CC BY
9
УДК 811.161.3'282
I. Т. Яугенщзэ
Гродзенсю дзяржауны ушверспэт ¿мя Яню Купалы
ПРЫМЕТН1КАВЫЯ ФРАЗЕАЛАПЗМЫ СА СТРУКТУРАЙ «НАЗОУН1К 3 ПРЫНАЗОУН1КАМ» У БЕЛАРУСКАЙ ДЫЯЛЕКТНАЙ МОВЕ
Раскрыта паняцце «прыметшкавыя фразеалапзмы». Разгледжаны наяуныя структурна-гра-матычныя разнавщнасш фразеалапзмау, даецца ix сщслая характарыстыка. Даследавана tícto-рыя пытання вызначэння статусу адзшак са структурай назоушк з прыназоушкам. Прадстаулены сучасны падыход да вырашэння дадзенай праблемы. Праведзены анал1з структуры прыметшка-вых фразеалапзмау беларускай дыялектнай мовы, яшя уяуляюць сабой спалучэнне назоушка з прыназоушкам. Матэрыялам даследавання паслуж^1л1 82 прыметшкавыя фразеалапзмы, выбра-ныя з фразеалапчных i лекачных слоушкау беларускай дыялектнай мовы. Яны аргашзаваны па-водле шаснаццаш структурных мадэляу, чатыры з яшх прадуктыуныя, восем - непрадуктыуныя, шзкачастотныя, астатшя прадстаулены адзшкавьЕШ фразеалапзмамг Самы шматлш структурны тып аб'ядноувае дванаццаць адзшак. Раскрываецца семантыка названых прыметшкавых фразеалапзмау у адпаведнасщ з крынщай. У выпадку кал1 у слоушку значэнне адзшш раскрыта няпоу-на або няправшьна, фразеалапзм падаецца з удакладненым, карэктным значэннем. Большасш з ix уласщва антрапацэнтрычная нашраванасць семантыш. Акрамя таго, прыметшкавыя фразеалапзмы могуць характарызаваць жывёл, адзенне, прадукты ужытку i уласнай вытворчасцг Прык-лады фразеалапзмау у межах кожнай структурнай мадэл1 размешчаны у алфавгтным парадку. Падчас даследавання была выяулена наяунасць фразеалапзмау, яшя складаюцца з прыназоушка i займеншка щ прыметшка, што сведчыць пра прадуктыунасць дадзенага структурнага тыпу.
Ключавыя словы: фразеалопя беларускай дыялектнай мовы, фразеалапзмы, прыметшкавыя фразеалапзмы, структурна-граматычныя тыпы, структурныя мадэлг
I. T. Yauhenidze
Yanka Kupala State University of Grodno
ADJECTIVAL PHRASEOLOGICAL UNITS WITH THE STRUCTURE "NOUN AND PREPOSITION" IN BELARUSSIAN VERNACULAR
The concept of "adjectival phraseological units" is defined. Structural and grammatical varieties of phraseological units are considered, a short description of them is given. Historical background of status determination of units with the structure of prepositional-nominal forms is considered. A modern approach to an issue is presented. Structure of adjectival phraseological units of Belarussian vernacular, which are combination of preposition and noun was analysed. Data for study were 82 adjectival phraseological units, which were selected from phraseological and lexical Belarussian vernacular dictionaries. They are organized on 16 structural models, four of them are productive, eight-non-productive, low-frequency, the rest of them are singular phraseological units. The biggest structural type consists of 12 units. Semantics of these adjectival phraseological units is elaborated in accordance with the source. In the case that the meaning of the phraseological unit is revealed incompletely or incorrectly in the dictionary, it is submitted with clarified, correct meaning. Most of them have anthropocentric orientation. In addition adjectival phraseological units can characterize animals, clothes, foodstuffs and products of domestic production. The examples of phraseological units within every structural model are sorted in alphabetical order. The study revealed the presence of phraseological units that consist of preposition and pronoun or noun, this shows the productiveness of this structural type.
Key words: phraseology of Belarussian vernacular, phraseological units, adjectival phraseological units, structural and grammatical types, structural models.
Уводзшы. У межах фразеалогп беларускай дыялектнай мовы значную колькасць склада-юць прыметшкавыя фразеалапзмы. Да ¿х адно-сяцца выразы, яюя «маюць ад'ектыуную семан-тыку, у сказе выконваюць функцыю дапасаванага азначэння щ ¿меннага выказшка, захоуваюць парадыгму роду, лшу, склону» [1, с. 42]: на слёзы лёгю, сеетам б1ты, першай стрэчы (стръи), адна хвала. У адных з ¿х катэгарыяльнае
значэнне «прадказваецца, сннатзуецца грама-тычна галоуным прыметшкавым (дзеепрымет-шкавым, л1чэбшкавым, займеншкавым) кам-панентам або двума кампанентамЬ> [1, с. 42]. Астатшя не маюць атрыбутыунага паказчыка катэгарыяльнага значэння прыметы.
