CC BY
14
УДК 808.26.87
Л. I. Латцкая
НАЗВЫ САКАВ1ЦК1Х ПРЫСВЯТКАУ У ГАВОРКАХ УСХОДНЯГА ПАЛЕССЯ I ВЫТВОРНЫЯ АД IX
Уводзшы
Да нядауняга часу народныя прысвятш даследавалшя як з'явы этнаграф!чныя i лггаратуразнаучыя, а пытанне аб iх моуным багаццi, па сутнасцi, не вывучалася. Нягледзячы на тое, што праведзена велiзарная работа па зборы дыялектнай лексiкi, каляндарна-абрадавыя лекачныя адзiнкi, складаючы вялiкi пласт слоушкавага складу беларусшх гаворак, не знаходзiлi поунага адлюстравання у лексiкаграфiчных працах («Турауск слоушк», «Слоушк беларускiх гаворак пауночна-заходняй Беларуа i яе паграшчча», «Дыялектны слоушк Лоеушчыны» Т. С. Янковай, «Дыялектны слоушк>» П. Сцяцко i шш.). Тольк «Полесский народный календарь: материалы к этнодиалектному словарю» С. М. Талстой часткова запауняе гэты прабел.
Народныя прысвятш, яшя бытуюць на тэрыторьп Усходняга Палесся i вызначаюцца багатай i складанай сiстэмай лекачных сродкау з !х семантычным! i граматычным! асаблiвасцямi, аказваюць значны уплыу на развiццё лексiчнай астэмы беларусшх гаворак гэтага рэпёна. Аднак усходнепалеская каляндарна-абрадавая лекака поунасцю не была даследавана. У артыкуле на багатым фактычным матэрыяле, як1 збiрауся аутарам на працягу апошнiх двух дзесящгоддзяу, даследуюцца назвы сакавiцкiх народных прысвяткау у мове жыхароу Усходняга Палесся.
Асноуная частка
У сакавiцкi каляндар уваходзяць народныя прысвятк1, з яшм! звязаны прыкметы, павер'i, прыказк1, назвы прамежкау часу, што традыцыйна склалюя у побыце беларусау Усходнягя Палесся.
14 сакавжа (1 сакавжа па ст. ст.) праваслауная царква адзначае дзень памящ прападобнай пакутнщы Аудаке^ якая у час ганення на хрысщян прыняла пакутнщкую смерць [5, 153]. У народным календары - прысвятак Аудакея. Раней гэты дзень прыпадау на 1 сакавжа ! л!чыуся сапраудным пачаткам вясны, таму з прысвяткам Аудаке! было звязана мноства народных прыкмет ! звычаяу. У народзе казал! «Якая Аудакея, такое ! лета», «Аудош - з гары патока», «Кал! на Аудакею певень з-пад страх! вады нап'ецца, то на Благавешчанне - вол». «Розным сва!м надвор'ем дыктавала Аудакея ! неаднолькавыя прагнозы на будучае: цёплы дзень варажыу цёплую вясну, лета ! асабл!ва удалы сенакос; дождж абяцау ураджай на жыта; туман - на струковыя раслшы; мароз граз!уся прымарозщь грэчку у час яе цвщення; рэдшя для гэтае пары зав!рух!, мяцелщы прадказвал! вялш холад на увесь год» [2, 16-17].
Для абазначэння гэтага прысвятка у мове жыхароу Усходняга Палесся ужываецца найменне у форме множнага лшу Еудот: У нас кажуць, што Еудок держэ у руках лето [Мялешкав!чы, Мазырсш]; На Еудот, говорылi, можно сукаць нiткi [Васькаука, Мазырсш]; З Еудош йдзе ужэ цепло [М. Ауцюш, Клшкавщш]; На Еудош бабы у нас не прадуць [Залатуха, Калшкавщш]; Еудош - свято, тчого не роблiмо [Сцежарнае, Брагшсш]; у сярэднебеларусшх гаворках [3, 118].
Слова Еудош звязана з уласным !менем Еудаюя (параун. рус.: День Евдокш красный, на огурцы и грузди урожай [6, 1, 513]), якое паходзщь з грэч. ЕибоХ1а [7, 59]. На нашу думку, у форме роднага склону гэтага !мя - Еудаки (Евдокии) - адбылася рэдукцыя канцавых Форма роднага склону адзшочнага л!ку стала успрымацца формай назоунага склону множнага лжу: прысвятак ЕудокИ — прысвятак Еудот — Еудот.
