CC BY
29
Таким чынам, шматлЫя неграматычныя з'явы маулення могуць быць аб'яднаны у адным ап1санн1 у якасщ прыкладау праяулення працэдуры катэгарызацьп. Праз гэтую працэдуру у мауленш дзейшчае закон тоеснасщ - 1мкненне усе атаясамщь, татальна звесщ да аднаго i даць яму шя (назву). Катэгарызацыя грунтуецца на iнтэгральнай прымеце: яна разумеецца не як абагульненне, а як аб'яднанне. Катэгарыяльныя назвы з пэунай ступенню трапнасцi выражаюць сутнасць (закон) той цi шшай сiтуацыi. Яны з'яуляюцца тэкстаутваральньгш - у сваю чаргу выкарыстоуваюцца у якасцi намшатыунай базы для узшкнення новых катэгарыяльных прэцэдэнтных iмëн i iменных выразау. Умела падабраныя прэцэдэнтныя адзiнкi арганiчна уваходзяць у ткашну твора, надаюць яму экспрэсiунасць, маляушчасць, спрыяюць лепшаму успрыманню iнфармацыi, што асаблiва яскрава праяуляецца у загалоуках газетных артыкулау.
Лтаратура
1. Гудков, Д.Б. Теория и практика межкультурной коммуникации / ДБ. Гудков. - М., 2003. - 254 с.
2. Grabias, Stanislaw. Jçzyk w zachowaniach spolecznych / Stanislaw Grabias. - Lyblin, 1997. - 456 s.
3. Захаренко, И.В. Прецедентные высказывания как объект лингво-когнитивного анализа / И.В. Захаренко // Материалы IX Конгресса МАПРЯЛ Братислава 1999 / Доклады и сообщения российских ученых. - М., 1999. - С. 143-149.
4. Разанау, А. Натати на дубовых лютах / А. Разанау // Вобраз-83. - Мшск: Мастацкая лiтаратура, 1983. - С. 151-163.
5. Рагойша, В.П. Проблемы перевода с близкородственных языков: белорусско-русско-украинский поэтический взаимоперевод / В.П. Рагойша. - Минск: Изд-во БГУ, 1980. - 184 с.
6. Кондаков, Н.И. Логический словарь-справочник / Н.И. Кондаков. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Наука, 1976. - 720 с.
7. Семантика и категоризация. - М.: Наука, 1991. - 168 с.
8. Norman, Borys. O potencjach tekstotworczych imion wlasnych / Borys Norman // Leksyka a gramatyka w tekscie jçzykowym. - Siedlce, 2001. - S. 27-35.
9. Бенвенист, Э. Общая лингвистика / Э. Бенвенист. - М.: Прогресс, 1974. - 447 с.
Summary
In this article we examine background information that is personified in categorial units of the language - nouns and nominal expressions. In connection with the concept of precedency processes of speech categorization are examined, text-forming nature of the expressions, belonging to extension (nominative) contexts, is exposed.
Пастутла у рэдакцыю 26.12.05.
УДК 811.161.3-5-087
В. X Клтенка
ЛЕКС1КАЛВАЦЫЯ ФОРМ НАЗОУШКАУ У БЕЛАРУСКАЙ ДЫЯЛЕКТНАЙ МОВЕ
У беларусшх гаворках юнуе значная колькасць назоушкау, яшя ужываюцца тольш або пераважна у форме множнага лшу. Щкавасць у лекачным плане уяуляюць тыя з гэтых назоушкау, што маюць у агульнанароднай мове адпаведнш у адзшочным лшу, але ён адрознiваецца ад дыялектнай лексемы множнага лiку значэннем. Напрыклад, у лiтаратурнай мове слова трог мае значэнне 'булка' (ТСБМ, IV, 258), а у гаворках лексема niрагi абазначае 'частаванне у маладых' (Сцяшк., Сл., 359).