Усе прыметшкавыя фразеалапзмы падзяля-юцца на тры структурна-граматычныя разнавщ-насщ: фразеалапзмы-словазлучэнш, фразеала-
пзмы-словаспалучэнш, фразеалапзмы-сказы. Да першых адносяцца адзшю, яюя па структуры адпавядаюць словазлучэнням, ¿х кампанен-ты умоуна звязаны падпарадкавальнай сувяззю: дапасаваннем, юраваннем, прымыканнем. Фразеалапзмы-сказы структурна нагадваюць сказы розных тыпау, ¿х кампаненты суадносяцца з прэдыкатыунай асновай, граматычна галоуным1 членам! сказа. Фразеалапзмы-словаспалучэнш не маюць падпарадкавальнай сувяз1 пам1ж кам-панентам1, у ¿х нельга вылучыць ш граматычна галоуны, ш граматычна залежны кампанент, па форме яны не адпавядаюць ш словазлучэнням, ш сказам. Кат вызначэнне фразеалапзмау са структурай словазлучэння 1 сказа не выкткала пытанняу на розных этапах развщця фразеалоги, то стауленне даследчыкау да фразеалапз-мау-словаспалучэнняу было неадназначнае.
Мэтай дадзенага артыкула з'яуляецца дас-ледаванне структурных тыпау 1 мадэляу пры-метшкавых фразеалапзмау беларускай дыялек-тнай мовы, яюя паводле будовы суадносяцца са словаспалучэннем, а менав1та, фразеалапзмау, яюя маюць прыназоушкава-склонавую форму назоушка.
Асноуная частка. Не ус1м1 лшгвютам1 утварэнш са структурай «назоушк з прыназоушкам» затчваюцца да фразеалапчных адзшак. Гэта выкткана марфалапчнай прыродай пры-назоушка: ён не з'яуляецца пауназначным словам, самастойнай часцшай мовы, а толью слу-жыць для выражэння граматычнага значэння, выступае паказчыкам граматычных форм слова. Так, М. М. Шансюм фразеалапзмы на руку, с кондачка, в обрез, с жиру, до смерти, на славу, в сердцах, на круг, на словах, к слову кват-фшуюцца як «звычайныя словазлучэнш». На думку навукоуца, «асноунай прыметай, паводле якой адрозшваюцца слова \ фразеалапчнае зрашчэнне, з'яуляецца акцэнталапчнае афарм-ленне адпаведных моуных адзшак: слова (кат яно не з'яуляецца ненащскным) мае адзш ас-ноуны нащск, у той час як фразеалапчнае зрашчэнне - два \ болей» [2, с. 27]. У сувяз1 з гэтым фразеалапзм вызначаецца М. М. Шанс-юм як «семантычна непадзельны фразеалапч-ны зварот, яю складаецца з двух \ болей фане-тычных слоу, яюя асобна шякага значэння не маюць» [2, с. 27]. А прыназоушкава-склонавая форма кватфшуецца як «нефразеалапзаванае па сва1м значэнш спалучэнне прыназоушка I назоушка, якое утвараецца гаворачым у працэ-се зносш» [2, с. 28].
1ншы пункт гледжання знаходз1м у дапа-можшку В. П. Краснея, У. М. Лазоускага, I. М. Шчарбаковай «Сучасная беларуская мова. Лексшалопя. Фразеалопя». Так, пры разглядзе структуры фразеалапзмау у асобны структур-
на-граматычны тып аутарам1 вылучаюцца адзшю, яюя уяуляюць сабой «спалучэнш назоушка з прыназоушкам i назоушка з прыназоуш-кам i адмоунай часцщай не (без канца, не да жартау)» [3, с. 131]. 3 гэтага вщаць, што наяу-насць фразеалапзмау са структурай «назоушк з прыназоушкам» цалкам прызнаецца аутарамг
Неадназначна кватфшуюць выразы тыпу «назоушк з прыназоушкам» У. П. Жукау i А. У. Жукау, складальнш «Школьнага фразеа-лапчнага слоушка рускай мовы». 1м1 не адносяцца да фразеалапзмау i не уключаюцца у склад слоушка тыя адзшю, яюм «нельга супас-тавщь л1таральнае прыназоушкава-склонавае спалучэнне слоу» [4, с. 6]: в виде, для вида, под властью. У тым выпадку, кат л1таральнае сва-боднае спалучэнне утвараецца, адзшка з'яуляецца фразеалапзмам: на носу — 'вельм1 хутка' i на носу бородавка.
