CC BY
63
98
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
УДК 811.161.3 ’373 + 8ПЛ61.2’373
Н. А. Валатоўская НАЗВЫ ЯЕК І СТРАЎ З ІХ
У СІСТЭМЕ ДЫЯЛЕКТНАЙ ЛЕКСІКІ БЕЛАРУСКАЙ І ЎКРАІНСКАЙ МОЎ
У артыкуле апісваюцца, аналізуюцца і супастаўляюцца выпадкі ўнутрыдыялектных, міждыялектных, дыялектна-літаратурных і міжмоўных сістэмных адносін у групе дыялектных назваў яек і страў з іх: сінанімічныя, аманімічныя, полісемантычныя, гіпера-гіпанімічныя, гетэранімічныя; вызначаюцца тыповыя спосабы матывацыі найменняў страў; апісваюцца найбольш характэрныя мадэлі арганізацыі значэнняў мнагазначных слоў у блізкароднасных мовах.
Уводзіны
Семантыка прадметнай лексікі часта становіцца аб’ектам даследавання лінгвістаў. Праблемы значэння рэферэнцыйных лексем, узаемасувязь у ім экстралінгвістычных і ўласна лінгвістычных складнікаў, класіфікацыя такой лексікі падрабязна абмяркоўваліся мовазнаўцамі (Ю. А. Найда [1], аўтарскі калектыў пад кіраўніцтвам Р. М. Фрумкіна [2], А. Вяжбіцкая [3]). Назвы страў, у прыватнасці, неаднаразова былі аб’ектам навуковага даследавання. Большасць прац такога кшталту прысвечана аналізу найменняў ежы ў асобных дыялектах ці групах гаворак. Такія даследаванні прадстаўлены на матэрыяле беларускай (Ж. М. Буглак [4], Г. Ф. Вештарт [5] і інш.), украінскай (М. Бігусяк [6], М. М. Буряк [7] і інш.), а таксама рускай (І. С. Лутавінава [8] і інш.) дыялектных моў.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
У артыкуле разглядаюцца сістэмныя адносіны ў падгрупе назваў страў з яек, якія ўваходзяць у групу густых страў у межах комплекснай класіфікацыі і складаюць 66 беларускай і 63 украінскай лексемы. Трэба адзначыць, што ў дадзеную падгрупу ўключаныя не толькі назвы непасрэдна страў з яек (розных відаў яечні), але і назвы ўласна яек. Справа ў тым, што яйка (як варанае, так і сырое) выкарыстоўваецца беларусамі і ўкраінцамі як асобная ежа і падчас сямейных (вяселле, радзіны), і падчас каляндарных (Вялікдзень, Радаўніца) святаў, а таксама і ў несвяточныя дні. У дадзеную падгрупу было вырашана ўключыць і назвы яек неналежнай якасці, бо яны часта супадаюць з назвамі несапсаваных яек, а таму іх размежаванне часам не падаецца магчымым. У беларускай дыялектнай мове пераважаюць назвы розных відаў яечні, а ва ўкраінскай - яек (гл. табліцу).
Табліца - Назвы страў з яек
Назвы страў з яек Колькасць лексем
Бел. Укр.
Назвы яек 25 42
Назвы яечні 41 21
У дыялектах беларускай мовы назвы яечні, у залежнасці ад яе віда, можна размеркаваць на некалькі груп наступным чынам: агульныя (напрыклад, яешня, яечня (МслГ, КслМ) -Гродзеншчына і Магілёўшчына (міждыялектныя і літаратурна-дыялектныя супадзенні); каўзуньня (КслМ) - Магілёўшчына; крахмалёўка (Слцр), патальмаха (Мслм-м3) - сярэднебеларускія гаворкі; умочанка (ДслБ) - Брэстчына); назвы яечні з разбоўтаных яек (напрыклад, балтушка (Слцр), балтуха (Слцр) - сярэднебеларускія гаворкі; калбатуха (СлГ, МслГ), тыцкала (МслГ) -гаворкі Гродзеншчыны; ляпушка (Псл) - палескія гаворкі); назвы яечні з неразбоўтаных яек (напрыклад, цалкавуха (ДслБ) - Брэстчына; цэлкавуха (КслМ) - Магілёўшчына; босая яешня (Слп-зБ1) - гаворкі паўночна-заходняй часткі Беларусі); назвы яечні, прыгатаванай у чыгуне ў печы (баўталанка (Жсл)).