Ва усходнепалесшх гаворках, дзе на месцы галоснага [е] вымауляецца пачатковае [а] як вышк недыам!лятыунага акання, выкарыстоуваецца фанетычны варыянт Аудош 'тс': Калi на Аудош дошч - будзе добрае жыто [Бокау, Мазырсш]; У нас гавораць: «Калi на Аудош з горы паток - настае весна» [Загорыны, Мазырсш]; Гавораць, калi на Аудош налецщь завiруха, то лето будзе холодным, а год голодным [Балажэв!чы, Мазырсш]; Колiсь на Аудош робт адны мужыю, а бабы не [Навасёлш, Хойнщш]; а у окаючай частцы усходнепалесшх гаворак бытуе з тым жа значэннем фанетычны варыянт Оудош: Му усегда на Оудош вусаджваем на росаду помiдоры [Завайць, Нараулянсш]; На Оудош не рэжуць, а калi ужэ i надо порэзаць, то тольк тымi ножнiцамi, што для овечэк [Вятчын, Жыткавщш].
У вщебска-магшёусшх гаворках пауночна-усходняга дыялекту функцыянуе назва прысвятка у форме жаночага роду Аудакея, падтрыманая адпаведным уласным iменем [2, 16].
Форма жаночага роду назвы гэтага прысвятка Яудокея пад уплывам уласнага iмя ужываецца у сярэднебеларусшх гаворках з недыамшятыуным яканнем, дзе у першым складзе перад нащскам пачатковае я узшкла на месцы е [3, 118]. Лексема носщь вузкарэгiянальны характар.
Палескай групе брэсцка-пiнскiх гаворак таксама уласщвы назвы з пачатковым я: Явдокья, Явдока [3, 118]; Яудох1 [8, 63].
Як назва свята у гаворках Усходняга Палесся сустракаецца слова Аудоцця: Аудоцця -еты прысвятак празнувауса раней [Каменка, Мазырсш]; Калi Аудоцця iз снегам - будзе харошы ураджай, калi з цёплым ветрам - будзе мокрае лета ^бЫ, Мазырсш].
У сярэднебеларусшх i полацшх гаворках ужываецца форма наймення мужчынскага роду Аудакей, паяуленне якой тлумачыцца, вiдаць, аналогiяй з назвай другога сакавiцкага прысвятка -Аляксей: Святы Аудакей бычкоу пое, святы Аляксей хамуты строе [1, 90, 95].
Таим чынам, для абазначэння прысвятка, як адзначаецца 14 (1) сакавша, ва усходнепалесшх гаворках функцыянуюць найменш Еудом, Аудом, Оудом, Аудоцця, у шшых гаворках - Аудакея, Яудокея, Явдокья, Явдока, Аудакей.
Прыведзеныя назвы прысвятка бытуюць только у народна-дыялектным асяроддзi, яны не сталi здабыткам сучаснай беларускай лiтаратурнай мовы.
22 сакавiка (9 сакавiка ст. ст.), у дзень вясновага раунадзенства, праваслауная царква адзначае памяць сарака пакутшкау [19, 12]. Сорак вошау-хрысщян родам з Кападокii загiнулi у 320 годзе пакутнщкай смерцю за тое, што не адмовiлiся ад веры Хрыстовай [5, 156].
Лiчэбнiк, ад якога пайшла назва прысвятка, шырока выкарыстоувауся у павер'ях i абрадавых дзеяннях жыхароу Усходняга Палесся. На Усходшм Палессi у гэты дзень дзяучаты хадзiлi гукаць вясну [2, 18].
Надвор'е на Сараи таксама прыцягвала увагу чалавека: На Сарат згма пайшла да рак! [10, 85]; Калi ад Грамнщ да Саракоу не iшлi дажджы i не псавалася дарога, то летам чакалася засуха. Калi на Сарак уволю нап 'ецца вол ад расталых ледзяшоу - будзе добрая вясна [2, 18].
Ва усходнепалесшх гаворках распаусюджана форма множнага лжу Сарат: На Сарат дзеук весну ^чуць [Луш, Калшкавщш]; На Сарак гушкалкя на арэлях [Махнавiчы, Мазырсш]; Рэчка вуходзщь на Сарам [Ясяш, Брапнсш]; Калi на Сарам прылетаюць птушК, то ета прылетаюць душы нашых дзедоу [Паселiчы, Хойнщш]; Будзе цёплая весна, калi на Сарам вол вады нап 'ецца [Веляцш, Хойнщш]. Семантычна найменне звязана з лiчэбнiкам сорак.
У сярэднебеларусшх гаворках, вщебска-магшёусшх гаворках пауночна-усходняга дыялекту таксама функцыянуе слова Сарак [11, 367].