У артыкуле П. А. Леканта «К вопросу о минимальной единице фразеологии» аднясенне адзшак са структурай «назоушк з прыназоуш-кам» да фразеалапзмау з'яуляецца бясспрэч-ным. Гэта тлумачыцца тым, што яны, паводле слоу аутара, валодаюць yciMi прыметам1, улас-щвым1 фразеалапзмам, а менав1та: узнауляль-насцю, устойл1васцю, семантычнай непадзель-насцю, вобразнасцю, экспрэс1унасцю, асобнаа-формленасцю, а таксама складаюцца больш як з аднаго слова [5].
PycKi даследчык А. I. См1рнщю у манагра-фп «Лексшалопя англшскай мовы» вылучае два структурна-семантычныя тыпы фразеалапзмау: аднавяршыневыя - «маюць адзш семан-тычна-пауназначны элемент» [6, с. 212], а таксама двухвяршыневыя i шматвяршыневыя, яюя маюць не менш за два (альбо болей) таюя элементы. Усе аднавяршыневыя фразеалапзмы падзяляюцца аутарам на тры тыпы, адзш з яюх прадстаулены прыназоушкава-1менным1 фразе-алапчным1 адзшкам1, напрыклад: by heart - на-памяцъ, for good - назаусёды, in time - у час. Яны, паводле слоу аутара, «выступаюць у якас-щ экв1валентау прыслоуяу (by heart, for good) i экв1валентау злучальных словау (by means of, in order that)» [6, c. 216]. Даследчык адзначае, што дадзены тып фразеалаг1змау найбольш набл1жа-ны да слова, i часам нават наз1раюцца выпадк1 пераходу фразеалаг1зма у лексему, напрыклад: instead - замест, in my stead - на MaiM месцы, in his stead - на яго месцы.
Даследчык англшскай фразеалоги А. У. Ку-нш у манаграф11 «Курс фразеалоги сучаснай ан-гл1йскай мовы» пры разглядзе аб'ёму i межау фразеалоги указвау, што «н1жняя мяжа фразеа-лаг1зма - двухслоунае утварэнне» [7, с. 26], адзш з кампанентау якога можа быць службо-вым словам. Большасць фразеалаг1змау, на
думку даследчыка, «утворана паводле грама-тычных мадэляу словазлучэнняу, сказау i экза-цэнтрычных зваротау (паводле тэрмшалогп Л. Блумфшда), гэта значыць аднавяршыневых зваротау (паводле тэрмшалогп А. I. См1рнщ-кага) з адным пауназначным словам (at all -1) 3yciM, цалкам; 2) наогул; at least - прынама, па крайний меры; by heart - напамяцъ; by the way - дарэчы, мгж тшым, дарэчы кажучы i шш.)» [7, с. 86]. А. У. Кунш вылучае сем структурных тыпау фразеалапзмау англшскай мовы, у першы з ix уключае аднавяршыневыя фразеалапзмы - адзшю, яюя «складаюцца з адной самастойнай i адной службовай лексемы або адной самастойнай i дзвюх або трох службовых лексем» [7, с. 137]: at large -у цэлым, увесь; out of the way - асобны. Да службовых лексем даследчыкам адносяцца прыназоунш, злучнЫ i артыкт. Так, у «Англа-pycKi фразеалапчны слоутк» А. У. Кунша уключаны адзшю са структурай «несамастой-нае слова + самастойнае»: at of - не больш, уся-го; all but - 1) амалъ, ледзъ не, траха не; 2) за выключэннем, акрамя; after all - пасля усяго, урэшце рэшт, у канчатковым вытку; at all -1) 3yciM, цалкам, крайне (у сцвярджалъных сказах); 2) 3yciM, цалкам (у адмоуных сказах); 3) увогуле (сцвярджалъных i пыталъных сказах, а таксама ва умоуных даданых сказах); at hand - 1) бл1зка, побач, тут жа, пад рукой, у наяунасц1, рукой падацъ, пабл1зу, па суседству; 2) не за zapaMi, на носе; in large -у вялМм, буйным маштабе; after hours - пасля працы, пасля закрыцця магаз1нау.