ФІЛАЛОГІЯ
99
Усе, за выключэннем трох, украінскія дыялектныя назвы гэтай стравы маюць значэнне 'яечня' і ствараюць сінанімічны рад лексем, распаўсюджаных у розных рэгіёнах Украіны. У межах паўночнага дыялекту сустракаюцца наступныя назвы: ешниця (Слзп1), праженя (Слзп2), яечниця (Слзп2), яешниця (Слзп2) - заходнепалескія; смаженя (СлМ) - сярэднепалескія гаворкі (літаратурна-дыялектнае супадзенне). Паўднёва-ўсходні дыялект уключае лексемы: еешници (Мслг), еешнйці (Гг), ешниця (Гг), і'ешнйці (Гг), яешнйці (Гг), смашка (Гг), яечници (Мслг) -гуцульскіх гаворак; ешниця (МслБ2) - букавінскіх; смажениця (СлдО) - адэскіх; яечнице (Слб2) - бойкаўскіх гаворак (назіраюцца ўнутрыдыялектныя супадзенні ў гуцульскіх і букавінскіх гаворках - ешниця (МслБ2, Гг)). Ужыванне наступных лексем характэрна для ўсёй тэрыторыі Украіны: бануша (Слукрі), іешня (Слукр2), смажениця (Слукр4), смажниця (Слукр4), яечниця (Слукр4), яешня (Слукр4). Розныя віды страў з яек называюць лексемы: пряженя (СлукрЗ) 'яечня з мукой і малаком'; глазуня (МслС) 'яечня з неразбоўтанымі жаўткамі' - усходнепалескія гаворкі; яйца цалком (Слж, Слп) - 'яечня з цэлымі жаўткамі' - палескія гаворкі.
Дыялектныя назвы яек (бел. 25, укр. 42) можна падзяліць на некалькі частак: агульныя назвы яек, назвы яек неналежнай якасці (малога памеру, са слабай шкарлупой або зусім без яе, сапсаваных), назвы велікодных яек.
Агульныя (нейтральныя) назвы яек у беларускай дыялектнай мове прадстаўленыя наступнымі лексемамі і, адпаведна, арэалам распаўсюджання: іцэ (ДслБ) - Брэстчына (укр. іце (Слзпі) ужываецца на ўкраінскім Палессі - міжмоўныя супадзенні, абумоўленыя сумежнасцю тэрыторыі), кока (Дсл2, МслГ, Мслн-д) - Гродзеншчына і Магілёўшчына (міждыялектыя супадзенні. Дарэчы, гэтая ж лексема мае ўкраінскі адпаведнік коко (СлССП, Слб1, Мслг, Слукр2), ужыванне якога характэрна для палескіх, бойкаўскіх, гуцульскіх гаворак - таксама міждыялектныя супадзенні ў дадатак да міжмоўных), яечка (Дсл2, КслМ) - Магілёўшчына (дыялектна-літаратурныя супадзенні), яйка (МслГ) - Гродзеншчына (супадае з літаратурным), яйко (Тсл5, МслГ) - Тураўшчына і Гродзеншчына (унутрыдыялектныя частковыя супадзенні, якія адрозніваюцца месцам націску: у першым выпадку націск падае на першы склад, у другім -на другі), яйцо (МслГ, КслМ, Нарл, Псл, Тсл5) - Гродзеншчына, Магілёўшчына, Тураўшчына, Палессе (адзначаюцца ўнутрыдыялектныя, міждыялектныя і літаратурна-дыялектныя супадзенні). Акрамя ўжо згаданых, ва ўкраінскай дыялектнай мове ўжываюцца яшчэ некаторыя лексемы для агульнай намінацыі яек: айко (Слзпі), яічко (Слзп2) - заходнепалескія гаворкі, ейце (Мслг), йейце (СлсБ) - гуцульскія гаворкі.
Назвы яек неналежнай якасці дыялектаў беларускай мовы складаюць: баўтун (КслМ) на Магілёўшчыне (літаратурна-дыялектнае супадзенне; гэтая дыялектная лексема мае пераноснае значэнне 'чалавек, у якога галава хістаецца з боку на бок' (Ны вайне яго канфузілі, дык цяперь баўтуном стаў: гылыва ні дзержыцца), а таксама ўкраінскіх адпаведнікаў: бовтун (Слукрі), болтун, боўтун (Слгг), распаўсюджаных у гуцульскіх гаворках і па ўсёй тэрыторыі Украіны); вулівак (Знсл), вылевак (Слцр), вылівак (Мсл-м2, Мслн-д) 'яйка, знесенае без шкарлупіны' -сярэднебеларускія гаворкі, а таксама большасць гаворак тэрыторыі Беларусі і літаратурная мова (ва ўкраінскай мове існуюць дыялектныя адпаведнікі: виливок (Слукрі) і веливок (Мслзв), ужывальныя ў заходневалынскіх гаворках і на ўсёй тэрыторыі); злівак (МслГ) - на Гродзеншчыне; зносак (МслГ, Мслн-д) - на Гродзеншчыне, у літаратурнай беларускай мове, а таксама ў гуцульскіх, букавінскіх, бойкаўскіх гаворках Украіны (зносок (СлсБ, Слб1, Слб, МслБЗ, Мслг)) і ў літаратурнай украінскай мове. Акрамя разгледжаных, ва ўкраінскай мове для намінацыі сапсаваных яек ужываюцца яшчэ лексемы бовт (СлЧ) - Чаркасчына, розбовток (СлЧ, Слукр4) -Чаркасчына, некаторыя іншыя рэгіёны Украіны.