Назва Сороки 'тс' адзначаецца у слоушку I. I. Насовiча [12, 600].
Найменне Сарак 'дзень сарака пакутшкау' вядома рускай народна-дыялектнай мове [13, 246].
З гэтым жа значэннем слова Сороки занатавана у «Толковом словаре» У. Даля [6, 275].
Лексема Сарак! не набыла статусу нарматыунай адзшш сучаснай беларускай лггаратурнай мовы.
Ва усходнепалесшм дыялектным рэпёне выкарыстоуваецца таксама найменне Сарака: На Сарака дзеук песнi пеюць [Асавец, Мазырсш]; На Сарака сорак выраеу прылетаець [Сырод, Калшкавщш]; Гавораць, што на Сарака душы сарака мучанiкау прылетаюць ек жаурук да нас на землю [М.Ауцюш, Калшкавщш]; Сарака весну адкрываюць [Прудок, Мазырсш]; а таксама функцыянуюць фанетычныя варыянты Сорока (Сорак) 'тс': У нас на Сорока дзеуке ворожаць про чоловека [Азяраны, Жыткавiчы]; На Сорока колкь пест пелi i зазывалi весну [Сяменча, Жыткавщш].
Лекачныя адзшш Сарака, Сорока, Сорак не кадыфшаваны сучаснай беларускай лггаратурнай мовай.
Фанетычны варыянт Сорык бытуе ва усходняй групе пауночна-усходшх гаворак, дзе у паслянащскным неканцавым адкрытым складзе галосны няверхняга пад'ёму [а] пасля зацвярдзелага зычнага супау у гуку [и], артыкуляцыйна 6лГзшм да [ы] [4, 414; 2, 47].
Варыянт Сараке сустракаецца у сярэднебеларусшх гаворках, дзе захавалюя рэштк былых склонавых форм лiчэбнiкау, што субстантывалiся у назоУнiкi [14, 253].
На захадзе пауночна-заходшх гаворак распаусюджаны марфалапчны варыянт Саракавк [15, 424]. Там жа бытуе варыянт Саракавше 'тс' [11, 366-367]. Слова утворана ад асновы парадкавага лiчэбнiка саракав(ы) шляхам далучэння да яе суфжса -ж.
У палескай групе пауднёва-заходшх гаворак сустракаецца складанае найменне Сорошос'ятые 'тс', дзе зацвярдзенне губнога [в'] ! паяуленне []] выклшала збег зычных з выпадзеннем [в'] [16, 75]. Утварэнне наймення матывавана лекачным спалучэннем сорак святых.
У гаворках Усходняга Палесся бытуе састауное найменне Сораш светых (Сорош светых) 'тс': На Сораш светых дзеук на дошках скачуць [ВялЫ Бор, Хойнщш], На Сораш светых велте дзеук у дошку гуляюць [Зарэчча, Брагшсш], На Сораш светых надо зламаць сорак дошчачэк [Аляксандраука, Калшкавщш], На Сораш светых пяком булю, каб сорак було [Прудок, Мазырсш]; На Сорош светых кiдалi цераз дом сорок палок, штоб знайцi за лето сорок качак [Буда-Саф!еука, Лельчыцш]; На Сорош светых ходзШ рэзаць палю, каб перэкiдацi iх церэз крышу [Сямурадцы, Жыткавщш].
Гэтым гаворкам уласщвы марфалапчны варыянт Сорош светые 'тс': На Сорош светые
хрэсты пе^ i етым хрэстом вугонялi худобу у поле [Буйнав!чы, Лельчыцш]. Лексема носщь лакальны характар.
Украшскай народнай мове уласщва назва Сорош Святих з той жа семантыкай [17, 73].
Найменш Сорак светых, Сорок светых, Сорок светые не зафжсаваны у нарматыуных слоушках беларускай мовы, бытуюць только у народных гаворках.
Фактычны матэрыял сведчыць, што для абазначэння прысвятка, як1 адзначаецца 22 сакавша, ва усходнепалесшх гаворках выкарыстоуваюцца найменш Сараю (Сарака, Сорока, Сораю), Сорак светых (Сорок светых, Сорок светые). Найбольш пашырана слова Сараю. Словазлучэнне Сорак светых (Сорок светых, Сорок светые) абмежавана даследуемым моуным арэалам. На тэрыторы! шшых беларуск1х дыялектау ужываюцца назвы Сараю, Сарака, Сорыю, Сараке, Саракавк, Саракавке, Саракас 'ятыя. У народнай свядомасщ назва прысвятка звязваецца з л!чбай сорак, якая надзялялася мапчнай сшай: На Сараш пе^ сорак птушак, коржык таюе 1з цеста, штоб залецела сорак птушак до нас [Казлов!чы, Калшкавщш]; У нас старые говорылi, што на Сораш пе^ хрэсцт, клалi iх на прыпечак да Юр 'я, а калi вугонялi короуку у поле, то давалi ёй з 'есцi ад сурокоу [ВялЫя Сялющчы, Петрыкаусш].