Адзшю са структурай «назоушк з прыназоушкам» адносяцца да фразеалапзмау i бела-русюм навукоуцам Ф. М. Янкоусюм, яю у CBaix даследаваннях спасылаецца на бясспрэчныя аб-грунтаванш дадзенага пытання pycKiMi фразео-лагам1, так1м1, як А. М. Бабкш, П. А. Лекан, Л. I. Райзензон, Л. А. Вайнова, У. П. Жукау, А. I. Малаткоу, А. I. Фёдарау. У сувяз1 з гэтым у манаграфп Ф. М. Янкоускага «Беларуская мова» пры разглядзе структурна-граматычнай характарыстыю фразеалапзмау, асобая увага надаецца фразеалапзмам-спалучэнням «назоушк з прыназоушкам». Падкрэсл1ваецца грама-тычна-структурная разнастайнасць таюх фразеалапзмау, ператчваюцца наяуныя склонавыя формы кампанента-назоушка, выяуляецца ix сштакачная роля у сказе [8].
Аналапчнай думю прытрымл1ваецца I. Я. Ле-пешау. У дапаможшку «Фразеалопя сучаснай беларускай мовы» аутар згадвае, што «Mrni-мальным1 адзшкам фразеалогп л1чацца выра-зы, утвораныя па мадэл1 «прыназоушк + назоушк»: на вачах, пад бокам, на маз1, на носе, у руку, з рут i г. д.» [9, с. 6]. Пры гэтым, фразе-
алапзмы, утвораныя па структурнай схеме пры-назоушкава-склонавай формы назоушка, падра-бязна анатзуюцца аутарам: называецца даклад-ная колькасць дадзеных адзшак I структурных мадэляу, яюя яны утвараюць, падаецца характа-рыстыка фразеалапзмау паводле лекс1чнай спа-лучальнасщ.
Як бачым, на сучасным этапе развщця беларускай фразеалогп прызнаецца статус фразеалапзмау са структурай «прыназоушк + назоушк». Гэта пацвярджаецца 1 ¿снуючым1 фразеа-лапчным1 даследаванням1 на базе фразеалапзмау дыялектнай мовы. Так, у артыкуле М. А. Даншо-в1ча «Адфразеалапчнае словаутварэнне у бела-русюх гаворках» ашсваецца з'ява утварэння слоу тыпу накокачках, налгхо, нанет, напавер, насыу, дазарэзу, дачасу, дадушы, утахт, упам-К1, уцяшку, атклясы, адвеку, змалянкосцг ад фразеалапзмау дадзенага тыпу. Таю дэрыва-цыйны спосаб называецца складанне - «меха-шчнае злщцё кампанентау фразеалапзма у адно самастойнае слова» [10, с. 25]: без Бога > бязбожна, за памяццю > запамяццю, на хваро-бу > нахваробу.
Фразеалапзмы са структурай прыназоушка-ва-склонавай формы назоушка сустракаюцца сярод уах семантычна-граматычных разрадау фразеалапзмау дыялектнай мовы: назоушка-вых, прыметшкавых, прыслоуных, дзеяслоуных 1 шш. [11]. Разгледз1м дадзены структурны тып фразеалапзмау на базе прыметшкавых. Матэрыялам для даследавання паслужыл1 82 прыметшкавыя фразеалапзмы са структурай «прыназоушк + назоушк», выбраныя з фразеалапчных 1 лекичных дыялектных слоушкау беларускай мовы. Яны аргашзаваны паводле 16 структурных мадэляу, 4 з яюх прадуктыуныя, 8 - непрадуктыуныя, астатшя - адначас-тотныя. Асобным фразеалапзмам даецца удак-ладненае значэнне, не такое, як у крынщы, бо, як паказвае анатз фактычнага матэрыяла 1 асабл1васщ ужывання, некаторыя фразеалапз-мы маюць шшае значэнне. Таму семантыка частю фразеалапзмау скарэктавана:
1) прыназоушк у + назоушк у месным склоне (12): у боку - 'хто-небудзь для каго-небудзь, непатрэбны' (СНМ-1), у гадах - 'сталы, немала-ды, пажылога узросту' (ФСК, СБНФ, Юрч.-3), у л1етах - 'сталы, дарослы' (СПЗБ), у модз1 -'адпаведны звычкам, густам, прынятым у пэу-ным асяроддзА, у пэуны час' (ППФВ), у пала-жэнм - 'цяжарная' (Юрч.-3), у пары - 'у роск-в1це сш' (Юрч.-3), у перЧ - 'сталы' (Юрч.-3), у рамках - 'стрыманы, тактоуны' (Юрч.-3), у саку - 'у росквще с1л' (Юрч.-3), у сте -ф1з1чна моцны, працаздольны', 'з уладай у руках' (Юрч.-3), у цане - 'дарап коштам' (СБНФ), у цяшку - 'цяжарная' (СПЗБ);
2) прыназоушк у + назоушк у вшавальным склоне (10): у варцэпю - 'яю складаецца з кле-тачак рознага колеру' (ТС), скура у крупачю -'шурпатая' (СПЗБ), у меру - 'нармальны, урау-наважаны' (СПЗБ), у наклопку - 'складзены паз у паз' (СПЗБ), у паву - 'яю мае выгляд паулша (узор)' (ТС), у патчы - 'яю мае выгляд чалаве-чых постацей' (ТС), у пертю - 'яю мае выгляд першкау' (ТС), сон у руку - 'яю спраудз1уся' (СПЗБ), у трубку - 'яю яшчэ не сфарм1равау каласы (пра злакавыя раслшы)' (ТС), у яблыю (яблычю) - 'з цёмным1 круглым! плямам1 на поусщ (пра каня)' (СПЗБ, БФ, ФСК);
3) прыназоушк без + назоушк у родным склоне (10): без вума (ума) (Юрч.-1), без духу -'вельм1 спалоханы' (БФ), без душы - 'бяздушны, чэрствы' (БФ, СПЗБ), бяз конца - 'шкчэмны (пра чалавека)' (СПЗБ), без ног - 'слабы, нядужы у нагах' (СБНФ), без памяц1 (СПЗБ, Юрч.-1) -'дурны, неразумны', безрозуму - 'дурны' (Юрч.-1), без свету - 'самы ад'яулены (пра алкаголша)' (ТС), бяз сэрца - 'бяздушны, чэрствы' (МСГВ), без языка - 'маукшвы, неразгаворл1вы' (СБНФ);
4) прыназоушк з + назоушк у творным склоне (10): з верхам - 'запоунены вышэй бера-гоу посуду, з лшкам' (СПЗБ), з вумом (розумам) - 'разумны' (Юрч.-1), з галавою (галавой) - 'разумны, талковы' (ФСК), клёцю з душам/ - 'з мясным начыннем' (СПЗБ, СБНФ), з кваском - 'юславаты (пра садав1ну)' (Юрч.-1), бульба з мундзграмг - 'нячышчаная, у лушнах' (СНМ-2), з мухамг - 'вельм1 упарты, капрызны, наравюты' (СДФГ), з перцам (перчыкам) -'задз1рл1вы' (Юрч.-1), з толкам - 'разумны' (Юрч.-1), з чэрэвом - 'цяжарная' (ТС);
5) прыназоушк з (з-пад) + назоушк у родным склоне (5): з боку - 'як пастаронш, з л1ку ¿ншых, не сва1х' (Юрч.-1), з вулщы -'выпадковы, невядомы' (Юрч.-1), з (з-пад) гго-лачкг (гголкг) - 'зус1м новае (пра адзенне)' (Юрч.-1), з мазаля - 'здабыты выключна сваёй працай' (СБНФ, СПЗБ), з малаточка 'новенью (пра вопратку, абутак)' (Юрч.-1);
6) прыназоун1к на + назоушк у вшавальным склоне (6): на валоку - 'у круглых зборках (пра халявы у ботах)' (ТС), на казку - 'выдатны ва ус1х аднос1нах' (ТС), на нос - 'вельм1 малы, цесны (пра вопратку, абутак)' (ФСК), на рэд-касцъ - 'выключны' (Юрч.-2), на славу -'вельм1 добры' (Юрч.-2), на яцъ - 'самай леп-шай якасц1, гатунку, выгляду' (Юрч.-2);
7) прыназоун1к на + назоушк у месным склоне (4): на грашах - 'забяспечаны, багаты' (ФСК), на нагах - 'здаровы, не хворы' (Юрч.-2, СНМ-2), на россыт - 'цяжарная' (СБНФ), на узводзе - 'у стане ап'янення' (Юрч.-2);
8) прыназоушк пад + назоушк у вшавальным склоне (3): пад масцъ - 'аднолькавы па па-