Самай распаўсюджанай назвай велікоднага яйка і ў беларускай, і ва ўкраінскай дыялектных мовах з’яўляецца лексема бітка. У сярэднебеларускіх гаворках, на Тураўшчыне і Гродзеншчыне (Тсл1, Нарл, Слцр) гэтая лексема мае значэнне 'пабітага ў час гульні на Вялікдзень яйка'. На Брэстчыне бітка (ДслБ) мае аманімічную форму са значэннем 'кіёчак з цвіком на канцы, якім падштурхоўваліся пры катанні на самаробных каньках, саначках' (Дай мні твою бітку, бо моя зломалася, а саночкі ось якыі добрыі), а на Гродзеншчыне (МСлГ) амонімы дадзенага слова маюць значэнні: 'вялікая суконная хустка' (Закутайся добра біткай, ніякі холат цябе ні возьмя), 'ахапак сухога лёну, вынесенага за адзін раз для апрацоўкі' (Чатыры біткі лёну
100
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
сцерла). Ва ўкраінскім Палессі лексема битка (Слп) ужываецца ў значэнні 'пабітага ў час гульні на Вялікдзень яйка', а таксама называе і саму 'гульню ў яйкі на Вялікдзень'. Бетка (Слзпі) -заходнепалескія гаворкі Украіны - мае, акрамя 'назвы пабітага на Вялікдзень яйка', яшчэ і значэнне 'голкі з куста чарніц'. У беларускай літаратурнай мове бітка - 'у картачнай гульні -карты, узятыя большай або казырнай картай' [9, 88]. Такім чынам, на прыкладзе лексемы бітка (укр. битка, бетка) мы маем справу з унутрыдыялектнымі, міждыялектнымі, міжмоўнымі, літаратурна-дыялектнымі супадзеннямі і аманіміяй. Бел. крэпак (Псл, Тсл2), укр. крепак (СлЖ); бел. вошчанка (Тсл1), укр. вощанка (СлЖ) і бел. моцак (Тсл3), укр. моцак (Слп, СлЖ) распаўсюджаны на тэрыторыі беларускага і ўкраінскага Палесся і адлюстроўваюць міжмоўныя супадзенні ў сумежных раёнах Беларусі і Украіны.
Сярод лексем, якія ўваходзяць у падгрупу назваў страў з яек, вылучаюцца адназначныя (бел. 55; укр. 57), мнагазначныя (бел. 9; укр. 9) словы, а таксама словы, аманімічныя з лексемамі іншых лексіка-семантычных груп (бел. 4; укр. 4). Вышэй ужо прыводзіліся прыклады таго, што ў дыялектах і беларускай, і ўкраінскай моў сярод назваў страў з яек сустракаюцца лексемы, якія ў адным з дыялектаў пэўнай мовы з’яўляюцца монасемантамі, а ў другім - полісемантамі ці маюць амонімы у іншых ЛСГ.
Большасць значэнняў полісемантаў беларускай часткі дадзенай падгрупы (грыбок (Псл), латушнік (Слцр), падкалотка (ДслБ), подколотка (ДслБ), саламаха (ДслБ), соломаха (ДслБ)) аб’яднаныя мадэллю страва 1 - страва 2, напрыклад:
грыбок (Псл) 'амлет' (Разбіваюць яйкі, туды малака, трохі мукі і пякуць грыбок); 'запяканка з тварагу' (Грыбок робіцца з тварагу, дабаўляюць манкі, яйкі, сліўкі, сахару, дробачку соды, выбіваюць усё на патэльню і пякуць) - гетэранімічныя адносіны паміж значэннямі;
латушнік (Слцр) 'амлет з яец, малака і пшанічнай мукі' (Чыгунок латушніку на абет паставіла, і, што вы думаеця, усё зьелі!); 'бабка з дранай бульбы' (Латушнік на полудзень смашна, у печы ён добра ўпрэя) - гетэронімы.
Тры мнагазначныя дыялектныя лексемы беларускай мовы (баўтун (КслМ), шлупік (ДслМ), шупік (Мслн-д)) маюць па два значэнні з агульнай семай 'слабы, сапсаваны', напрыклад:
шупік (Мслн-д) 'варанае яйка з пабітай шкарлупой' (Шупікам у біткі ні гуляюць); 'слабое што-небудзь' (А ўжо шупік у яго, а ня серца);
шлупік (ДслМ) 'варанае разбітае яйка' (Прінёс кырман шлупікыў); 'слабы чалавек (часцей хлапчук)' (Да шлэптуха датронься - і ён ляжыць).