Заключэнне
Назвы сакавщшх прысвяткау з'яуляюцца адным са старажытнейшых пластоу лекаш, як1 у канцэнтраваным выглядзе перадае уяуленш аб з'явах знешняга свету, патрэбах людзей, !х поглядах, маральна-пахалапчным стане, грамадск1х адносшах ! з'яуляецца важнай састауной часткай слоушкавага складу гаворак палескага рэпёна. У залежнасщ ад асабл!васцей гаворак на пэуных тэрыторыях у народным мауленш шырока ужываюцца аднаслоуныя ! састауныя назвы ! разнастайныя !х варыянты. Варыянтнасць лексем звязана з уплывам! народнай этымалогп, норм беларускай лиаратурнай мовы. Паводле паходжання, разгледжаныя назвы звязаны з агульнай лекакай - Сарак (Сарака, Сорока, Сораю, Сорак светых, Сорок светых, Сорок светые) -! з уласным! !мёнам! - Еудок (Аудою, Оудот, Аудоцця).
ЛШаратура
1. Песш народных свят ! абрадау / уклад. ! рэд. Н. С. Гшев!ча. - Мшск : Выд-ва БДУ, 1974. - 464 с.
2. Васшев!ч, У. Беларусю народны каляндар / У. Васшев!ч. - Мшск : Ураджай, 1993. - 80 с.
3. Толстая, С. М. Полесский народный календарь : материалы к этнодиалектному словарю / С. М. Толстая // Славянское и балканское языкознание. - М. : Наука, 1986. - 248 с.
4. Бялькев!ч, I. К. Краёвы слоушк Усходняй Магшёушчыны / I. К. Бялькев!ч. - Мшск : Навука ! тэхшка, 1970. - 508 с.
5. Энциклопедия российских праздников / сост. В. Воскобойников, Н. Голь. - СПб. : РЕСПЕКС, 1997. - 448 с.
6. Даль, В. Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / В. Даль. - М. : Гос. изд-во иностр. и национ. словарей, 1953. - Т. 1. - 699 с. ; Т. 4. - 684 с.
7. Фасмер, М. Этимологический словарь русского языка : в 4 т. / М. Фасмер ; пер. с нем. и доп. чл.-кор. АН ССР О. Н. Трубачёва. - 2-е изд., стереотип. - М. : Прогресс, 1986. - Т. 1. - 576 с.
8. Беларусю народны каляндар / аут.-уклад. А. Ю. Лозка. - Мшск : Полымя, 1992. - 205 с.
9. Православный календарь / по благословению архиепископа Брестского и Кобринского Константина. -Тула : ИПО «Л. Т.», 1999. - 63 с.
10. Атчэнка, У. В. Народныя прыкметы / У. В. Атчэнка, А. К. Малюк. - Мшск : БелЭн, 1992. - 90 с.
11. Слоушк беларусюх гаворак пауночна-заходняй Беларуа ! яе пагратчча : у 5 т. - Мшск : Навука ! тэхшка, 1979-1986. - Т. 4. - 616 с.
12. Насов!ч, I. I. Слоушк беларускай мовы / I. I. Насов!ч. - Мшск : БелСЭ, 1983. - 792 с.
13. Расторгуев, П. А. Словарь народных говоров Западной Брянщины : материалы для истории словарного состава говоров / П. А. Расторгуев ; ред. Е. М. Романович. - Минск : Наука и техника, 1973. - 296 с.
14. Шатэрнж, М. В. Краёвы слоунж Чэрвеншчыны / М. В. Шатэрнж ; пад рэд. Б. I. Этмаха-Шытлы, М. Я. Банкова. - Менск : Выд-не БАН, 1929. - 317 с.
15. Сцяшюжч, Т. Ф. Слоунж Гродзенскай вобласщ / Т. Ф. Сцяшюжч. - Мшск : Навука i тэхнiка, 1983. - 671 с.
16. Тураусю слоунж : у 5 т. - Мшск : Навука i тэхнжа, 1982-1987. - Т. 5. - 424 с.
17. Скуративський, В. Т. Дiдух : Свята украшъского народу / В. Т. Скуративський. - Кшв : Освгга, 1995. - 272 с.
