CC BY
45
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
105
УДК 808.26 - 085.3
СЛОВАФОРМЫ ЛІЧЭБНІКАЎ У ПОМНІКАХ ПАЛЕМІЧНАЙ ЛІТАРАТУРЫ
Ю. А. Канавалава кандыдат філалагічных навук, начальнік кафедры гуманітарных навук ДУА “Г омельскі інжынерны інстытут”
Міністэрства па надзвычайных сітуацыях Рэспублікі Беларусь
У артыкуле разглядаюцца словаформы лічэбнікаў у помніках палемічнай уніяцкай літаратуры канца XVI ст. - “Унія " І. Пацея і “Берасцейскі сабор... " П. Скаргі. Лічэбнік склаўся ўжо ў самастойную часціну мовы. У граматычных адносінах адбылося спрашчэнне скланення і набліжэнне да сучаснага. Фіксуецца невялікая колькасць устарэлых форм, якія выкарыстоўваліся аўтарамі па традыцыі, а таксама запазычаных з польскай мовы.
Уводзіны
Канец XVI ст. на Беларусі вядомы заключэннем Брэсцкай царкоўнай уніі 1596 г. і ўзрастаючай барацьбой паміж праваслаўнымі і ўніятамі. Адным са сродкаў барацьбы ўніятаў і праваслаўных стала палемічная літаратура. Сярод значнай колькасці палемічных помнікаў прыхільнікаў уніяцтва выразна вылучаюцца “Унія грэкаў з касцёлам Рымскім” (1595) Іпація Пацея і “Берасцейскі сабор і яго абарона” (1596) Пятра Скаргі, перакладзены з польскай мовы І. Пацеем. Яны ўражваюць не толькі сваім зместам, але і багатым моўным матэрыялам, які адлюстроўваў стан старабеларускай літаратурнай мовы канца XVI ст.
Аб'ектам нашага даследавання сталі формы лічэбнікаў у помніках палемічнай уніяцкай літаратуры канца XVI ст. Спецыфіка палемічнай літаратуры абумовіла даволі невялікую колькасць лічэбнікаў. Так, “Унія” Г. Пацея змяшчае каля 130 адзінак, а “Берасцейскі сабор...” П. Скаргі - каля 120 адзінак. Сярод адзначаных лічэбнікаў і іх форм мы можам выдзеліць усе вядомыя разрады старабеларускай мовы.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Найперш сваю ўвагу мы скіруем на простыя, невытворныя пэўна-колькасныя лічэбнікі, якія з’яўляюцца стрыжнем лічэбнікаў як часціны мовы. Ад гэтых лічэбнікаў сінтаксічным спосабам утвараліся назвы любых лікаў у межах тысяч (два на десяте, пять на десять, пять сотъ, пять тысящъ). Такія ж спосабы ўтварэння перайшлі і ў старабеларускую мову, дзе, пачынаючы з XIII ст., лічэбнікі вытрымалі значныя змены як у семантыцы, так і ў граматычных уласцівасцях. Перш за ўсё пачало страчвацца адрозненне па ліках і родах, намецілася выраўноўванне склонавых форм лічэбнікаў два, тры, чатыры. Складаныя назвы, утвораныя па спосабу падпарадкавання, пачалі аб’ядноўвацца ў адно слова. Змены ў адзначаных напрамках працягвалі развівацца на грунце ўласных сродкаў беларускай мовы, і ў першую чаргу сродкаў народна-дыялектнай мовы.
Лічэбнік адзін у найменшай ступені змяніў свае якасці. З глыбокай старажытнасці ён захаваў катэгорыю роду, адсутнасць множнага і парнага ліку, што абумоўлена семантыкай гэтага слова. Так, у назоўным склоне адзіночнага ліку ўжываюцца ў помніках наступныя формы лічэбніка: одинъ (м. р.) - ни одинъ папежъ николи ся за бога не удавалъ (У, 156); ижъ зъ нее одинъ другого пенезми перекупуючы спихаеть (Б. с., 210); одъна, одна (ж. р.) - у одного тЪла одъна голова (Б. с., 220); естъ одна церъковъ (Б. с., 306); которыхъ одна мати церковь светая ка&олическая породила (У, 117); одно (н. р.) - прыслухайжесе одно далЪй въ томъ замЪшаню (У., 117).
