушверсальнага слоушка беларускай мовы, мерка-валася укласцi 10 краёвых слоушкау, адпаведна та-гачаснаму адмшютрацыйнаму падзелу рэспублiкi. Але, «асобна был выдзелены краёвыя слоунш Заходняй Беларуси Смаленшчыны, Гомельшчыны i Невельшчыны» [7, с. 200], шакш кажучы слоушш. у якiх бы прэзентавалiся мовазабяспечвальныя сродк1 з тэрыторыi усёй этнаграфiчнай Беларусi -моунай прасторы беларусшх гаворак, адлюстрава-ных на карце, складзенай Я.Ф. Карским для свайго фундаментальнага даследавання «Беларусы».
Лексiкаграфiчнае вывучэнне беларускiх гаворак пасля Вялшай Айчыннай вайны
Актыуная збiральнiцкая праца па упарадкаванш i сiстэматызацыi лексiчных абазначальных сродкау беларуск1х гаворак разгарнулася у нацыяналь-ным мовазнаустве з 40-х гадоу ХХ ст. У гэты час беларуск1я дыялектолап вярнулiся да iдэi стварэння зводнага поунага слоушка беларускай мовы. Гэта была актуальная па сваёй сутнасщ i значымасцi для нацыянальнай навук1 задума: акадэмiчная лексiкаграфiя задавала тон i вызна-чала асноуныя напрамк1 працы у дадзенай галiне лiнгвiстыкi. Сама прапанова у прынцыпе не была тянерскай, наватарскай: першая спроба поунага нацыянальнага лексiкона у форме слоушка жывой беларускай мовы у нацыянальнай лшгвютычнай навуцы была зроблена, як указвалася, у 20-я гады ХХ ст. Нягледзячы на пераемнасць вдэ^ новая задума стварыць абагульняльны слоУнiк беларускай мовы, нават на узроуш рэанiмiраванай щэ^ была шмат у чым адметнай.
Пачынаючы з 40-х гадоу у 1нстытуце мовазнауства АН БССР лексiкаграфiчная праца стала ажыццяуляцца у двух напрамках: з аднаго боку, ствараюцца шмат- i аднааспектныя нарматыуныя слоУнiкi беларускай лiтаратурнай мовы, з дру-гога, - актыгазуецца праца у галiне дыялектнай лексшаграфи. Зварот да багаццяу народных гаворак абумоУлiваУся не только практычнай патрэбай стварэння тлумачальнага нарматыунага даведшка па словаужыванш, якога у нацыянальным мовазнаустве пакуль яшчэ не юнавала, але i назапашваннем
лексчных матэрыялау у якасц базы па разгортванн даследаванняу у галше лексiкалогii, этымалогй нацыянальнай i славянскай дыялекталогй i iншых галшах лштастыю. Без адпаведнай эмшрычнай базы, найперш са скарбау народных гаворак, ажыццявщь рознагалшовыя мовазнаучыя даследаваннi было складана. З'яуленню абагуль-няльнага выдання у форме зводнага слоушка беларускай мовы, павшна была папярэднчаць праца па збiраннi i упарадкаванш матэрыялау для рэпянальных слоушкау. Дыялекгныя словазбо-ры у адпаведнасц з савецкай, найперш рускай, лексiкаграфiчнай традыцыяй меркавалi публiкаваць пад назвай абласных даведшкау. Тэрмiн абласная лексша меу строга вызначаны аб'ём, iM абазначалiся «тыя словы, што адсутшчаюць у лiтаратурнай мове» [1, с. 125 (спасылка)].
Метадалагiчным падмуркам па адлюстраванш рэпянальнай лексiкi беларуск1х гаворак i стварэнш у наступным на базе падрыхтаваных словазборау зводнага поунага слоушка беларускай мовы стау артыкул акадэмiка М.В. Бiрылы «Да пытання аб тыпе i прынцыпах укладання беларуск1х аблас-ных слоушкау» [1, с. 116-144]. У iм асвятлялюя шматлiкiя тэарэтычныя праблемы у галше лекакаграфп. У прыватнасцi, закраналiся наступ-ныя праблемы: мэта i задачы стварэння слоушка, тэрмiны выканання задумы, роля i значэнне падоб-ных выданняу для нацыянальнай навукi i грамадства i iнш. Аднак найперш разглядалюя лшгвютычныя аспекты лексiкаграфiчнай праблематыш, як: крытэрыi адбору абазначальных лекачных сродкау у адпаведнасцi з iх арэалам пашырэння, статус слоу, яшя належаць да лiку спецыяльных абазначэнняу паняццяу з галiны традыцыйных заняткау i побыту сельских жыхароу - земляроб-ства, жывёлагадоул^ рамёствау, назвау сельска-гаспадарчых прылад i прыстасаванняу, пабудоу, жылля, прадметау побыту, народнай кухш, а таксама са сферы звычаяу, павер'яу, гульняу, каляндар-ных абрадау i г. д. Актуалiзацыя аутарам праблемы, якую лексчную адзiнку характарызаваць як дыя-лектнае мясцовае слова, была невыпадковай. 1дэя стварэння абласных дыферэнцыяльных слоушкау як першага этапу на шляху да абагульнення дыя-лектных матэрыялау у зводны слоУнiк мела месца у нацыянальнай навуцы у 20-я гады ХХ ст. У той час фшолап выказвалi розныя думк1 адносна структуры i прынцыпау укладання тагачаснага нарматыунага слоУнiка беларускай мовы. Аднак практычнае увасабленне атрымала задума слоушка, прапанаваная С.М. Некрашэвiчам. Прынцыпы укладання слоушка жывой беларускай мовы, рас-працаваныя аутарам канцэпцьй, былi адлюстрава-ны у публтацый «Да пытання аб укладаннi слоушка жывой беларускай мовы» [17, с. 50-79]. Акадэмш С.М. Некрашэвiч прапаноувау два крытэрыi адбору i наступнага уключэння намiнацыйных адзiнак
у дыялектны слоУнiк. Па-першае, гэта словы агульнавядомыя i агульназразумелыя на усёй бе-ларускай тэрыторыi (такой тэрыторыяй выступау этнагенетычны абшар гаворак беларускай мовы), па-другое, мясцовая рэгiянальная лексiка, ц сло-вы, «характэрныя для якой-небудзь беларускай мясцовасш», шшыя абазначальныя сродш, яюя функцыянавалi як «усё неуласшвае для нашай мовы, што прадстауляе рэзультат зрушэння або спальшчэння... павiнна быць у слоушку адхшена» [17, с. 57, 58]. Прапанаваныя падыходы был^ аднак, толькi агульнымi тэарэтычнымi палажэннямi. Канкрэтныя напрацоуш наконт таго, як1я абазначальныя сродк1 у адпаведнасцi з iх фармальным i структурным аблiччам лiчыць слоУнiкавымi рэестравыгш адзiнкамi, С.М. Некрашэвiч не зрабiу
З-за прынятых крытэрыяу адбору гаворка-вых сродкау для укладання краёвых слоушкау шматлiкiя набытш беларускiх гаворак, у яшх адлюстроУвалiся працяглыя вынш культурна-пстарычных дачыненняу беларускага народа з суседнiмi народамi, у слоушк жывой беларускай мовы не трапш. Утчваючы падобную акалiчнасць у развщц нацыянальнай лексiкаграфii, пры новай спробе стварэння зводнага слоушка беларускай мовы, М.В. Бiрыла, вiдаць, усвядомлена акцэнтуе увагу на праблеме, якое мясцовае слова з рэперту-ару традыцыйных намшацыйных сродкау гаворак служыць аб'ектам лексiкаграфiчнага апiсання.