Summary
The article analyses the lexical and semantic peculiarities of the names of some March calendar holidays and rites of Eastern Pollessye reveals the functioning of names of March holidays and rites in folk proverbs and in the literary language.
Пастуту у рэдакцыю 02.10.06.
УДК 882.6(092)
В. Ф. Назарау
ЭВАЛЮЦЫЯ САТЫРЫ АНДРЭЯ МРЫЯ У АПАВЯДАННЯХ КАНЦА 1920-х ГАДОУ
Сатырычны талент А. Мрыя праявiуся яшчэ у раншх апавяданнях, творах сярэдзшы 1920-х, што стал падрыхтоучым этапам для стварэння адзшага у беларускай лiтаратуры сатырычнага рамана «Зашсш Самсона Самасуя». Трэба сказаць, што з самага пачатку сваёй мастацкай i творчасщ Мрый не быу звычайным рэзанёрам, як тое часта падаецца даследчыкам. Ды нават i прыхшьнш такога погляду адзначаюць непадобнасцъ творау Мрыя да аптацыйма-дыдактычмай творчасцi маладнякоуцау.
На карысцъ несупадзення вонкавага i унутранага у апавяданнях шсьменшка гаворыцъ высокая ацэнка яго знешне павучальных творау адносна болъш сталыЕШ майстрамi з аб'яднання «Узвышша». Удумлiвы аналiз раннiх апавяданняу шсьменшка таксама даказвае, што гэтыя творы з'яуляюцца першымi парасткамi яго мастацкай сатыры.
Асаблiвасцъ пачатку пiсъменнiцкага шляху Мрыя - у прыходзе яго да мастацшх апавяданняу праз нашсанне газетных артыкулау. Таму можна пагадзщца з даследчыкамi, што некаторыя раншя апавяданнi пiсъменнiка сапрауды чымсъцi нагадваюцъ паведамленш, нататкi, але, неабходна абмовщца, толъкi часткова. Мастацкасць i, разам з тым, камiчнасць у iх ужо вщавочныя. Часам нават здаецца, што абраная форма творау - Мрый пазначае iх як малюнш, абразк - спрыяе маскiроУцы шсьменшка-сатырыка пад звычайнага апавядалънiка. 1накш, Мрый проста хоча здавацца эшкам, на самой справе разглядаючы ужо тольш камiчныя факты, падаючы у творы той адмысловы зрэз рэчаiснасцi, як характэрны для лiтаратуры сатырычнага характару. Гэтак ён робщь першыя крою па абраным iм шляху.
Палитра выкарыстаных Мрыем у раннiх апавяданнях сатырычных прыёмау уражвае багаццем. Тут i карыкатурызацыя, riмеpбалiзацыя, марадз1равамме. i нават першыя узоры гратэску. Карыкатурызаваны ужо знешнi выгляд асоб: падкрэ^ваюцца надзвычайная пухласць, румянасць, апiсваюцца адзенне, малое для цела, боты, яшя рыпеннем заглушаюць крык, нагавiцы смешнага крою, чырвонага колеру фрэнч i г. д. Вельмi трапныя i пахалапчныя характарыстыкi, якiя пакуль што даюцца словамi аутара, а не яго героя. У мауленш дзейных асоб асаблiва падкрэслiваецца выкарыстанне казённых формул (парадзiруецца мова савецкiх устаноу, камцылярыт), падаюцца поуныя бязглуздзiцы самавыкрывальныя заувагi. Прыкметная у раннiх творах Мрыя i камiчная недарэчнасць учынкау герояу. У вынiку ашсаныя асобы становяцца гратэскавымi, далёкiмi ад чалавечай сутнасцi, ажывёльваюцца. Алагiчнасцъ, недарэчнасць, часам абсурднасць iх паводзiн, дзеянняу i учынкау, парадаксальнасць сiтуацый, падзей (нават дэталей i дробязей), iх умоунасць, дэфармаванасць у параунаннi з рэальнасцю, выклiканая выбарам для адлюстравання якраз найбольш камiчмага, супярэчыць тут дакументальнаму рэалiзму звычайных эпiчных творау i гаворыць на карысць таго, што аутар, хутчэй за усё, тольш хавау iх сатырычную сутмасць пад знешнасцю абразкоу, малюнкау, а не ставiуся да iх як да эшчных, цалкам дакументальных, пазбауленых умоунасщ i свядомага камiкаваммя.
У апавяданнях сярэдзшы дзесяцiгоддзя - цэлы скарб адценняу смеху: ад лёгкага i бяскрыуднага да з'едлiвай ipoMii i сарказму. Смех Мрыя вельмi часта здаецца мякюм нават i у сатырычным