На сэнсавую неадпаведнасць некаторых лексiчных адзiнак у адзшочным i множным лiку звярталi увагу такiя беларусшя моваведы, як А.1. Наркевiч, П.П. Шуба i шш. [1], [2], [3]. У шэрагу навуковых прац набыццё словам новага значэння у множным лшу атрымала назву лексiкалiзацыi форм множнага лшу назоушкау [4, 80-82], [5, 164], [6, 29], [7, 66]. Увогуле, найбольш часта паняцце . icu'clua. iH:uii>ii прымяняецца для наймення працэсу пераходу словазлучэння ва устойлiвы выраз, этвалентны асобнаму слову (напрыклад, вялжая лтара, рукой падаць) [8, 75], [9, 182], [10, 215], [11, 258]. Прыватным выпадкам лексiкалiзацыi лiчыцца семантычнае адасабленне адной з форм слова або части форм, напрыклад, форм множнага тку назоушкау [11, 258]. Пад прыведзенае вызначэнне лексiкалiзацыi можна падвесщ не толькi семантычнае адасабленне форм множнага лшу, але таксама
i памяншальна-ласкальных (дэмшутыуных) форм назоушкау. Напрыклад, паняцце лексГкалГзацып у дачыненнi да утварэння новых лексГчных адзiнак шляхам змены значэння памяншальна -ласкальных форм назоушка выкарыстоуваецца А.Ф. Жураулёвым, Р.М. Гейгерам [7, 65; 12].
Наш аналiзуюцца дыялектныя лексiчныя адзiнкi, утвораныя у вынiку . 1скс1ка. мзацым памяншальна-ласкальных форм i форм множнага лiку назоушкау агульнанароднай мовы.
Формы множнага лiку назоушкау у беларуск1х гаворках часта лексжалзуюцца для утварэння слоу, што ужываюцца только у множным лiку, т. зв. pluralia tantum. Неабходнасць менавгга найменняу pluralia tantum абумоулена спецыфГкай азначаемых рэал1й, на як1я адбываецца перанос:
1) слова указвае на парную рэалш, прадмет аметрычнай будовы: лiтар. боб 'расл1на сямейства бабовых' (ТСБМ, I, 391) - дыял. бабы 'цёплыя, з начосам дзщячыя штаны' (СГЦРБ, 33);
2) рэатя, якая абазначаецца у л1таратурнай мове лексемай адзiночнага лiку, вылучаецца падзельнасцю, iснаваннем у яе складзе аднародных элементау У гаворках часам адбываецца расчляненне такой рэалii «без астатку»: лiтар. плта 'вялiкi плоска камень' (ТСБМ, IV, 275) - дыял. плты 'брыкет' (Сцяшк., Сл., 362); лггар. дошка 'кавалак дрэва' (ТСБМ, II, 192) - дыял. дошк 'кладка на возеры для мыцця бялiзны' (СГЦРБ, 121). Iншы раз пэуная сукупнасць элементау не вычэрпвае саставу паняцця, але тым не менш выкарыстоуваецца для яго прадстаулення у мове: л1тар. труба 'духавы медны музычны iнструмент' (ТСБМ, V(2), 523) - дыял. трубы 'аркестр' (МДСГ, IX, 131); лiтар. м1ска 'пасудзша для яды' (ТСБМ, III, 163) - дыял. MicKi 'сталовы посуд' (НЛС, 67; ЛАБНГ, V, к. 300); лггар. гаршчок 'тняная пасудзiна' (ТСБМ, I, 35) - дыял. гаршк 'кухонны посуд' (НЛС, 67); лггар. рубец 'шво' (ТСБМ, IV, 719-720) - дыял. рубцы 'рызманы, лахманы' (ДС, 176). Узгаданыя дыялектныя лекачныя адзiнкi - вышк сiнекдахiчнага пераасэнсавання па формуле «частка - цэлае»;
3) лексема ужываецца для называння абраду, гульнi. Пры гэтым могуць актуал1завацца атрыбуты абраду або гульнт: л1тар. пiрог 'булка' (ТСБМ, IV, 258) - дыял. пiрагi 'частаванне у маладых' (Сцяшк., Сл., 359); лггар. шапка 'галауны убор' (ТСБМ, V(2), 349) - дыял. шапк 'гульня: ад назвы прадмета, з як1м гуляюць' (НСл, 264);