1дэя укладання абласных слоушкау на асно-ве тэрытарыяльнага прынцыпу у нацыянальным мовазнаустве не з'яулялася новай. Прынцып пра-сторавага пашырэння найменняу выступау зы-ходным пры стварэннi краёвых слоУнiкау. Аднак падобную пераемнасць падыходау варта прызнаць умоунай. У канцэпцыi зводнага слоушка беларускай мовы 40-х гадоу у адрозненне ад кан^п^й 20-х у якасц тэрыторш даследавання лексiчнага складу гаворак выступала не прастора, якая аб'ядноувала 10-12 прылеглых адна да адной тэрытарыяльна-адмшстрацыйных адзiнак, а гаворка цi група га-ворак з характэрным для яе комплексам фанетыка-марфалапчных асаблiвасцей, лакалiзаваная у пэуных геаграфiчных межах [1, с. 125]. Апошняе азначала: абласныя слоунш меркавалася укласц на аснове тэрытарыяльна-моунага падыходу.
Згодна з канцэпцыяй стварэння зводнага ды-ялектнага лексiкона планавалi падрыхтаваць 8 слоушкау: «Слоушк цэнтральных беларуск1х гаворак, цi iнакш мшска-маладзечансшх», «СлоУнiк полацка-вiцебскiх гаворак», «СлоУнiк Магшёушчыны», «Слоушк Гомельшчыны», «СлоУнiк палеск1х гаворак», «Слоушк пераход-ных гаворак, ц iнакш брэсцка-пiнскiх», «СлоУнiк Гродзеншчыны», «Слоушк слуцка-бабруйсшх га-ворак». Абагульненне i упарадкаванне матэрыялау пералiчаных словазборау дазваляла скласц зводны поуны слоушк беларускай мовы.
З пазщый сучасных ведау пра гаворш беларускай мовы можна зауважыць: лексiчны фонд кожнага са слоушкау пераважна рэпрэзентавау абазначальныя сродш адметнага этнагенетычнага цi культурна-пстарычнага тыпу гаворак беларускай мовы, аднак выключна у межах iх сучаснага дзяржаунага распаусюджання.
Акрамя праблем фармiравання рэестравага складу абласнога слоунша, М.В. Бiрыла разглядау наступныя пытаннi: структура слоушка, пабудо-ва слоушкавага артыкула, спосабы семантычнай квалiфiкацыi слова (раскрыццё значэння (значэнняу) абазначальнага сродку i яго адценняу), асаблiвасцi ужывання. Аутар паказвае спосабы выкарыстання шюстрацый i адметнасцi iх пашпартызацыi, спы-няецца на выбары граматычных i функцыяналь-на-ацэначных памет i iнш. - шакш кажучы, у кан-дэнсаваным выглядзе спрабуе асвятлiць праблемы практычнай лексiкаграфii на аснове тэарэтычных дасягненняу тагачаснага мовазнауства. Нягледзячы на тое, што кожная з пералiчаных пазщый важная як лекакалапчная i лексiкаграфiчная праблема i заслугоувае спецыяльнага разгляду у адносiнах да дынамiкi развщця тэарэтычнай i практычнай лексiкаграфii пры апiсаннi слоушкавага складу бе-ларускай нацыянальнай мовы, хацелася б спецы-яльна засяродзiцца только на пытаннi пра тып буду-чага абласнога слоушка.