Ва ўкраінскай дыялектнай мове полісемантамі часцей за ўсё з’яўляюцца назвы яек, напрыклад:
битка (Слп, СлЖ) 'назва гульні падчас велікодных свят на выпрабаванне моцы вараных яек'; 'разбітае ці надбітае яйка ў такой гульні';
знисок (Слп), знусок (Слп, СлЖ), зносок (Слб1) 'першае яйка, знесенае курыцай'; 'апошняе яйка, знесенае курыцай' - тут мае месца ўнутрыслоўная аманімія 'першы - апошні'. У гуцульскіх і букавінскіх гаворках зноском называецца толькі 'першае яйка, знесенае курыцай' (СлсБ, Слб). У тых жа гуцульскіх гаворках гэтая лексема, побач са значэннем 'апошняе яйка курыцы', мае яшчэ адно: 'апошняе дзіця ў бацькоў' (Мслг).
Аманімічныя формы складаюць па чатыры лексемы ў дыялектах абедзвюх моў, напрыклад:
укр. бетка 1 (Слзпі) 'выйгранае яйка-крашанка на Вялікдзень';
бетка 2 (Слзпі) 'іголка з куста чарніц'; бел. бітка 1 (МслГ) 'варанае пабітае яйка' (Еш біткі, а целыя хай ляжаць);
бітка 2 (МслГ) 'вялікая суконная хустка' (Закутайся добра біткай, ніякі холат цябе
ні возьмя);
бітка 3 (МслГ) 'ахапак сухога лёну, вынесенага за адзін раз для апрацоўкі' (Чатыры біткі лёну сцерла).
Лексема бітка ў іншым дыялектным слоўніку беларускай мовы таксама зафіксаваная як амонім, але з наступнымі значэннямі:
бітка 1 (ДслБ) 'валачобнае яйка, якім біліся на Вялікдзень' (Выграв вжэ пять біток); бітка 2 (ДслБ) 'кіёчак з цвіком на канцы, якім падштурхоўваліся пры катанні на самаробных каньках, санках' (Дай мні твою бітку, бо моя зломалася, а саночкі ось якыі добрыі).
ФІЛАЛОГІЯ
101
Беларускі назоўнік лупа (Слп-зБ1) прадстаўлены аманімічнымі формамі са значэннем:
- анат. 'губа' (у каровы, каня) (Кап не гэтыя лупы, быў бы красівы);
- бат. 'губа' (Лупарасце на ствале, на пнях);
- 'яечня, падкалочаная мукой' (Разбіла некалькі яец, малако ўліла і падкалаціла мукой -лупа гатова);
- 'высеўкі' (Лупу высыпала з сіта);
- 'металічны каўпачок у лямпе' (Улампы лупы есь).
На першы погляд, сувязь паміж губой, яечняй, высеўкамі і каўпачком у лямпе невідавочная. Але пададзеныя вышэй амонімы і іх значэнні выразна выяўляюць праблему адрознення аманіміі і полісеміі ў дыялектах. У прыватнасці, першыя тры са значэнняў, адпаведных плану выражэння лупа (анат. 'губа', бат. 'губа', 'яечня, падкалочаная мукой'), цалкам могуць быць асобнымі значэннямі полісеманта, звязанымі між сабой метафарычнымі адносінамі.
Па прынцыпах матывацыі назвы страў з яек дыялектаў беларускай і ўкраінскай моў можна падзяліць наступным чынам:
1) нематываваныя:
1а) назвы яек:
бел. яечка (Дсл2, КслМ), іцэ (ДслБ), йічко (Жнсл), яйка (МслГ), яйко (МслГ, Тсл5), яйцо (МслГ, КслМ, Нарл);
укр. айко (Слзп1), яе (Слзп2), яечко (Слб2), яічко (Слзп2), яйко (Слукр4), яйно (Слзп2);
1б) назвы яечні:
бел. яежня (ДслБ), яечня (Тсл5, КслМ, Жсл, Слп-зБ5), еешня (Тсл5), яешня (Жсл, Слп-зБ5, Нсл, Нарл, МслГ, КслМ), яешніца (Слп-зБ5);
укр. еешници (Мслг), еешнйці (Гг), ешниця (Гг, МслБ2, Слзп1), іешнйці (Гг), яешнйці (Гг), іешня (Слукр2), яечнице (Слб2), яечници (Мслг), яечниця (Слукр4, Слзп2), яечяниця (Слзп2), яешниця (Слзп2), яешенька (Слукр4), яйца цалком (Слж, Слп);
2) матываваныя па спосабу прыгатавання (пераважна назвы яечні): бел. балтуха (Слцр), балтушка (Слцр), баўтушка (Дсл), калатуха (Жсл), калбатуха (СлГ), разбіванка (Слп-зБ5), розбоўтуху (Тсл4), умочанка (ДслБ), умочанне (ДслБ), цалкавая яешня (Слп-зБ5), цалкавушка (Нсл), цалкі (МслГ), целкавуха (ДслБ, КслМ), цэлкавуха (КслМ);
укр. пряженя (Слукр3), праженя (Слзп2), смажениця (СлдО, Слукр4), смажниця (Слукр4), смаженя (СлМ), смашка (Гг);
3) матываваныя пэўнымі дзеяннямі (пераважна назвы яек):
бел. бітка (Тсл1, Жнсл, Нарл, Слцр.), вулівок (Знсл), вылевак (Слцр), вылівак (Мслн-д), пісанка (КслМ) і г. д.;
укр. бльовкотун (Слзп1), бовтун (Слукр1), запороток (Слукр2), крашанка (СлпВ1) і г. д.