4) у гаворках часта сустракаюцца найменнi адходау, утвораныя рознымГ спосабамi: л1тар. каутун 'зблытаны пук валасоу' (ТСБМ, II, 666) - дыял. каутуны 'адходы пры прадзенш кудзел1' (БДС, 78); лiтар. галава 'частка цела чалавека' (ТСБМ, II, 15) - дыял. галоук 'атрэп'е' (БДС, 38); л1тар. верх 'верхняя частка якога-небудзь прадмета' (ТСБМ, I, 480) - дыял. вярхi 'кудзеля самага нiзкага гатунку' (СГЦРБ, 80);
5) множналiкавасць характэрна для назвау страу, што валодаюць прыметай рэчыунасщ цi зборнасцi (лiтар. вожык 'звярок' (ТСБМ, I, 500) - дыял. вожьт 'галушш з рысу i мяснога фаршу' (СГЦРБ, 63); лтгар. гультай 'лянiвы чалавек' (ТСБМ, II, 95) - дыял. гультаi 'бульба, звараная з лутнамт' (ДСБ, 52)), найменш pluralia tantum традыцыйна выкарыстоуваюцца [3, 28-29] для намiнацыi раслш (лiтар. вош 'паразиычнае насякомае' (ТСБМ, I, 509) - дыял. вошы 'трава бярозка' (Сцяшк., Сл., 90));
6) надзвычай распаусюджаныя у народнай мове найменнi рэалш, як1я не усведамляюцца як iзаляваныя, хаця могуць iснаваць асобна адна ад другой: л1тар. лапата, лапатка 'прылада для капання з шырошм нiжнiм канцом' (ТСБМ, III, 20) - дыял. лапатю 'звязаныя разам тры саламяныя снапк1 для пакрыцця страх1' (БДС, 94); л1тар. калода 'кароткае бервяно' (ТСБМ, II, 589-590) -дыял. калодачк 'пянеуе у птушак пасля лтняння' (СПЗБ, II, 378); лггар. пень 'шжняя частка ствала з каранямГ (ТСБМ, IV 155) - дыял. пт 'зачатю пер'я' (СНЛЗ-96, 280); л1тар. шплька 'прыстасаванне для заколвання валасоу' (ТСБМ, V(2), 389) - дыял. шпшьш 'тглща' (СПЗБ, V, 496). Ташя словы набл1жаюцца да pluralia tantum, Гх называюць патэнцыяльна множналiкавымi [2, 58].
Патрэба у наймент дыскрэтных рэалш знаходзщь сваё увасабленне у народнай мове самым рознымГ спосабамг У супастауленш з агульнаужывальнымГ словамГ гэта можа быць меташмГчны лакатыуны перанос (л1тар. вiр 'кругавы рух вады' (ТСБМ, I, 492) - дыял. вiры 'нячыстыя дух1, як1я жывуць, па вераваннях, у водных прорвах' (Нас., 58); лггар. качарга 'жалезны прут для перамешвання пал1ва у печы' (ТСБМ, II, 669) - дыял. качэргi 'месца, дзе стаяць вши, чапяла i шш.' (МММГ-70, 64)); меташмГя па формуле «рэч, зробленая з пэунага матэрыялу - матэрыял» (л1тар. андарак 'саматканая спаднща' (ТСБМ, I, 233) - дыял. андарак 'даматканае сукно, якое часцей Гдзе на спадшцы' (Касп., 21); л1тар. мяшок 'прадмет для захоування i перавозк1 сыпучых цел' (ТСБМ, III, 197) - дыял. мяшт 'грубае палатно для мяшкоу' (ЖС, 231)). Адметнасцю вылучаюцца метатмтчныя пераасэнсаванш, як1я суправаджаюцца апрадмечваннем, матэрыял1зацыяй абагуленага значэння месца або формы: лтар. верх 'верхняя частка якога-небудзь прадмета' (ТСБМ, I, 480) - дыял. вярхi 'кудзеля самага
тзкага гатунку' (СГЦРБ, 80); лггар. канец 'мяжа, край, апошняя кропка працягласцi у прасторы чаго-небудзь' (ТСБМ, II, 614) - дыял. канцы 'нiткi асновы, яшя застаюцца на канцы недатканага палатна' (БДС, 73; НЛ, 109; Цых., 66), 'канцавая завостраная частка снасщ' (ЛАБНГ, IV, к. 68); лггар. круг 'частка плоскасц1, абмежаваная акружнасцю' (ТСБМ, II, 729) - дыял. кругi 'лшаепадобнае захворванне скуры' (СНС, 162), 'матавша для змотвання тгак' (БДС, 86).