Найбольш прыдатным i запатрабаваным ты-пам абласнога слоУнiка акадэмiк М.В. Бiрыла палiчыу «тлумaчaльнa-сiнaнiмiчны». Тлумачальна-сiнанiмiчны тып слоУнiка - гэта так тып слоушка, у як1м, як указвалася, «будзе давацца тлумачэнне значэнняу слоу i будуць прыводзiцца сшошмы з iншых гаворак, як1я знаходзяцца на тэрыторьн. вызначанай для данага слоушка» [1, с. 138]. Фактычна для адлюстравання значэння абазначальнага сродку прапаноувауся своеасаблiвы двухузроуневы спосаб вызначэння яго семантыкi. Першы мае асобныя iдэaгрaфiчныя рысы. Яго сут-насць заключаецца у тым, што да пэунага паняц-ця лiтаратурнай мовы прыводзяцца сiнанiмiчныя дыялектныя адпаведнiкi, зафжсаваныя пры збiраннi матэрыялау у межах тэрыторыi даследа-вання. Нiводная лексiчная адзiнка сфармiраванага сiнанiмiчнага рада нi у зоне семантыш, ш у адносiнах да катэгарыяльных характарыстык слова як часцшы мовы, нi з боку функцыяналь-ных асаблiвасцей, а таксама iлюстрацыйнай базы нiякiмi лексiкаграфiчнымi адзнакамi не забяспечва-лася, рэкамендавалася тольк1 адзначаць тэрыторыю пашырэння загаловачнага слова. Друп падыход па раскрыццi семантыкi слова з'яуляуся тыпова-тра-дыцыйным для дыялектных слоУнiкау. Для тлу-мачэння значэння меркавалi выкарыстоуваць вы-працаваныя у лексiкаграфiчнай практыцы спосабы i прыёмы раскрыцця сэнсу абазначальнага сродку, у тым лiку: прыводзiць лiтаратурны экивалент
з тоеснай дыялектнаму слову семантыкай, пры адсутнасцi нарматыунага адпаведнiка дыялектнай адзшцы раiлi даваць тлумачэнне, iнакш кажучы, карыстацца дэфiнiтыуна-апiсальным спосабам, пры словах тэрмшалапчнага характару, або пры т. зв. этнаграфiзмах, прапаноУвалi ужываць да-статкова шырокае тлумачэнне з адлюстраваннем розных звестак пра апiсваемую моуную адзiнку i абавязкова указваць на iх спецыяльны лексiчны статус. Адпаведны суправаджальны запiс пра спецыяльнае прызначэнне слова раiлi указваць у дужках, а не размяшчаць яго у слоУнiкавым ар-тыкуле у зоне граматычных i функцыянальна-ацэначных адзнак. Практычна гэта азначала, што у фшалапчным слоУнiку i для слоу спецыяльна-га, або тэрмiналагiчнага статусу, прыярытэтнасць аддавалася значэнню. Праз семантыку лексемы адлюстроувалася яе спецыфiка. Уласна памета, заключаная у дужк1 пасля тлумачэння, выконвала другасную ролю, яна была знешшм дадатковым паказчыкам слова спецыяльнага прызначэння. У слоушкавых артыкулах, сэнс намiнацыйнага сродку яшх устанаулiвауся дэфшпыуна-апiсальным спосабам, захоувалюя усе шшыя яго абавязковыя части: граматычныя адзнак1, функ-цыянальна-ацэначныя характарыстык!, прыклады, геаграфiя зафiксаванага слова.
Выбар асаблiвага, адрознага ад юнуючых у нацыянальным мовазнаустве узорау укладання абласнога слоушка тлумачыуся аутарам канцэпцып практычнай запатрабаванасцю падобнай лекака-графiчнай працы. М.В. Бiрыла л!чыу, што метавши так1 слоушк адначасова можа служыць i спецыяль-най крынiцай лшгвютычнай iнфармацыi, i быць даведнiкам для защкауленых чытачоу [1, с. 138].
Паводле канцэпцып меркавалi скласцi не проста каталог па адлюстраванш лекачных aсaблiвaсцей беларуск1х гаворак, сютэматызаваных у адпаведнасщ з прынятыш для гэтай мэты прынцыпaмi, задумвауся aсaблiвы фшалапчны дaведнiк, у як1м, акрамя таюх традыцыйных характарыстык слова, як яго значэнне, нащск, граматыч-ныя адзнак1, звестк1 пра парадыгму, ацэначны статус, дадавалася шфармацыя пра словаутваральную структуру абазначальнага сродку, адлюстроувалася яго сiнтaксiчнaя спалучальнасць, дэманстравалюя сютэмныя aдносiны, перaлiчвaлiся некаторыя шшыя лшгвютычныя параметры. Па сутнaсцi рабшася спроба пашырыць традыцыйныя лексiкaгрaфiчныя веды пра слова, яюя дагэтуль не уключалюя у структуру слоУнiкaвaгa артыкула. Ввдавочна, гэта яшчэ не была задума стварыць тып слоУнiкa, пры-нятага у еурапейскай лексiкaгрaфiчнaй традыцш, кaлi у слоушку падаюцца таксама этымалапчныя даведк1, адзначаецца час фшсацш лексiчнaй aдзiнкi у пстарычных крынщах, дэманструюцца сiнaнiмiчныя, aнтaнiмiчныя, пaрaнiмiчныя i шшыя унутрысютэмныя моуныя aдносiны, дакладней,
фшсуецца макамальна поуная шфармацыя пра слова. Аднак, як сведчаць спецыяльна падрыхтаваныя праграмы па збiраннi лекачных матэрыялау для абласных слоушкау, памкненне укласш свой адмет-ны тып беларускага рэгiянальнага слоушка было.
Стварыць зводны поуны слоушк беларускай мовы у версii, прапанаванай у нацыянальным мовазнаустве у 40-я гады мшулага стагоддзя, не здолел^ але пачынаючы з гэтага часу был праведзе-ны шматлiкiя даследаванш па вывучэнш лексiчнага ладу дыялектнай мовы лексшаграф!чным спосабам.