Вынікі
Назвы страў з яек - адна з падгруп групы назваў густых страў комплекснай класіфікацыі, у якую ўваходзяць 66 дыялектных слоў беларускай мовы і 63 — украінскай. Сярод лексем разгледжанай падгрупы зафіксаваныя выпадкі ўнутрыдыялектных (яйко, ешниця), міждыялектных (яечня, яешня), міжмоўных (бітка, моцак), дыялектна-літаратурных (яйцо, вылівак) супадзенняў. Тыповай мадэллю адносінаў паміж значэннямі полісеманта з’яўляецца страва 1 - страва 2 (латушнік (Слцр), падкалотка (ДслБ), подколотка (ДслБ)). Па спосабах матывацыі лексемы падгрупы падзяляюцца на: нематываваныя (бел. іцэ (ДслБ), йічко (Жнсл), яйка (МслГ); укр. яешнйці (Гг), іешня (Слукр2), яечнице (Слб2)), матываваныя спосабам прыгатавання (бел. баўтушка (Дсл), калатуха (Жсл), разбіванка (Слп-зБ5); укр. праженя (Слзп2), смажениця (СлдО, Слукр4), смажниця (Слукр4)), матываваныя пэўнымі дзеяннямі (бел. вылевак (Слцр), вылівак (Мслн-д), пісанка (КслМ); укр. бовтун (Слукрі), запороток (Слукр2), крашанка (СлпВІ)). У разгледжанай групе таксама прадстаўленыя выпадкі сістэмных адносінаў: полісеміі (бел. грыбок (Слп-зБ1), латушнік (Слцр); укр. битка (Слп, СлЖ), зносок (Слб1)), аманіміі (бел. бітка (МслГ), лупа (Слп-зБ1); укр. бетка (Слзп1), коко (Слукр2)), адназначнасці (бел. ляпушка (Псл), цэлкавуха (КслМ); укр. насідок (Слукр2), смашка (Гг)), гіпера-гіпаніміі (укр. крашанка (Слукр2, СлЧ)), гетэраніміі (бел. грыбок (Слп-зБ1), латушнік (Слцр); укр. коко (СлССП)), сінаніміі (бел. ешниця (Слзпі), праженя (Слзп2), яечниця (Слзп2); укр. бануша (Слукрі), іешня (Слукр2), смажениця (Слукр4), смажниця (Слукр4)).
102
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Крыніцы прыкладаў
Гг - Гуцульскі говіркй : короткий словник / відповідальнйй ред. Я. Закревська - Львів : ІУ ім. І. Крип’якевича, 1997. - 232 с.
Дсл - Гілевіч, Н. І. Дыялектны слоўнік: лексіка. Фразеалагізмы. Прыказкі, прымаўкі, прыгаворкі. Параўнанні / Н. І. Гілевіч. - Мінск : Беллітфонд, 2005. - 173 с.
Дсл2 - Янкоўскі, Ф. Дыялектны слоўнік / Ф. Янкоўскі. - Мінск : Выд-ва АН БССР, 1960. -Вып. ІІ. - 236 с.
ДслБ - Дыялектны слоўнік Брэстчыны / склад.: М. М. Аляхновіч [і інш.]. - Мінск : Навука і тэхніка, 1989. - 294 с.
ДслЗ - Сцяцко, П. Дыялектны слоўнік. З гаворак Зэльвеншчыны / П. Сцяцко. - Мінск : Выд-ва БДУ, 1970. - 185 с.
ДслМ - Юрчанка, Г. Ф. Дыялектны слоўнік (з гаворак Мсціслаўшчыны) / Г. Ф. Юрчанка. -Мінск : Навука і тэхніка, 1966. - 228 с.
Жнсл - Жывое народнае слова : дыялектал. зб. / Акад. навук Беларусі, Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа ; рэд.: П. А. Міхайлаў, І. Я. Яшкін. - Мінск : Навука і тэхніка, 1992. - 271 с.
Жсл - Жывое слова / АН БССР, Ін-т мовазнаўства ; рэд.: Ю. Ф. Мацкевіч, І. Я. Яшкін. -Мінск : Навука і тэхніка, 1978. - 288 с.