Формы ўскосных склонаў засведчылі аднолькавы канчатак для лічэбнікаў мужчынскага і ніякага роду. У родным склоне лічэбнікі мужчынскага і ніякага роду маюць канчатак -ого:
уживаючы подобенства ... одного солнца (У, 123); у одного тЪла одъна голова (Б. с., 220).
106
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
У давальным і месным склонах ўжываўся канчатак -ой для жаночага: по одной стороне послове папежские и королевские (Б. с., 218); бо не по одной, але великими громадами стадо Христово загоняютъ (У, 113).
У вінавальным склоне мужчынскі род меў канчатак назоўнага або роднага склону, ніякі - назоўнага склону, а жаночы - канчатак -у: смотрижъ одно, хто то чинитъ (У, 116); якобы вамъ всего теперъ на одинъ рокъ ... позволено (У, 120); маетъ одно въ главЪ 12 (У, 125); речъ якую одну уважаючы (Б. с., 292).
Для творнага склону характэрны канчаткі -ымъ (м. і н. р.), -ою (ж. р.): и домомъ однымъ, и овъчарнею одною, и войскомъ однымъ, и кораблемъ однымъ, где згода все держить (Б. с., 306-308); а однымъ словомъ мовечы (Б. с., 250).
Як бачым, сістэма скланення займенніка адзін мала чым адрозніваецца ад сучаснай, аднак побач з адзначанымі формамі ў помніках зрэдку сустракаюцца такія асновы, як единъ (едина, едино). Ужыванне гэтага варыянта тлумачыцца царкоўнаславянскім уплывам. Праўда, ён сустракаецца рэдка і істотна не ўплывае на характар норм: Отца и Сына зоветъ единымъ жереломъ (У, 127); што все хотяжь едино знаменуеть (У, 129).
Асаблівасцю пэўна-колькаснага лічэбніка два і зборных оба, обадва з’яўляецца тое, што з імі непасрэдна звязана граматычная катэгорыя парнасці (парны лік). Формы парнага ліку гэтыя лічэбнікі захавалі з глыбокай старажытнасці ў адпаведнасці са сваёй семантыкай.
Лічэбнік два ў асноўным захоўваў скланенне па парным ліку, меў толькі тры склонавыя формы і адрозніваўся па родах: форма два адносілася да слоў мужчынскага роду, а двЪ - да жаночага і ніякага.
Палемічныя помнікі адлюстроўваюць усе тыя агульныя змены, якія адбыліся ў старабеларускі перыяд. У назоўным і вінавальным склонах назоўнікі пры лічэбніках два, оба ўжываюцца выключна ў форме множнага ліку: Иоанъ и &ома, оба мнихи и презвитеры (У, 133); идЪже еста два или трие събрани (Б. с., 183); были тежъ тамъ два владыкове (Б. с., 320).
Парны лік захаваўся толькі ў спалучэнні займенніка два з назоўнікам ніякага роду: то естъ черезъ двЪ лЪтЪ (У, 156). Часцей падобныя формы сустракаюцца ў выданнях Скарыны, Буднага, Цяпінскага, “Трыбунале” і інш. Нават цяпер некаторыя гаворкі Гродзенскай, Брэсцкай, поўдня Мінскай і Гомельскай абласцей у назоўна-вінавальным склоне жаночага і ніякага роду працягваюць захоўваць формы тыпу дзве акне, дзве сцяне, дзве хаці [1, 208].
Больш прыкметныя змены адбыліся ў родным склоне, дзе замест старажытнай формы двою ўжываецца новая з асновай дву-, утвораная пад уплывам адпаведнага склону лічэбнікаў тры і чатыры: жывотъ (повЪда) изъ жывота есть Сынъ а Духъ Светый изъ обудвухъ (У, 127); и одъ васъ двухъ (Б. с., 196); папа послалъ до Царогороду двухъ епископовъ (Б. с., 278). Гэта ўтварэнне (двухъ) мае значэнне нормы, хаця паралельна сустракаецца і старая форма, утвораная ад асновы старога парнага ліку дво-: от преславныхъ двохъ апостоловъ (У, 133).