Працу па фшсацый лексiчных сродкау моунага забеспячэння сельскага насельнiцтва у 40-50 гады ХХ ст. шщыявау у беларусшм мовазнаустве Ф.М. Янкоусю Яму належаць матэрыялы, сабра-ныя на тэрыторы! Глускага раёна Магiлёускай вобласцi [32]. У выданш Ф.М. Янкоускага, як i у шшых тагачасных працах, адлюстроуваюцца лекачныя адзiнкi, як1я шэрагам асаблiвасцей адрознiваюць мясцовую гаворку ад беларускай лтгаратурнай мовы. Такая лексiкаграфiчная фжсацыя матэрыялу сведчыць: у якасш базавага выступау дыферэнцыяльны прынцып адлюстра-вання абазначальных моуных сродкау. Абраны падыход практычна увасабляу традыцыi апiсання лексiчнай сютэмы, закладзеныя у нацыянальнай дыялектнай лексiкаграфii у пачатку стагоддзя. У пасляваенны час яны был! працягнуты. Павод-ле дыферэнцыяльнага прынцыпу был укладзены мнопя рэпянальныя слоушш, слоушчш, лексчныя падборю Спачатку разгортвання лiксiкаграфiчнага вывучэння дыялектнай мовы асобныя рукашсныя слоушю, як правша невялшага памеру, з'яулялюя галоуным чынам часткамi щ дадаткамi да дысерта-цыйных даследаванняу. Да л!ку так1х словазборау належыць слоушк М.В. Б!рылы, уласна лекшчны словазбор, а таксама каталог адметных выслоуяу з Ваукавыскага раёна Т.Ф. Сцяшков!ч, слоунш лексЫ Зэльвенскага раёна П.У Сцяцко, яшя у на-ступным выйшл! як самастойныя лексшаграф!чныя працы, i шш. Рэпянальны слоушк абазначальных сродкау, яшя забяспечвал! мауленне насельшкау Мсшслаускага раёна, падрыхтавау у той час Г.Ф. Юрчанка, Бялынщкага раёна - Р.М. Яусееу. Але зыходнай асновай будучага зводнага слоушка служыл спецыяльныя выданш матэрыялау для абласных слоушкау. Да !х лшу адносщца сло-вазбор з мшска-маладзечансшх гаворак. Абазна-чальныя сродк1, сабраныя у арэале лакал!зацып мшска-маладзечансюх гаворак, выйшл! у трох выпусках [15]. Пазней на !х аснове хоць i не у поуным аб'ёме, але быу надрукаваны асоб-ны том найменняу, пашыраных на тэрыторы1 Мшшчыны [23]. У гэтай лекакаграф!чнай працы адлюстроуваюцца адметнасш у астэме слова-i моватворчасш з тэрыторы! цэнтральных гаворак беларускай мовы, яюя з'яуляюцца, як указвалася вышэй, выключным! па сва1м норматворчым ста-
тусе [8]. Выяуленне рэсурсау, як1я функцыянуюць у мауленш мясцовага насельнщтва гэтай частю моунай прасторы Беларуа, i на сёння застаец-ца вельм! актуальнай задачай для нацыянальна-га мовазнауства. Справа у тым, што у цяперашш час наз!раецца пэунае руйнаванне лекшчнай беларускамоунай спецыфш. Гэта выяуляецца як у рэпянал!зацый сродкау сучаснага лггаратурнага моунага забеспячэння (зараз наз!раецца актыунае выкарыстанне лекшчных адзшак з тэрыторы1 гаворак заходняй зоны беларускай мовы), так i у працягу рушзацый i еурапе!зацый лекачнага швентару беларускай мовы. Таму складванне па-добных тэндэнцый i прымушае звярнуць увагу менавгга на цэнтральны беларускамоуны рэпён. У структуры беларускай дыялектнай мовы ён у мнопх адносшах асабл!вы, найперш з боку свайго складвання i развщця. Цэнтральная дыя-лектная зона гаворак беларускай мовы - гэта ад-метная унутрымоуная фармацыя канвергентнага тыпу [10], сфарм!раваная на субстратнай моунай спадчыне. Таму захаванне нацыянальнага моунага абл!чча вымагае дэталёвага выяулення i практыч-нага ужытку у мауленчай практыцы лексчных ад-метнасцей гэтага рэпёна.
З шшых запланаваных матэрыялау для скла-дання абласных слоушкау был! надрукаваны «Матэрыялы да дыялектнага слоушка Гомельшчыны», «Матэрыялы да слоушка Гродзенскай вобласш», а у наступным i сам «Слоушк Гродзенскай вобласш», падрыхтаваны Т.Ф. Сцяшков!ч [25], «Матэрыялы да абласнога слоушка Магiлёушчыны» [14]. Адра-зу як слоушю без выдання папярэдшх матэрыялау да !х свет убачыл! лекакаграф!чныя працы «Ды-ялектны слоушк Брэстчыны» [4] i «Рэпянальны слоушк Вщебшчыны» [20]. Матэрыялы апошняга дапауняе досыць аб'ёмнае выданне «Мова Сен-неншчыны» [16].
Акрамя названых кшг, на працягу другой пало-вы ХХ i у пачатку ХХ1 стст. друкавалюя шматлЫя аутарсшя щ калектыуныя словазборы з розных рэпёнау Беларуа, як1я пашырал! слоуныя каталог! выдадзеных прац, паглыблял! щ удакладнял! семан-тыку рэестравых адзшак. Так, «Дыялектны слоУнiк Брэстчыны» дапауняюць невял!юя слоушчю выкладчыкау БрДУ М.1. Пашкев!ча, С.С. Клун-дук, В.М. Касцючык, а таксама грунтоун^1я працы аматара роднага слова А. Зайш i шш. зац!кауленых асоб. Да лшу публ!кацый па раскрыцц! моуных набыткау Брэстчыны аднос!цца таксама багаты, неаднастайны па характары уключаных у працу матэрыялау, !х тэмат^гчнай нашраванасш, каштоуны як !нфармацыйная навуковая крынща арх!у В.Л. Вярэн!ча [3]. Гэта выданне утрымл!вае вял!кую колькасць матэрыялау пра адметнасш абазначальных лексчных сродкау, яюя функцыя-нуюць на тэрыторы! заходнепалеск1х гаворак (яны вылучаюцца у складзе беларускай мовы у асобны
дыялектны кантынуум). Да месца сказаць, ютотная колькасць звестак пра aдметнaсцi лекачнага ландшафту Палесся, яго усходняй i заходняй частак, змяшчаецца у працах даследчыкау суседнiх краш, найперш украшсшх. У прывaтнaсцi, у выданнях «Матэрыялы для лексiчнaгa атласа украшскай мовы (Правабярэжнае Палессе)» М.В. Шканчука i яго адпаведным лiнгвaгеaгрaфiчным атласе, у слоушку Р.Л. Аркушына i у шш.
Значная колькасць прац у гaлiне дыялек-тнай лекакаграфп прысвечана таксама aпiсaнню лексiчнaгa ладу гаворак Гродзеншчыны. Рэ-естр вышэйадзначанага «Слоушка Гродзенскай вобласш» Т.Ф. Сцяшков!ч iстотнa дапауняюць працы П.У Сцяцко, у яшх адлюстроуваюцца лекачныя aсaблiвaсцi мясцовай гаворк1 Зэльвен-скага раёна, - «Дыялектны слоушк: З гаворак Зэльвеншчыны», «Народная лекака», грунтоуны том лексЫ «Скарбы народнай мовы», укладзены
A.П. Цыхуном, як1 быу у наступным перавыдад-зены i дапоунены [27]. Нарэшце, своеaсaблiвым працягам i лексiчным дадаткам да усяго, што устаноулена i лексiкaгрaфiчнa упарадкавана з ускрашнага заходняга рэгiёнa беларуск1х гаворак, з'яуляецца «Слоушк рэпянальнай лексiкi Гродзеншчыны» [24]. Ташм чынам, пералж публiкaцый паказвае, што лексчныя сродш моунага забес-пячэння ускрaiннaгa заходняга абшару гаворак беларускай мовы досыць поуна адлюстраваны у наяуных лексiкaгрaфiчных крынiцaх.