Знсл - З народнага слоўніка / рэд.: А. А. Крывіцкі, Ю. Ф. Мацкевіч. - Мінск : Навука і тэхніка, 1975. - 352 с.
КслМ - Бялькевіч, І. К. Краёвы слоўнік усходняй Магілёўшчыны / І. К. Бялькевіч. -Мінск : Навука і тэхніка, 1970. - 512 с.
Мкт - Яўсееў, Р. М. Маці казала так... (З гаворкі Бялыніцкага раёна) / Р. М. Яўсееў. -Мінск : Навука і тэхніка, 1978. - 112 с.
МслБ2 - Матеріалй до словника буковинських говірок / ред. Ю. О. Карпенко [та інш.]. -Чернівці : ЧДУ, 1971. - Вип. 2. - 60 c.
МслБЗ - Матеріали до словника буковинських говірок / ред. Ю. О. Карпенко [та інш.]. -Чернівці : ЧДУ, 1972. - Вип. 3. - 86 с.
МслБ5 - Матеріали до словника буковинських говірок / ред. К. Ф. Герман [та інш.]. -Чернівці : ЧДУ, 1978. - Вип. 5. - 100 с.
Мслг - Піпаш, Ю. Матеріали до словника гуцульских говірок / Ю. Піпаш, Б. Галас. -Ужгород : УНУ, 2005. - 266 с.
МслГ - Сцяшковіч, Т. Ф. Матэрыялы да слоўніка Гродзенскай вобласці / Т. Ф. Сцяшковіч. -Мінск : Навука і тэхніка, 1972. - 620 с.
Мслзв - Корзонюк, М. М. Матеріали до словника захщноволинських говірок / М. М. Корзонюк // Украі'нська діалектна лексика : зб. наук. праць / М. М. Корзонюк. - Кшв : Наук. думка, 1987. - С. 62-267.
МслМ1 - Матэрыялы да абласнога слоўніка Магілёўшчыны / Магілёўскі дзярж. пед. ін-т імя А. А. Куляшова ; уклад.: М. В. Абабурка [і інш.] ; рэд.: А. А. Крывіцкі, І. Я. Яшкін. - Мінск : Навука і тэхніка, 1981. - 128 с.
Мслм-м2 - Матэрыялы для слоўніка мінска-маладзечанскіх гаворак / пад рэд. М. А. Жыдовіч. -Мінск : Выд-ва БДУ, 1974. - 192 с.
Мслм-м3 - Матэрыялы для слоўніка мінска-маладзечанскіх гаворак / пад рэд. М. А. Жыдовіч. -Мінск : Выд-ва БДУ, 1997. - 144 с.
Мслн-д - Матэрыялы для слоўніка народна-дыялектнай мовы / Мінскі пед. ін-т імя
А. М. Горкага ; пад рэд. Ф. Янкоўскага. - Мінск : Выд-ва БДУ, 1960. - 198 с.
Нарл - Сцяцко, П. У. Народная лексіка / П. У. Сцяцко. - Мінск : Навука і тэхніка, 1970. - 176 с.
НарлЗ - Сцяцко, П. У. Народная лексіка (Бытавая лексіка гаворак Зэльвеншчыны) / П. У. Сцяцко. - Мінск : Навука і тэхніка, 1970. - 176 с.
Нвсл - Юрчанка, Г. Ф. Народнае вытворнае слова: З гаворкі Мсціслаўшчыны
/ Г. Ф. Юрчанка. - Мінск : Навука і тэхніка, 1981. - 280 с.
Нсл - Народнае слова / пад рэд. А. Я. Баханькова. - Мінск : Навука і тэхніка, 1976. - 360 с.
Псл - Кучук, І. М. Палескі слоўнік: Лельчыцкі раён / І. М. Кучук, А. К. Малюк. - Мазыр : МазДПІ імя Н. К. Крупскай, 2000. - 156 с.
Слб1 - Онишкевич, М. Й. Словник бойківськнх говірок : у 2 ч. / М. Й. Онишкевич. - Кшв : Наук. думка, 1984. - Ч. 1. - 496 с.
ФІЛАЛОГІЯ
103
Слб2 - Онишкевич, М. Й. Словник бойківськйх говірок : у 2 ч. / М. Й. Онишкевич. - Кшв : Наук. думка, 1984. - Ч. 2. - 516 с.
СлЖ - Лысенко, П. С. Словарь диалектной лексики северной Житомирщины / П. С. Лысенко // Славянская лексикография и лексикология / П. С. Лысенко. - М. : Наука, 1966. - С. 5-60.
Слзп1 - Аркушин, Г. Л. Словник західнополіськнх говірок : у 2 т / Г. Л. Аркушин. -Луцьк : «Вежа» ВдУ ім. Лесі Украі'нкн, 2000. - Т. 1. - 354 с.