водзшах' (Юрч.-2), пад неба - 'высокарослы, вял1к1' (БФ), пад стацъ - 'аднолькавы, падоб-ны' (Юрч.-2);
9) прыназоун1к пад + назоушк у творным склоне (3): пад градусам - 'у стане ап'янення' (Юрч.-2), пад мухай (мушкай), пад хмялъком (хмелем) - 'крыху вышушы, у стане лёгкага ал-кагольнага ап'янення' (СБНФ);
10) прыназоушк з-пад (з) + назоушк у родным склоне (5): з-пад (з) баню (СДФГ), з-пад бляхана (СПЗБ), з-пад блях\ (СДФГ), з-пад вяд-ра - 'адстоенае, аддзеленае ад смятаны (мала-ко)' (СДФГ), малако с-пад каровы - 'свежае' (СПЗБ);
11) прыназоун1к пры + назоушк у месным склоне (4): пры нагах - 'яю можа хадзщь' (СПЗБ), пры свеце - 'яю можа бачыць' (СПЗБ), пры сше - 'дужы' (СПЗБ), пры целе - 'здаровы' (СПЗБ);
12) прыназоушк ад + назоушк у родным склоне (2): ад камля - 'яю характарызуецца найвышэйшай ступенню якой-н. адмоунай якасц1; найвял1кшы' (СДФГ), ад сэрца -'зычл1вы, шчыры' (СПЗБ);
13) прыназоун1к для + назоушк у родным склоне (1): для мебел/ - 'яю не прыносщь ка-рысц1' (Юрч.-1);
14) прыназоун1к па + назоушк у месным склоне (1): па сше - 'яю адпавядае чьнм-н. маг-чымасцям' (Юрч.-2);
15) прыназоушк цераз + назоушк у вшавальным склоне (1): цераз (чэраз) ложку - 'густы (пра страву)' (Юрч.-3), 'рэдю (пра страву)' (СПЗБ);
16) прыназоушк процг + назоушк у родным склоне (1): процг веку - 'малады, у якога усё яшчэ наперадзе' (СПЗБ).
Сярод фразеалаг1змау дадзенага тыпу суст-ракаюцца дзве адз1нк1, як1я маюць лекс1чныя варыянты з пераменным кампанентам прыназоушкам: з (з-пад) /голачю, з-пад (з) баню.
У склад дадзенага структурнага тыпу можна аднесщ двухкампанентныя прыметн1кавыя фра-зеалапзмы, як1я складаюцца з прыназоун1ка 1 займеншка або прыметн1ка: пры сабе - 'поуны, мажны хто-н.' (СДФГ), з рантх - 'незвычайна разв1ты; празмерна спрытны, ц1кауны' (Юрч.-1), да мчэго - 'ш на што не здатны' (ФСК), на ба-лъшой - 'выдатны, выключны' (Юрч.-2). Наяу-насць так1х утварэнняу сведчыць пра прадук-тыунасць дадзенага структурнага тыпу.
Заключэнне. Доуг1 час у мовазнаустве не было адз1нства да вызначэння статуса утварэнняу са структурай «назоушк з прыназоун1кам». Адны даследчык! л1чыл1 ¿х фразеалаг1змам1, друпя не. Так, М. М. Шансюм падобныя зваро-ты не адносяцца да фразеалаг1змау, пакольк1 яны маюць адзш асноуны нац1ск, у той час як
фразеалапзм, на думку даследчыка, павшен мець два 1 болей нащсю. У. П. Жукау 1
A. У. Жукау да фразеалапзмау адносяць толью тыя з выразау згаданай структуры, яюя маюць лпаральнае свабоднае спалучэнне. 1ншы погляд на вырашэнне дадзенага пытання наз1-раецца у працах таюх даследчыкау, як
B. П. Красней, У. М. Лазоусю, I. М. Шчарбако-ва, П. А. Лекант, А. I. См1рнщю, А. У. Кунш, Ф. М. Янкоусю, М. А. Даншов1ч, А. С. Садоу-ская. 1м1 адназначна прызнаецца наяунасць фразеалапзмау са структурай «назоушк з прыназоушкам». Сёння большасць фразеолагау схшяецца да меркавання, што адзшю з адзна-чанай структурай, у тым выпадку, кат яны маюць ¿дыяматычныя прыметы, з'яуляюцца фразеалапзмамь Гэта пацвярджаецца наяунас-цю шэрагу сучасных даследаванняу на базе фразеалапзмау дадзенай структуры.