Апiсaнню лексiчных aсaблiвaсцей гаворак тэрыторы! Гомельскай воблaсцi, акрамя укладзеных матэрыялау для слоУнiкa гаворак Го-мельшчыны, прысвячаюцца таксама словазборы Т.С. Янковай [31], 1.М. Кучука i А.К. Малюка [11],
B.А. Купрыенк i В.В. Шура [9]. Аднак у большасш з перaлiчaных лексiкaгрaфiчных выданняу харак-тарызуецца слоУнiкaвы склад гаворак усходне-палескага рэгiёнa - вельмi адметнай aрaхaiчнaй прасторы у складзе дыялектнага лшгваландшафту беларускай мовы. Пстарычная i этнaгрaфiчнaя унiкaльнaсць палескага, перaдусiм усходнепа-лескага краю, заусёды была прыцягальнай для даследчыкау. Пра гэта пераканауча сведчыць стс уласна лексiкaгрaфiчных крынщ щ шшых комплексных выданняу Адметнае месца сярод !х зай-маюць публтацын, што з'яуляюцца вышкам працы дыялекталапчных экспедыцый пад шраунщтвам М.1. Талстога: гэта зборшк «Лекака Палесся» [12], навукова-аналпычнае выданне «Палессе», а таксама шшыя кшп ! больш дробныя публжацын. У абагульненым выглядзе палескя матэрыялы па-даюцца у спецыяльным навуковым даследаванш «Лекака гаворак Беларускага Прыпяцкага Палесся: атлас. Слоушк» [13], а таксама у шэрагу шшых.
Самым значным сярод т.зв. «палескай» серы! апублтаваных прац з'яуляецца «Турауск слоушк» [26]. «Тураусш слоушк» - гэта поуны
збор сродкау астэмы традыцыйнага словазабеспя-чэння ! найбагацейшая крынща па адлюстраванш моватворчасщ наогул жыхароу усходнепалеска-га рэпёна Беларуа. Ад аналапчных тагачасных выданняу слоушк адрозшваецца сваёй структурай: кожны том лекакаграф!чнага даведшка заканчва-ецца зашсам! тэкстау мясцовага маулення, якя, ад-паведна, дазваляюць атрымаць уяуленне пра асо-басць народнай моватворчасш ! моваувасаблення гэтай часта беларускамоунай прасторы. Змяшча-юцца тут ! багатыя анамастычныя матэрыялы.
Наяунасць такой колькасш рэпрэзентатыуных "палесшх" матэрыялау вымушае задумацца аб !х поунай с!стэматызацы! у форме адметнага вы-дання, напрыклад тэзауруса, у як1м бы у асобных частках згодна з вышкам! моунай дыферэнцыяцып ! групоуш мясцовых гаворак щ абагульнена был адлюстраваны лексчныя набытк1 усходне- ! за-ходнепалескага рэпёнау. Стварэнне падобна-га слоушка не будзе, натуральна, адпавядаць тыпу слоушка, укладзенага з улшам абласнога дзяржауна-тэрытарыяльнага падзелу, гэта будзе праца, у якой бы прэзентавалася лшгвютычная рэпянальная спецыф!ка.
1ншая частка тэрыторы! Гомельшчыны у параунанш з усходнепалесшм моуным арэалам ташм багаццем надрукаваных лекакаграф!чных крынщ пакуль што не характарызуецца. Дагэ-туль не астэматызаваны у форме рэпянальнага слоушка ! надрукаваныя лексчныя каталог!.
З лшу уах тэрытарыяльна-моуных рэпёнау Беларус у плане прэзентацын лекачных рэсурсау своеасабл!ва выглядае Магшёушчына. Як адзна-чалася вышэй, вышкам мэтанашраванага даследа-вання лексчнага ладу гаворак усходнемагшёускага тыпу у складзе пауночна-усходняга дыялекту беларускай мовы у 20-я гады ХХ ст. стала вы-данне 1.К. Бялькев!ча «Краёвы слоушк усходняй Магшёушчыны». Лекачныя мовазабяспечвальныя сродш з гэтай тэрыторы! адлюстраваны у пер-шым сапрауды нацыянальным слоушку беларускай мовы 1.1. Насов!ча, а таксама у слоушку УМ. Дабравольскага. У межах усходнемагшёусюх гаворак макамальна вывучанай з'яуляецца лексчная сютэма гаворак Мсщслаушчыны. Гэта сталася дзякуючы рупл!вай, мэтанакраванай працы Г.Ф. Юрчанш. Акрамя словазбору «Д^1-ялектны слоушк: з гаворак Мсцiслaушчыны», як1 друкавауся у сярэдз!не 50-х гадоу, у наступным был! апублшаваны розныя па змесце ! ха-рактары прадстаулення лекс!чных матэр^1ялау слоун!к! гэтага аутара [30]. Усе в^1дадзен^1я сло-вазборы разам складаюць найбагацейшы комплекс лексшаграф!чных прац, роуных якому па колькасш створанага адным даследчыкам у беларускай нацыянальнай дыялектнай лекакаграфп няма. Аднак сёння, як ! раней, ул!чваючы дынам!ку разв!цця дыялектнай мовы ва умовах адметнай моунай
спуацып у Беларуа ! месца мясцовых гаворак у сучаснай сельскай камушкатыунай прасторы, праблема астэмагазацып мясцовых рэпянальных лекачных набыткау застаецца актуальнай.
Нягледзячы на прадстаушчы сшс лжакаграф!чных прац, створаных у галше дыялекталоги у беларуск1м мовазнаустве на працягу ХХ ст., адметнае месца сярод !х займае выданне «Слоушк беларусшх гаворак пауночна-заходняй Беларуа i яе пaгрaнiччa: у 5 т.» [22]. Гэты слоушк -грунтоунае фундаментальнае акадэм!чнае выданне, у яшм рэпрэзентуецца лекака не толью з пауночна-заходняга берага беларусшх гаворак, лакал!заваных у сучасных дзяржауных межах Беларуа. Тут адлюстраваны слоуныя набытк вялгага абшару гаворак, якя цяпер выступаюць асобным моуным кантынуумам у складзе шшых гетэрагенных моуных астэм - польскай, лггоускай, латышскай моу. Геаграф!чна гэта тэрыторыя Бела-сточчыны, Вшеншчыны, Латгали, лшгвютычна гэта зона актыуных м1жмоуных кантактау з багатай папярэдняй псторыяй. Па сва1м аб'ёме, паводле рэестравага складу абазначальных сродкау слоушк сапрауды характарызуецца як поуны. У словазбор уключаны не тольш уласна намшацыйныя сродк1, але ! фраземы, тапашм!чныя адзшш, парэмп. Выданню уласщвы некаторыя адметныя рысы: у слоушкавых артыкулах указваецца крынща за-пазычання шшамоунага слова, ужывальнага у пауночна-заходшх беларуск1х гаворках. Харак-тар ! асабл!васщ пабудовы слоушкавага артыкула, моуная прастора, ахопленая даследаваннем, дазва-ляюць убачыць у дадзенай лекакаграф!чнай працы прататып лекакона, дакладней яго асобныя рысы, як! задумвау стварыць Я.Ф. Карск1.