Вельмi прадуктыуным спосабам сэнсатворчасщ р1игаИа 1айиш у гаворках з'яуляецца метафара (гл. вышэй: бабы, каутуны, вожык i iнш.). Сярод множналшавых назоушкау значнае месца займаюць намiнацыi, як1я атрымалi сваю назву ад частак цела чалавека: дыял. губы 'чапяла' (МММГ-70, 42; СГЦРБ, 104); дыял. вушы 'жабры' (НСл, 90; БДС, 33); дыял. зубы 'каруню' (ДСБ, 79; ЖНС, 109), 'вострыя канцы вiл' (Сцяшк., 199); дыял. валасы 'рыльцы у кукурузе' (СПЗБ, I, 272). Значэнне парнасщ або пэунай сукупнасцi з'яуляецца фактарам, якi спрыяе пераасэнсаванню. Множнасць (парнасць) выступае як адна з сем, якая пераходзщь у новае значэнне i становiцца апорнай, шварыянтнай пры пераносе.
Лексiкалiзаваныя дэм^тыуныя (памяншальна-ласкальныя) формы назоушкау маюць большае распаусюджанне у дыялектнай мове у параунанн з лггаратурнай [10, 75]. Прасочваюцца пэуныя паралелi у шляхах утварэння лексiкалiзаваных дэмiнутывау i р1игаИа 1апШш: дэмшутывы часта узнiкаюць у вынiку метанiмiчнай канкрэтызацыi слоу з абагуленым значэннем формы: лггар. круг 'частка плоскасщ, абмежаваная акружнасцю' (ТСБМ, II, 729) - дыял. кружок 'дошка, на якой рэжуць сала' (Сцяшк., 243; СПЗБ, II, 529; ЛАБНГ, V, к. 303), 'засланка у печы' (ЛАБНГ, IV, к. 84), 'века у бойцы' (БДС, 86); лггар. дуга 'частка акружнасщ або круглаватай крывой лши' (ТСБМ, II, 207) - дыял. дужка 'прут у ярме' (ЛАБНГ, II, к. 335), 'дзяржанне у кошыку; грабельш на касе; ручка у возе' (БДС, 53), 'птушыная грудная костка' (Касп., 100).
Часам дэмшутывы лексiкалiзуюцца у вышку сiнекдахiчнага пераносу (лiтар. стол 'прадмет мэблГ (ТСБМ, У(1), 326) - дыял. столж 'шуфляда у стале' (МММГ-77, 106; Шат., 266; БДС, 168; НС, 142; НЛС, 55; МСНД, 146); лггар. печка 'прылада для абагравання памяшкання' (ТСБМ, IV, 252) - дыял. печачка 'ямка (у печы)' (БДС, 134)); рода-в1давой, гiпанiмiчнай дыфэрэнцыяцьп (лiтар. дошка 'кавалак дрэва' (ТСБМ, II, 192) - дыял. дошчачка 'сядзенне для ткачыхГ (НС, 207), дашчэчка 'понаж' (БДС, 49); лiтар. калода 'кароткае бервяно' (ТСБМ, II, 589-590) - дыял. калодачка 'ручка у нажы; стаупец у граблях; круглая качалка' (СПЗБ, II, 377)).
У прыведзеных выпадках лексiкалiзацыi дэмiнутывау, як правша, памяншальна-ласкальны суфшс захоувае сваю функцыю - указвае на невялiкi памер азначаемага дэнатата. Пры метафарычнай лексiкалiзацыi дэмiнутывау (некаторыя даследчыш называюць такую метафару частковай [14, 14]) у дыялектнай мове памяншальны афiкс часта выражае неадпаведнасць у памеры азначаемай рэалii i той, за якой першапачаткова было замацавана найменне - першая аказваецца меншай па сваiх прасторавых характарыстыках: лiтар. таукач 'прылада, якой таукуць што-небудзь' (ТСБМ, У(1), 483) -дыял. таукачык 'насеншк бярозы' (БДС, 175); лiтар. вол 'кастрыраваны бык' (ТСБМ, I, 503) -дыял. волк 'вялЫ, сыты кот' (НЛ, 6); лггар. воз 'калёсы' (ТСБМ, I, 501) - дыял. вазок 'дзiцячая калыска' (СРЛГ, 21); лiтар. шапка 'галауны убор' (ТСБМ, V(2), 349) - дыял. шапачка 'пладаножка жолуда' (БДС, 198), 'бляшаны каупачок з прораззю, яш накладаецца на кнот' (НЛС, 118); лггар. елка 'дрэва сямейства хваёвых' (ТСБМ, II, 242) - дыял. елачка 'хвошч' (Сцяшк., Сл., 137); лггар. капшук 'к1сет' (ТСБМ, II, 633) - дыял. капшучок Чкрынка рыбы' (СПЗБ, II, 410); лггар. кашуля 'сарочка, рубашка' (ТСБМ, II, 673) - дыял. кашулька 'абалонка л!чынш пчалы' (ЖС, 11).