Слзп2 - Аркушин, Г. Л. Словник захщнополшьких говірок : у 2 т / Г. Л. Аркушин. -Луцьк : «Вежа» ВДУ ім. Лесі Украі'нкн, 2000. - Т. 2 : О-Я. - 458 с.
СлМ - Паламарчук, Л. С. Словник специфічноi лексики говіркн с. Мусивки Вчорайшенського району Жнгомнрськоі області / Л. С. Паламарчук // Лексикографічний бюлетень [Ін-ту мовознавства АН УРСР]. - Кив : Вид-во Акад. наук Укр. РСР, 1958. - Вип. 6. - С. 22-35.
Слп - Лисенко, П. С. Словник полюьких говорів / П. С. Лисенко. - Киев : Вид-во «Наукова думка», 1974. - 260 с.
СлпВ1 - Ващенко, В. С. Словник полтавських говорів. / В. С. Ващенко. - Харків : Вид-во ХДУ ім. О. М. Горького, 1960. - Вип.1. - 108 с.
Слп-зБ1 - Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча : у 5 т. / Акад. навук БССР, Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа ; уклад.: А. І. Грынавецкене [і інш.] ; рэдкал.: Ю. Ф. Мацкевіч [і інш.]. - Мінск : Навука і тэхніка, 1979. - Т. 1 : А-Г. - 511 с.
Слп-зБ2 - Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча : у 5 т. / Акад. навук БССР, Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа ; уклад.: А. І. Грынавецкене [і інш.] ; рэдкал.: Ю. Ф. Мацкевіч [і інш.]. - Мінск : Навука і тэхніка, 1979. - Т. 2 : Г-М. - 727 с.
Слп-зБ3 - Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча : у 5 т. / Акад. навук БССР, Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа ; уклад.: А. І. Грынавецкене [і інш.] ; рэдкал.: Ю. Ф. Мацкевіч [і інш.]. - Т. 3 : М-П. - Мінск : Навука і тэхніка, 1982. - 635 с.
Слп-зБ4 - Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча : у 5 т. / Акад. навук БССР, Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа ; уклад.: А. І. Грынавецкене [і інш.] ; рэдкал.: Ю. Ф. Мацкевіч [і інш.]. - Т. 4 : П-С. - Мінск : Навука і тэхніка, 1982. - 615 с.
Слп-зБ5 - Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча : у 5 т. / Акад. навук БССР, Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа ; уклад.: А. І. Грынавецкене [і інш.] ; рэдкал.: Ю. Ф. Мацкевіч [і інш.]. - Т. 5 : C-Я. - Мінск : Навука і тэхніка, 1982. - 562 с.
СлсБ - Горбач, О. Словник говірки села Бродина / О. Горбач // Гуцульські говірки. Лшгвщтичш та етнолшгвютичш дослідження. - Львів : Вид-ва ЛНУ, 2000. - C. 245-364.
Слукр1 - Гринченко, Б. Д. Словарь украинского языка : в 4 т. / Б. Д. Гринченко. - Кшв : Вид-во Акад. наук Укр. РСР, 1907. - Т. 1 : А-Ж. - 494 с.
Слукр2 - Гринченко, Б. Д. Словарь украинского языка : в 4 т. / Б. Д. Гринченко. - Кшв : Вид-во Акад. наук Укр. РСР, 1908. - Т. 2 : З-Н. - 574 с.
СлукрЗ - Гринченко, Б. Д. Словарь украинского языка : в 4 т. / Б. Д. Гринченко. - Кщ'в : Вид-во Акад. наук Укр. РСР, 1909. - Т. 3 : О-П. - 506 с.
Слукр4 - Гринченко, Б. Д. Словарь украинского языка : в 4 т. / Б. Д. Гринченко. - Кщ'в : Вид-во Акад. наук Укр. РСР, 1909. - Т. 4 : Р-Я. - 564 с.
Слцр - Слоўнік гаворак цэнтральных раёнаў Беларусі : у 2 т. / пад рэд. Е. С. Мяцельскай ; уклад.: З. А. Зяневіч [і інш.]. - Мінск : Універсітэцкае, 1990. - Т. 1. - 287 с.
СнарлАН - Юрчанка, Г. Ф. Сучасная народная лексіка: З гаворкі Мсціслаўшчыны : слоўн. А-Н / Г. Ф. Юрчанка. - Мінск : Беларуская навука, 1993. - 304 с.
СнарлРЯ - Юрчанка, Г. Ф. Сучасная народная лексіка: З гаворкі Мсціслаўшчыны : слоўн. Р-Я / Г. Ф. Юрчанка. - Мінск : Беларуская навука, 1998. - 351 с.
Тсл1 - Тураўскі слоўнік : у 5 т. / склад. А. А. Крывіцкі, Г. А. Цыхун, І. Я. Яшкін. - Мінск : Навука і тэхніка, 1982. - Т. 1. - 255 с.