Часавы прамежак 40-90-я гады ХХ ст. быу ба-гаты таксама на публшацып у галше дыялектнай фразеалоги, парэм!ялоги, анамастыш. Свет убачыл1 ! шшыя, акрамя вышэйперал!чаных, слоушш, падборк асобных лекака-тэматычных груп слоу, спецыяльныя комплексный выданш. Ул!чваючы колькасць падрыхтаваных лекакаграф!чных крынщ, можна сцвярджаць, што лекачнае за-беспячэнне носьбггау беларусшх гаворак з усёй беларускамоунай прасторы за адзначаны перы-яд было рэпрэзентавана дастаткова поуна. Разам з тым другая акадэм!чная спроба абагульнщь лекачныя абазначальныя сродк1 у зводны слоушк дыялектнай мовы засталася няздзейсненай. Ад-метна ! наступнае: выключна паводле прынцыпау, прапанаваных акадэмшам М.В. Б!рылам у якасщ зыходных для складання рэпянальных (аблас-ных паводле тагачаснай тэрмшалогп), шводзш слоушк у нацыянальнай лекакаграфп не быу складзены. 1мктвае развщцё тэарэтычнай ! практычнай славянскай лекакаграфп у ХХ ст. дазваля-ла складальшкам слоушкау скарыстоуваць новыя падыходы ! наватарсйя щэя, яшя дыктавау час.
Таму укладалюя дыялектныя слоушш з ул!кам лекакаграф!чных традыцый, тагачасных шавацый ! аутарскай задумы.
Персмектыуныя намрамкч даследаванняу па штэмрэтацьп лексiчных набыткау беларускай мовы
Назапашаная на працягу амаль стагоддзя коль-касць дыялектных лекачных матэрыялау з розных рэпёнау Беларуа не толью у лекакаграф!чных, але ! лшгвагеаграф!чных, фальклорна-этнаграф!чных, тэкстаграф!чных, арх!уных крынщах штурха-ла даследчыкау да пошукау новых спосабау па вывучэнш ! с!стэматызацы! абазначальных сродкау беларускай мовы. У якасщ формы абагульнення лексчных дыялектных набыткау была прапанавана канцэпцыя стварэння щэаграф!чных слоушкау. Яна знайшла сваё практычнае увасабленне. На памеж-жы стагоддзяу супрацоунЫ аддзела дыялекталоги ! лшгвагеаграфи акадэм!чнага шстытута мовазнауства падрыхтавал! ! апублшавал! чаты-ры лекака-тэматычныя слоушш: «Жывёльны свет» [5], «Раслшны свет» [18], «Чалавек» [28], «Сельская гаспадарка» [21]. 1ншым нак1рункам, дакладней новай спробай па стварэнш зводна-га слоушка беларусшх народных гаворак, стала праца па упарадкаванш ! атэмагазацып уах зарэпстраваных ! арх1уных дыялектных лексчных матэрыялау. Укладанне зводнага дыялектна-га лекакона сёння знаходзщца на пачатковай стадын: щзе адаптацыя ! ушфшацыя абазначальных лексчных сродкау розных шфармацыйных крынщ. Мяркуемы зводны слоушк будзе стварацца у электроннай ! традыцыйнай папяровай верс1ях.
На мяжы ХХ ! ХХ1 стст. таксама был! распра-цаваны метадалаг!чн^1я асновы па штэрпрэтацы1 лекс!чных матэр^гялау з ул!кам лшгвагеаграф!чных ! этымалаг!чных звестак пра !х. Беларуская на-ц^1янальная д^1ялекталог!я адчула вострую па-трэбу у стварэнш тлумачальнага атласа беларускай народнай словатворчасщ. Перш^1я спробы па устанауленш матывацыйнай базы некаторых слоу (назвы сасны, адуванчыка, ягад буякоу ! шш.), увасобленай у каранёвай частцы лексемы, дазволш атрымаць вельм! ц!кавую ! змястоуную !нфармац^1ю, надзв^гчай важную як для выяулення асабл!васцей складу лекакона беларускай мовы, так ! для раскрыцця г!сторы! фарм!равання нацы-янальнага моунага ландшафту. Гэты запачаткава-ны напрамак даследавання лекс!чных д^гялектных рэсурсау з'яуляецца актуальным ! запатрабава-ным у беларуск1м мовазнаустве. Ён, бясспрэчна, самы перспектыуны ! плённы па сва!х вын!ках. Думаецца, с!стэматызац^1я дыялектных лекс!чных рэсурсау беларускай мовы у розных тыпах абагуль-няльных выданняу ! !х навуковая !нтэрпрэтац^1я на лшгвагеаграф!чнай базе будуць вызначаць харак-тар даследчай працы у галше беларускай нацыя-
нальнай дыялекталогп, у тым лiку i лексiкаграфü. Натуральна, фшсацыя i назапашванне новых слоу з дыялектнай мовы застанецца такой жа актуальнай задачай, як i на працягу усяго папярэдняга часу.
Бiблiяграфiчны ciiic
1. Бiрыла М.В. Да пытання аб тыпе i прынцы-пах укладання беларуск1х абласных слоушкау // Працы 1нстытута мовазнауства АН БССР. - 1958. -Вып. 5. - С. 116-144.
2. Бялькев1ч 1.К. Краёвы слоушк усходняй Мап-лёушчыны. - Мiнск: Навука i тэхнiка, 1970. - 602 с.
3. Вярэнiч В.Л. Палеск архiу: лшгвютычныя, этнаграфiчныя i пстарычныя матэрыялы / пад навук. рэд. Ф.Д. Клiмчука, Э. Смулковай, А. Энгельшнг. - Мiнск: Выдавец 1П Вараксш, 2009. - 692 с.