Рэлевантным для узнiкнення памяншальных формау пры метафарычных пераносах з частак цела чалавека з'яуляецца невялЫ памер як самiх частак цела, так i тых прадметау, на як1я перанесены iх назвы: дыял. шчочка 'бакавая частка у цернiцы' (БДС, 203), 'дошчачка у трапачцы для шьну' (СРЛГ, 129); дыял. пупок 'каупачок у лямпе' (Бяльк., 360), 'ручка на кассГ (Бяльк., 360; Шат., 235; БДС, 144; НС,182; ЗНС, 106; МММГ-77, 92), ^рка для заштльвання вопратк1' (ЛАБНГ, IV, к. 218), 'маленьш агурок, ад якога адпала кветка' (МММГ-74, 133); дыял. язычок 'выступ у сякеры для захоування ручк1 ад пашкоджанняу; клш у пярэдшм навоi' (ДСБ, 269), 'верхняя рухомая частка цернщы; вузкая скураная палоска у чаравiках пад шнуроукай' (БДС, 206), 'жалезная пласцшка, пры дапамозе якой падымаецца i апускаецца клямка у дзвярах' (БДС, 206; СПЗБ, V, 552), 'клшочак, што устауляецца у парэз на бярозе, каб па !м сцякау сок' (Бяльк., 508).
Так1м чынам, у гаворках пры лексiкалiзацыi дэмшутывау памяншальны суфжс звычайна не дэсемантызуецца i абазначае рэальную памяншальнасць.
Паняцце лекакалГзацыГ форм слова знаходзщца на памежжы структурнай, мГжслоунай i семантычнай, унутрыслоунай дэрывацыи. Р.М. Гейгер адзначае, што лекакал1заваныя дэмГнутывы могуць утварацца не ад нелексшалГзаваных памяншальна-ласкальных форм слоу, а быць «прадуктам непасрэднага словаутваральнага акта пры дапамозе ацэначных суфшсау ад нейтральнага, зыходнага слова» [12, 11]. Аднак падобны словаутваральны акт у прыведзеных намГ выпадках лекакалГзацыГ суправаджаецца метафарычным, метатмГчным пераасэнсаваннем значэння зыходнай адзшкГ. Менавгга семантычны перанос абумоул1вае змены у плане выражэння лексемы, таму што дэмшутыунасць i множнал1кавасць - гэта моуныя характарыстык1 той рэалп, на якую перанесена найменне (множналГкавасць, як правша, указвае на парнасць, дыскрэтнасць i пад. рэали, дэмшутыунасць - на невял1к1 памер рэали).
Iснаванне у беларуск1х дыялектах лексшадзаваных дэмшутывау i множнал1кавых найменняу дэтэрмшавана неабходнасцю моунага увасаблення непайменаваных элементау аб'ектыунай рэчшснасщ. Узшкненне новых лексчных адзшак з памяншальна-ласкальнымГ суфжсамГ i назоушкау pluralia tantum часта звязана з пераасэнсаваннем адпаведна недэмшутыуных i суадносных па лГку слоу, вызначальным нак1рункам якога з'яуляецца метафара.