У беларускай дыялектнай мове прыметшкавыя фразеалапзмы са структурай «прыназоушк + назоушк» складаюць значную коль-касць (82 адзшю). Яны характарызуюцца раз-настайнасцю структурных мадэляу рознай ступеш прадуктыунасщ. Усяго нал1чваецца 16 мадэляу. Сярод ¿х найбольшай частотнас-цю вызначаюцца наступныя 4: прыназоушк у + назоушк у месным склоне, прыназоушк у +
назоушк у вшавальным склоне, прыназоушк без + назоушк у родным склоне, прыназоушк з + назоушк у творным склоне. Яны аб'яд-ноуваюць ад дванаццащ да дзесящ фразеалапзмау. Большасць мадэляу з'яуляюцца мала-прадуктыуным1, малаколькаснымь 1х нал1чва-ецца 8: прыназоушк з (з-пад) + назоушк у родным склоне, прыназоушк на + назоушк у вшавальным склоне, прыназоушк на + назоушк у месным склоне, прыназоушк пад + назоушк у вшавальным склоне, прыназоушк пад + назоушк у творным склоне, прыназоушк з-пад (з) + назоушк у родным склоне, прыназоушк пры + назоушк у месным склоне, прыназоушк ад + назоушк у родным склоне. Яны аб'ядноуваюць ад шасщ да двух выразау. Астатшя структурныя ма-дэл1 працстаулены ацзшкавым1 фразеалапзмамг
Фразеалапзмы дыялектнай мовы са структурай «назоушк з прыназоушкам» разнастай-ныя паводле семантыю. Найбольшая ¿х коль-касць мае антрапацэнтрычную наюраванасць, характарызуе асобу чалавека паводле ф1з1чна-га 1 ф1з1ялапчнага стану, узросту, характару, сацыяльнага статуса, запатрабаванасщ у гра-мадстве, разумовых здольнасцей. Акрамя та-го, фразеалапзмы характарызуюць жывёл, вопратку, прадукты спажывання 1 уласнай вытворчасщ.
Скарачэнш
БФ - Янкоусю Ф. Беларуская фразеалопя: фразеалапзмы, ¿х значэнне, ужыванне / рэд. М. Яунев1ч, А. Баханькоу. Мшск: Выш. шк., 1968. 448 с.
МСГВ - Сцяшков1ч Т. Ф. Матэрыялы да слоушка Гродзенскай вобласщ. Мшск: Навука 1 тэхшка, 1972. 620 с.
ППФВ - Сцяшков1ч Т. Ф. Прыказю, прымаую, фразеалапзмы, выслоу1 народных гаворак Гродзенскай вобласщ. Гродна: Гродзенсю дзярж. пед. ш-т ¿мя Яню Купалы, 1968. 75 с.
СБНФ - Мяцельская Е. С., Камароусю Я. М. Слоушк беларускай народнай фразеалогп. Мшск: Выд. БДУ, 1972. 320 с.
СДФГ - Даншов1ч М. А. Слоушк дыялектнай фразеалогп Гродзеншчыны. Гродна: ГрДУ, 2000. 267 с.
СПЗБ - Слоушк беларусюх гаворак пауночна-заходняй Беларус1 I яе паграшчча: у 5 т. / рэд. Ю. Ф. Мацкев1ч; уклад. Ю. Ф. Мацкев1ч [1 шш.]. Мшск: Навука 1 тэхшка, 1979-1986. 5 т.
СНМ-1 - Цыхун А. П. Скарбы народнай мовы: з лекс1чнай спадчыны насельшкау Гарадзенскага раёну. Гродна: ГрДУ, 1993. 244 с.
СНМ-2 - Цыхун А. Скарбы народнай мовы: з лекс1каграф1чнай спадчыны Гарадзенскага раёну. Гародня: Гарадзенская б1бл1ятэка, 2014. 325 с.
ТС - Тураусю слоушк: у 5 т. / склад. А. А. Крывщю, Г. А. Цыхун, I. Я. Яшкш. Мшск: Навука 1 тэхшка, 1982-1987. 5 т.
ФСК - Зайка А. Ф. Фразеалапчны слоушк Косаушчыны. Брэст: Брэсцкая друкарня, 2013. 308 с.
Юрч.-1 - Юрчанка Г. Ф. I коцщца 1 валщца: устойл1выя словазлучэнш у гаворцы Мсщслаушчы-ны / рэд. А. А. Крывщкг Мшск: Навука 1 тэхшка, 1972. 288 с.
Юрч.-2 - Юрчанка Г. Ф. I сячэ 1 палщь: устойтвыя словазлучэнш у гаворцы Мсщслаушчыны / рэд. А. А. Крывщкг Мшск: Навука 1 тэхшка, 1974. 296 с.
Юрч.-3 - Юрчанка Г. Ф. Слова за слова: устойтвыя словазлучэнш у гаворцы Мсщслаушчыны / рэд. А. А. Крывщкг Мшск: Навука 1 тэхшка, 1977. 272 с.
Лпаратура
1. Даншов1ч М. А. Граматычная характарыстыка фразеалапзмау. Мнск: Навука 1 тэхшка, 1991. 110 с.
2. Шанский Н. М. Фразеология современного русского языка. М.: Высш. шк., 1985. 160 с.