4. Дыялектны слоушк Брэстчыны / склад.: М.М. Аляхновiч [i 1нш.]. - Мшск: Навука i тэхшка, 1989. - 294 с.
5. Жывёльны свет: тэмат. слоун. / Нац. акад. навук Беларуси 1н-т мовазнауства ii^ Якуба Ко-ласа; склад. В.Д. Астрэйка [i iнш.]; навук. рэд. Л.П. Кунцэвiч, А.А. Крывщю. - Мiнск: Беларуская навука, 1999. - 239 с.
6. Каспяровгч М.1. Вщебсш краёвы слоушк / пад рэд. М.Я. Байкова i праф. Б.1. Эпiмах-Шыпiлы. -Вщебск, 1927. - 390 с.
7. Крамко I.I., Юрэвiч А.К., Mnoei4 А.1. Псторыя беларускай лiтаратурнай мовы: у 2 т. - Мшск: Навука i тэхшка, 1968. - Т. 2. - 340 с.
8. Крывщю А.А. Беларуская нацыянальная мо-ватворчасць i сярэдняя (цэнтральная) дыялектная зона беларускай мовы // Хрэстаматыя па беларускай дыялекталогп. Цэнтральная зона / НАН Беларуа, 1н-т мовы i лiт. iмя Якуба Коласа I Яню Купалы; уклад. В.Д. Астрэйка [i iнш.]; навук. рэд. Л.П. Кунцэвiч, В.М. Курцова. - Мiнск: Беларуская навука, 2009. - С. 507-513.
9. Купрыенка В.А., Шур В.В. Матэрыялы да слоушка беларусшх гаворак Мазырскага Палес-ся: вучэб. дапам. па беларус. дыялекталогп для студэнтау фiлал. фак-та беларус. аддзялення. - Ма-зыр: МазДП1 iмя Н.К. Крупскай, 1996 - 70 с.
10. Курцова В.М.Цэнтральная дыялектная зона як адметнае канвергентнае утварэнне гаво-рак беларускай мовы // Diahronija in sinhronija v dialektoloskih raziskavah. - Maribor (Славешя), 2006. - С. 456-466.
11. Кучук 1.М., Малюк А.К. Палесш слоушк. Лельчыцш раён. - Мазыр: МазДП1 iмя Н. К. Крупскай, 2000. - 156 с.
12. Лексика Полесья: Материалы для полесского диалектного словаря. - М.: Наука, 1968. - 476 с.
13. Лексша гаворак Беларускага Прыпяцка-га Палесся: атлас. Слоушк / уклад. Г.Ф. Веш-тарт [i 1нш.]; рэд. Ф.Д. Клiмчук, У А. Кошчанка, I.I. Лапуцкая; Нац. акад. навук Беларуа, 1н-т мовы
1 лiтаратуры iмя Якуба Коласа i Янкi Купалы. -Мiнск: Права i эканомша, 2008. - 353 с.
14. Матэрыялы для абласнога слоушка Магшёушчыны / уклад. М.В. Абабурка [i iнш.]; Магiлёускi пед. iн-т. - Мшск: Навука i тэхшка, 1981. - Вып. 1. - 128 с.; вып. 2. - 2005. - 88 с.
15. Матэрыялы для слоушка мшска-маладзечансюх гаворак / уклад. М.А. Жыдовiч [i 1нш.]; пад рэд. М.А. Жыдовiч. - Мiнск: Выд-ва БДУ, 1970. - Вып. 1. - 172 с.; вып. 2. - 1974. -191 с.; вып. 3. - 1977. - 148 с.
16. Мова Сенненшчыны. Дыялектны слоушк: у
2 т. / Нац. Акад. навук Беларуа, Цэнтр даслед. беларус. культуры, мовы i лiт., Фш. «1н-т мовы i лiт. iмя Якуба Коласа i Янк1 Купалы»; уклад.: Н.М. Бунько [i iнш.]; навук. рэд. В.М. Курцова, Л.П. Кунцэвiч. -Мшск: Беларуская навука, 2015. - Т. 1: А-О. - 424 с.; т. 2: П-Я. - 2015. - 407 с.
17. HeKpamsei4 С.М. Да пытання аб укладанш слоушка жывой беларускай мовы // Выбраныя на-вуковыя працы С.М. Некрашэвiча: Да 120-годдзя
3 дня нараджэння. - Мiнск: Беларуская навука, 2004. - С. 50-79.
18. Раслшны свет: тэмат. слоун. / Нац. акад. навук Беларуа, 1н-т мовазнауства iмя Якуба Коласа; склад. В.Д. Астрэйка [i шш.]; навук. рэд. Л.П. Кунцэвiч, А.А. Крывщш. - Мiнск: Беларуская навука, 2001. - 655 с.
19. Расторгуев П.А. Словарь народных говоров Западной Брянщины. - Минск: Наука и техника, 1973. - 295 с.
20. Рэпянальны слоушк Вщебшчыны: у 2 ч. / Л. I. Злобш (рэд.) [i шш.]. - Вщебск: ВДУ iмя П.М. Машэрава, 2012. - Ч. 1. - 306 с.; ч. 2. - 2014. -358 с.
21. Сельская гаспадарка: тэмат. слоун. / Нац. акад. навук Беларуа, 1н-т мовазнауства iмя Якуба Коласа; склад. В.Д. Астрэйка [i шш.]; навук. рэд. Л.П. Кунцэвiч, В.М. Курцова. - Мшск: Беларуская навука, 2010. - 527 с.
22. Слоушк беларусшх гаворак пауночна-заходняй Беларуа i яе паграшчча: у 5 т. - Мшск: Навука i тэхнша, 1979. - Т. 1: А-Г. - 512 с.; т. 2: Д-Л. - 1980. - 728 с.; т. 3: М-П. - 1982. - 536 с.; т. 4: П-С. - 1984. - 616 с.; т. 5: С-Я. - 1986. - 564 с.
23. Слоунш гаворак цэнтральных раёнау Беларуа: у 2 т. / уклад. Е.С. Мяцельская [i шш.]; пад рэд. Е.С. Мяцельскай. - Мшск: Ушвератэцкае, 1990. - Т. 1: А-П. - 287 с.
24. Слоушк рэпянальнай лекаш Гродзеншчы-ны / пад рэд. М.А. Данiловiч, П.У Сцяцко. - Грод-на: ГрДУ 1999. - 152 с.