Умоуныя абазначэнш
БДС - Шаталава Л.Ф. Беларускае дыялектнае слова. - Мшск, 1975; Бяльк. - Бялькевтч I.K. Краёвы слоунтк усходняй Магшёушчыны. - Мшск, 1970; ДС - Юрчанка Г.Ф. Дыялектны слоУнiк (З гаворак Мсщслаушчыны). - Мшск, 1966; ДСБ - Дыялектны слоунтк Брэстчыны. - Мшск, 1989; ЖНС - Жывое народнае слова. - Мшск, 1992; ЖС - Жывое слова. - Мшск, 1978; ЗНС -З народнага слоутка. - Мшск, 1975; Касп. - КаспяровГч М1. Вщебсю краёвы слоутк (матэрыялы). -Вщебск, 1927; ЛАБНГ - Лекачны атлас беларусюх народных гаворак: У 5 т. - Мшск, 1993-1998. -Т. 1-5; МДСГ - Матэрыялы для дыялектнага слоунтка Гомельшчыны // Беларуская мова i мовазнауства: МГжвуз. зб. - Мшск, 1975. - Вып. 3; 1976. - Вып. 4; Беларуская мова. - Мшск, 1977-1981. - Вып. 5-10; МММГ-70, МММГ-74, МММГ-77 - Матэрыялы для слоунтка мтнска-маладзечанск1х гаворак. - Мшск, 1970, 1974, 1977; МСНД - Матэрыялы для слоунтка народна-дыялектнай мовы. - Мшск, 1960; Нас. - Насовтч I.I. Слоунтк беларускай мовы. - Мшск, 1983; НЛ - Народная лексiка. - Мшск, 1977; НЛС - Сцяцко П.У. Народная лексжа i словаутварэнне. -Мшск, 1972; НС - Народнае слова. - Мшск, 1976; НСл - Народная словатворчасць. - Мшск, 1979; СГЦРБ - Слоушк гаворак цэнтральных раёнау Беларуси У 2 т. - Мшск, 1990. - Т. 1; СНЛЗ-96 - Юрчанка Г.Ф. Сучасная народная лекстка: З гаворш Мсщслаушчыны. - Мшск, 1996; СНС - Юрчанка Г.Ф. Сучаснае народнае слова: З гаворш Мсщслаушчыны. - Мшск, 1988; СПЗБ - Слоунтк беларусшх гаворак пауночна-заходняй Беларуст т яе пагрантчча: У 5 т. - Мшск, 1979-1986. - Т. 1-5; СРЛГ - Слоушк рэпянальнай лексш Гродзеншчыны - Гродна, 1999; Сцяшк. -Сцяшковтч Т.Ф. Матэрыялы для слоунтка Гродзенскай вобласцт. - Мшск, 1972; Сцяшк., Сл. -Сцяшковтч Т.Ф. Слоунтк Гродзенскай вобласц1. - Мшск, 1983; ТСБМ - Тлумачальны слоунтк беларускай мовы: У 5 т. - МГнск, 1977-1984. - Т. 1-5; Цых. - Цыхун А.П. Скарбы народнай мовы (з лекстчнай спадчыны насельткау Гродзенскага раёну). - Гродна, 1993; Шат. - Шатэрнтк М.В. Краёвы слоунтк Чэрвеньшчыны - Мск., 1929.
Лтаратура
1. НаркевГч, А.1. Назоутк: граматычныя катэгорш i формы / А.1. НаркевГч. - МГнск: Выдавецтва БДУ Гмя У.1. Летна, 1976. - 248 с.
2. Шуба, П.П. Сучасная беларуская мова: марфаналопя. Марфалопя: вучэб. дапаможнiк для фшал. фак. ун-тау / П.П. Шуба. - МГнск: Ушверспэцкае, 1987. - 334 с.
3. Шкраба, IP. Асаблiвасцi выражэння катэгорып лшу назоушкау у беларускай мове / IP. Шкраба // Веснiк БДУ. Сер. IV, Фшалопя, Журнал1стыка, Педагопка. - 1983. - № 2. - С. 26-29.
4. Прохорова, В.Н. Полисемия и лексико-семантический способ словообразования в современном русском языке: лекции по спецкурсу / В.Н. Прохорова. - М.: Изд-во Моск. ун-та, 1980. - 87 с.
5. Соболева, П.А. Словообразовательная полисемия и омонимия / П.А. Соболева. - М.: Наука, 1980. - 296 с.
6. Кацнельсон, С.Д. Типология языка и речевое мышление / С.Д. Кацнельсон. - Л.: Наука, 1972. - 216 c.