3. Красней В. П., Лазоусю У. М., Шчарбакова I. М. Сучасная беларуская мова: Лексшалопя. Фразеалопя. Мшск: Ушверсгоцкае, 1984. 175 с.
4. Жуков В. П., Жуков А. В. Школьный фразеологический словарь русского язык. М.: Просвещение, 1989. 383 с.
5. Лекант П. А. К вопросу о минимальной единице фразеологии // Проблемы фразеологии и задачи её изучения в высшей и средней школе. Вологда, 1967. С. 153-160.
6. Смирницкий А. И. Лексикология английского языка. М.: Издательство литературы на иностранных языках, 1956. 260 с.
7. Кунин А. В. Курс фразеологии современного английского языка. М.: Высш. шк.; Дубна: Феникс, 1996. 381 с.
8. Янкоусю Ф. Беларуская мова. Мшск: Выш. школа, 1978. 336 с.
9. Лепешау I. Я. Фразеалопя сучаснай беларускай мовы. Мшск: Выш. шк., 1998. 271 с.
10. Даншов1ч М. А. Адфразеалапчнае словаутварэнне у беларусюх гаворках // Краявщы роднай мовы: зб. навук. арт. (памящ ираф. I. Я. Леиешава) / рэдкал.: В. Л. Варанов1ч (адк. рэд) [i шш.]. Гродна, 2017. Вып. 2. С. 25-33.
11. Садоуская А. С. Фразеалапзмы-спалучэнт у сучаснай беларускай мове. Гродна: ГрДУ, 2003. 118 с.
References
1. Danilovich M. A. Gramatychnaya kharaktarystyka frazealagizmau [Grammatical characteristic of phraseological units]. Minsk, Navuka i tekhnika Publ., 1991. 110 p.
2. Shanskiy N. M. Frazeologiya sovremennogo russkogo yazyka [Phraseology of the modern Russian language]. Moscow, Vysshaya shkola Publ., 1985. 160 p.
3. Krasney V. P. Suchasnaya belaruskaya mova: Leksikalogiya. Frazealogiya [Modern Belarusian language: Lexicology. Phraseology]. Minsk, Universitetskae Publ., 1984. 175 p.
4. Zhukov V. P., Zhukov A. V. Shkol'nyy frazeologicheskiy slovar' russkogo yazyka [School phraseological dictionary of the Russian language]. Moscow, Prosveshchenie Publ., 1989. 383 p.
5. Lekant P. A. On the question of the minimum unit of phraseology. Problemy frazeologii i zadachi ee izucheniya v vysshey i sredney shkole [Problems of phraseology and tasks of its study in higher and secondary school]. Vologda, 1967, pp. 153-160 (In Russian).
6. Smirnitskiy A. I. Leksikologiya angliyskogo yazyka [Lexicology of the English language]. Moscow, Izdatel'stvo literatury na inostrannykh yazykakh Publ., 1956. 260 p.
7. Kunin A. V. Kurs frazeologii sovremennogo angliyskogo yazyka [The course of phraseology of modern English]. Moscow, Vysshaya shkola Publ.; Dubna, Feniks Publ., 1996. 381 p.
8. Yankouski F. Belaruskaya mova [The Belarusian language]. Minsk, Vysheyshaya shkola Publ., 1978. 336 p.
9. Lepeshau I. Ya. Frazealogiya suchasnay belaruskay movy [Phraseology of the modern Belarusian language]. Minsk, Vysheyshaya shkola Publ., 1998. 271 p.
10. Danilovich M. A. Phraseological word formstion in Belarusian proverbs. Zbornik navykovykh artykulau: Krayavidy rodnaj movy [Collection of scientific articles: Landcapes of the native language]. Grodno, 2017, issue 2, pp. 25-33 (In Belarusian).
11. Sadouskaya A. S. Frazealagizmy-spaluchenni u suchasnay belaruskay move [Phraseological units-phrases in the modern Belarusian language]. Grodno, GrDU Publ., 2003. 118 p.
1нфармацыя пра аутара
Яугенщзэ 1рына Тарыелауна - мапстр фшалапчных навук, б1бл1ятэкар II катэгорьи навуковай б1бл1ятэкг Гродзенсю дзяржауны ушверспэт ¿мя Яню Купалы (230023, г. Гродна, вул. Ажэшю, 22, Рэспублка Беларусь). E-mail: [email protected]
Information about the author
Yauhenidze Iryna Tarielawna - master of Philology, librarian of the II category of the scientific library. Yanka Kupala State University of Grodno (22, Ozheshko str., 230023, Grodno, Republic of Belarus). E-mail: [email protected]
nacmyniy 08.01.2019