25. Сцяшковгч Т.Ф. Слоушк Гродзенскай вобласцi. - Мiнск: Навука i тэхнiка, 1983. - 671 с.
26. Тураусш слоунiк: у 5 т. / Акад. навук БССР, 1н-т мовазнауства iмя Якуба Коласа; склад. А.А. Крывщш [i 1нш.]; рэд. А.А. Крывщю. - Мшск: Навука i тэхнша, 1982. - Т. 1: А-Г. - 255 с.; т. 2:
Д-К. - 1982. - 271 с.; т. 3: Л-О. - 1984. - 311 с.; т. 4: П-Р. - 1985. - 360 с.; т. 5: С-Я. - 1987. - 424 с.
27. ЦыхунА.П. Скарбы народнай мовы: з лексш спадчыны насельшкау Гродзенскага раёна. - Грод-на, 1993. - 244 с. Ён жа: Скарбы народнай мовы: з лекачнай спадчыны насельшкау Гродзенскага раёна. - Гародня, 2014. - 325 с.
28. Чалавек: тэмат. слоун. / НАН Беларуа, 1н-т мовазнауства !мя Якуба Коласа; склад. В.Д. Астрэй-ка [! шш.]; навук. рэд. Л.П. Кунцэв!ч, А.А. Крывщш. -Мшск: Беларуская навука, 2006. - 573 с.
29. Шатэртк М.В. Краёвы слоУнiк Чэрвень-шчыны. - Мшск: Выд-ва АН БССР, 1929. - 319 с.
30. Юрчанка Г.Ф. Народная сшашмша. -Мшск: Навука i тэхшка, 1969. - 280 с.; Юрчан-
ка Г.Ф. Народнае вытворнае слова: з гаворк Мсцiслaушчыны. - Мшск: Навука i тэхнiкa, 1981. -А-Л. - 280 с.; М-Р. -1983. - 304 с.; Р-Я. - 1985. -334 с.; Юрчанка Г.Ф. Сучаснае народнае слова: З гаворш Мсшслаушчыны: Слоушк. - Мшск: Навука i тэхшка, 1988. - 256 с.; Юрчанка Г.Ф. Сучас-ная народная лекака: З гаворш Мсшслаушчыны. -Мшск: Навука i тэхшка, 1993. - А-Н. - 304 с.; О-П. - 1996. - 304 с.; Р-Я. - 1998. - 351 с. i шш. працы.
31. Янкова Т.С. Дыялектны слоушк Лоеуш-чыны. - Мшск: Навука i тэхшка, 1982. - 432 с.
32. Янкоусш Ф.М. Дыялектны слоушк. - Мшск: Выд-ва АН БССР, 1959. - 230 с.; вып. 2. - 1960. -235 с.; вып. 3. - 1970. - 172с.
УДК 81'282
Лутовинова Ирина Сергеевна
кандидат филологических наук, доцент Межкафедральный словарный кабинет им. проф. Б.А. Ларина Санкт-Петербургский государственный университет
КОМЫ ПРИЛЕТЕЛИ*
Статья посвящена бытующим в русских говорах народным названиям выпечных изделий, связанных с праздником весны - днем равноденствия (29/9 марта). В народном календаре славян - Сороки, Жаворонки (весенняя птица, прилет которой открывает весну, обещает плодородие земли). В церковном календаре этот день имеет название Сорок мучеников севастийских. В статье рассматривается ритуальная выпечка, посвященная этому празднику, и ее названия в русском языке и диалектах, в частности, такие как жаворонки, катышки, клечки, колобаны, ку-лёмкм, сорокашки и др. Особенный интерес представляет диалектизм ком/комы, обозначающий выпечное изделие, зафиксированный в псковских и новгородских говорах. Автор приходит к выводу о том, что праздничная выпечка амбивалентна - праздничное выпечное изделие является одновременно и поминальным.
Ключевые слова: лексикология, диалектология, равноденствие, Сорок мучеников, ритуал, ком, комы, жаворонки.
«Комы прилетели!» - радостно кричали дети в одной из псковских деревень, приглашая семью к чаепитию. Возможно, было это весной, в марте, в день весеннего равноденствия, точнее 22 марта по новому и 9 марта по старому стилю.
Весеннее равноденствие - один из четырех главных праздников года в древней русской ведической традиции, а в православной христианской культуре - это праздник «святые сорок мучеников», называют его еще Сороки. С этого момента световой день становится длиннее, а солнце прогоняет зиму. Считается, что с приходом весны и поворотом солнца на лето возвращаются души предков, которые улетали на зиму. Прилетают они, по поверьям, на крыльях птиц, которые возвращаются в родные земли. «В различных мифо-поэтических традициях птицы выступают как непременный элемент религиозно-мифологической системы и ритуала» [4, т. 2, с. 348]. «В народных песнях весеннего цикла сохранялся мотив отмыкания ключом Вырия, откуда прилетают птицы» [4, т. 1, с. 254]. Вырий - в восточнославянской мифологии - древнее название рая и райского мирового
древа, у вершины которого обитали птицы и души умерших. Характерна связь птиц с Вырием, заморской райской страной. По традиции, в день весеннего равноденствия птиц выпускали на волю [4, т. 2, с. 348].
У православных христиан этот день получил название «Сорок мучеников». В записях народной речи, собранных В.И. Далем, есть текст: «На 40 мучеников день с ночью меряется, равняется: это вторая встреча весны. Зима кончается, весна начинается. Сорок мучеников, еще сорок утренников. 40 морозов после 40-ка мучеников» [1, т. 4, с. 275].
Кто же такие сорок мучеников? В 313 г. римский император Константин издал указ о свободе вероисповедания для христиан, но его соправитель Ликиний в своей части империи решил искоренить христианство. В то время в армянском городе Сева-стии под началом язычника Агриколая была дружина храбрых воинов из 40 каппадокийских христиан. Они отказались принести жертву языческим богам. Христиан долго мучили, а затем раздели и поставили на лед озера на всю ночь (их было 39 человек). Ночью бодрствовал один стражник, который уви-
* Статья подготовлена при поддержке гранта РГНФ № 16-04-00213 ««Псковский областной словарь с историческими данными».
© Лутовинова И.С., 2017
Специальный выпуск, 2017 Вестник КГУ
111