7. Журавлёв, А.Ф. Технические возможности русского языка в области предметной номинации / А.Ф. Журавлёв // Способы номинации в современном русском языке / под ред. Д.Н. Шмелева. -М.: Наука, 1982. - С. 45-109.
8. Сцяцко, П.У. Слоутк лшгвютычных тэрмшау / П.У. Сцяцко, М.Ф. Гулiцкi, Л.А. Антанюк. -Мшск: Вышэйшая школа, 1990. - 285 с.
9. Розенталь, Д.Э. Словарь-справочник лингвистических терминов / Д.Э. Розенталь, М.А. Теленкова. - М.: ООО «Издательство Астрель», ООО «Издательство АСТ», 2001. - 624 с.
10. Ахманова, О.С. Словарь лингвистических терминов / О.С. Ахманова. - М.: Советская энциклопедия, 1966. - 608 с.
11. Лингвистический энциклопедический словарь / гл. ред. В.Н. Ярцева. - М.: Советская энциклопедия, 1990. - 685 с.
12. Гейгер, Р.М. К вопросу о лексикализации деминутивов / Р.М. Гейгер // Вопросы структуры и функционирования русского языка: сб. ст. / под ред. В.К. Янцена. - Томск: Изд-во Томск. ун-та, 1984. - Вып. 5. - С. 3-14.
13. Гриб, Р.Т. Особенности структурно-семантической системы приенисейских говоров (сравнительно с литературным языком) / Р.Т. Гриб. - Красноярск, 1988. - 108 с.
14. Гак В.Г. Метафора: универсальное и специфическое / В.Г. Гак [и др.]; под ред. В.Н. Телия // Метафора в языке и тексте. - М.: Наука, 1988. - С. 11-26.
Summary
The causes of lexicalization of noun forms in Belorussian dialects are analysed, ways of new lexical units formation by lexicalization of diminutive-endearment forms and plural forms of nouns are shown in this work.
Пастутла у рэдакцыю 13.09.05.
УДК 811.161.1'373.611'0
А.А. Кожевникова
СЛОЖНОЕ СЛОВО В ИСТОРИИ РУССКОГО ЯЗЫКА КАК ОБЪЕКТ ИЗУЧЕНИЯ НОМИНАТИВНОЙ ДЕРИВАЦИИ
Слово - основная единица языка и первоочередной предмет любого лингвистического учения, оно является «основной структурно-семантической единицей языка, служащей для именования предметов, их свойств» [1, 464]. Появление в языке наряду с простыми словами сложных слов связано с дифференциацией реалий окружающего мира, их усложнением, а также с развитием сознания человека. Традиционно сложным словом считают лексическую единицу, являющуюся результатом «морфологического соединения двух или более корней» [1, 469].
Сложное слово всегда производно, а значит, является конечной целью словообразовательного акта, в процессе которого образуется новая производная единица (сложное слово) по «существующим в языке образцам и моделям ... с помощью формальных средств» [1, 467]. Кроме того, сложное слово, как и простое, участвует в номинации явлений окружающего мира, в процессе которой происходит вычленение «фрагментов действительности и формирование соответствующих понятий о них в форме слов ...» [1, 336]. В процессе номинации происходит взаимодействие мышления, языка и действительности, в то время как словообразование обеспечивает базу для номинации. Такое соотношение обоих процессов позволяет рассматривать проблему словообразования в целом и образование сложных слов в частности в номинативном аспекте. Данный подход отождествляет номинативный и ономасиологический процессы.
Теория номинации «изучает все единицы языка с точки зрения осуществляемой ими номинативной функции» [1, 45]. В таком понимании она синонимична ономасиологии, которая исследует механизмы наименования и способы появления новых единиц в языке. Ономасиологический анализ направлен от формы к содержанию языкового знака и исследует «процесс формирования нового смысла и средства его языкового выражения» [2, 3]. Такой подход к номинации сложных явлений, признаков и процессов позволяет проследить процесс появления нового композита в рамках антропоцентрической парадигмы, с позиции говорящего человека.
Процесс создания новых языковых единиц (дериватов) на базе других, принимаемых за исходные, в лингвистике понимается как деривация [1, 129]. В широком смысле под деривацией