Тсл2 - Тураўскі слоўнік : у 5 т. / склад. А. А. Крывіцкі, Г. А. Цыхун, І. Я. Яшкін. - Мінск : Навука і тэхніка, 1982. - Т. 2. - 271 с.
Тсл3 - Тураўскі слоўнік : у 5 т. / склад. А. А. Крывіцкі, Г. А. Цыхун, І. Я. Яшкін. - Мінск : Навука і тэхніка, 1984. - Т. 3. - 311 с.
Тсл4 - Тураўскі слоўнік : у 5 т. / склад. А. А. Крывіцкі, Г. А. Цыхун, І. Я. Яшкін. - Мінск : Навука і тэхніка, 1985. - Т. 4. - 360 с.
Тсл5 - Тураўскі слоўнік : у 5 т. / склад. А. А. Крывіцкі, Г. А. Цыхун, І. Я. Яшкін. - Мінск : Навука і тэхніка, 1987. - Т. 5. - 423 с.
104
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Літаратура
1. Найда, Ю. А. Процедуры анализа компонентной структуры референционного значения / Ю. А. Найда // Новое в зарубежной лингвистике. - М. : Прогресс, 1983. - Вып. XIV - С. 61-74.
2. Семантика и категоризация / Ин-т языкознания ; отв. ред. Ю. А. Шрейдер. - М. : Наука, 1991. - 168 с.
3. Вежбицкая, А. Прототипы и инварианты / А. Вежбицкая // Язык. Культура. Познание / А. Вежбицкая. - М. : Русские словари, 1996. - С. 201-231.
4. Буглак, Ж. М. Намінацыі мясных вырабаў у народнай мове (семантычная характарыстыка, паходжанне) / Ж. М. Буглак // Весн. Гродзен. дзярж. ун-та імя Янкі Купалы. Сер. 1, Гуманітарныя навукі. -2002. - № 2(10). - С. 126-132.
5. Вештарт, Г. Ф. Назвы ежы / Г. Ф. Вештарт // Лексіка Палесся ў прасторы і часе. - Мінск : Навука і тэхніка, 1971. - С. 89-195.
6. Бігусяк, М. Із спостережень над весільною лексикою гуцульського говору / М. Бігусяк // Гуцульські говіркц. Лінгвістичні та етнолінгвістнчні дослідження. - Львів : Вид-ва ЛНУ, 2000. - С. 125-141.
7. Буряк, М. М. Назви традицшних страв у говірках Украінськнх Карпат / М. М. Буряк // Украінська мова на Закарпатті у минулому і сьогодні : матеріали наук.-практ. конф., 5-6 травня 1992 року. - Ужгород, 1993. - С. 38-42.
8. Лутовинова, И. С. Названия обрядовых кушаний в псковских говорах / И. С. Лутовинова // Проблемы комплексного изучения Северо-Запада РСФСР / И. С. Лутовинова. - Л. : Изд-во ЛГУ, 1972. - С. 56-57.
9. Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы / пад рэд. М. Р. Судніка, М. Н. Крыўко. -4-е выд. - Мінск : БелЭН, 2005. - 784 с.
Summary
In the article «The Names of Eggs and Dishes from them in the System of Dialectal Vocabulary of the Belarusian and Ukrainian Languages» there are described, analyzed and compared the cases of intradialectal, interdialectal, dialectal-literary and interlanguage system relations in the group of dialectal names of eggs and dishes from them: synonymic, homonymic, polysemantic, hypero-hyponymic, heteronymic; the typical ways of motivation of dish names are defined; the most characteristic models of organization of the meanings of polysemantic words are described in the closely related languages.
Паступіў у рэдакцыю 10.04.09.
УДК 82.0
М. М. Иоскевич
ИНВАРИАНТ МОДЕЛИ ВОСПРИЯТИЯ РОМАНА
Э. БРОНТЕ «ГРОЗОВОЙ ПЕРЕВАЛ»
В статье на примере романа Э. Бронте «Грозовой перевал» прослеживается принцип, согласно которому автор намеренно создает «модель» (У. Эко) возможного читателя, способного интерпретировать текст в соответствии с авторским замыслом. Текстовые структуры обеспечивают рецептивную константу, требующую от «реального» читателя творческой инициативы при ее реконструкции. «Грозовой перевал» является примером того, как хорошо организованный текст, с одной стороны, предполагает определенную внетекстовую компетенцию «реального» читателя, а с другой стороны, создает требуемую компетенцию текстовыми средствами.
Введение
Авторские стратегии выведения «реального» читателя в рефлективную позицию предполагают вычленение из текстовых структур «одной единственной (инвариантной в своих бесчисленных вариациях) модели восприятия, заложенной в тексте, т. е. внутритекстовой образной структуры, ответственной за рецепционные процессы. По отношению к новым интерпретациям одного и того же текста подобная модель восприятия представляет собой некую