Давальны склон захаваў старую, характэрную для старабеларускай пісьменнасці [1, 182], форму двЪма, аднак патрабаваў пасля сябе назоўніка множнага ліку: дамъ двЪма свЪткомъ моимъ (У, 157).
Форм творнага и меснага склонаў прааналізаваныя творы не захавалі, і таму дакладна гаварыць пра ступень іх развіцця даволі цяжка. Аднак вядома, што гісторыя развіцця канчаткаў меснага склону цалкам супадае з родным, а творнага - з давальным [2, 182-183]; [3].
Лічэбнікі тры, чатыры ў беларускай мове мелі і маюць формы толькі множнага ліку. У стараславянскай мове ў назоўным склоне ўжываліся дзве родавыя формы: трье, четыре для мужчынскага роду і три, четыри для жаночага і ніякага. Ва ўскосных склонах яны змяняліся як назоўнікі множнага ліку асноў на *1 і асноў на зычныя [4, 191-192]. Гэтая сістэма скланення лічэбнікаў захоўвалася і ў аналізуемых творах: идЪже еста два или трие събрани (Б. с., 183), аднак тут назіраюцца пэўныя змены марфалагічнага і фанетычнага парадку.
Па-першае, адлюстраваны пачатак замацавання агульнай для ўсіх трох родаў формы назоўна-вінавальнага склону, прычым у выніку зацвярдзення шыпячых і р замест канчатка -и ўжываецца канчатак -ы: патрыярховъ будеть тры, або чотыры (Б. с., 210); ижъ бы два албо тры и болшъ ... заблудить могуть (Б. с., 292); светый учитель тры речы выличаетъ (У, 123).
Па-другое, выпрацоўваліся канчаткі ўскосных склонаў, агульныя з канчаткамі лічэбніка два. Так, для роднага склону характэрным стаў канчатак на -х, які пад уздзеяннем займеннага скланення перайшоў сюды з меснага склону. У выніку падзення рэдукаваных і пераходу е ў о
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
107
ўтварыліся новыя формы роднага і меснага склонаў, прычым паралельна ўжываліся як цвёрдыя, так і мяккія варыянты гэтых форм: не чинимо, ани уводимъ трохъ початковъ (У., 123); после нихъ описуетъ чотырохъ патрыарховъ (У, 133); часомъ трехъ, а часомъ четырехъ жывыхъ маеть патрыярховъ (Б. с., 308), што адлюстроўвае ўзаемадзеянне дзвюх моўных стыхій -старабеларускай і царкоўнаславянскай - і сведчыць пра неўсталяванасць граматычных нормаў.
У творным склоне пад уплывам лічэбніка два ўзнікае форма на -ма: передъ трема роки (Б. с., 196). У сучаснай літаратурнай мове захоўваецца форма трыма, чатырма, а ў некаторых паўночна-ўсходніх гаворках ўжываецца нават форма на -мя [4, 212].
Лічэбнікі ад пяці да дзесяці ў старажытнасці функцыянавалі ў мове як назоўнікі з колькасным значэннем і таму скланяліся па ўзору назоўнікаў з асновай на *і (пяць - дзевяць) і па тыпу назоўнікаў на зычны (дзесяць). Палемічная літаратура адлюстроўвае той этап у развіцці гэтага тыпу скланення, калі на базе двух адзначаных склаўся адзін агульны для гэтых лічэбнікаў тып змянення па склонах, а таксама адбываўся ўплыў скланення лічэбнікаў два, тры, чатыры на выпрацоўку форм творнага склону.
Лічэбнікі гэтай групы ў назоўным і вінавальным склонах захоўвалі спрадвечны нулявы канчатак і ўжываліся ў адной форме: въ пять недЪль по пасцЪ Жыдовской (У, 143); у пять недЪль светили есмо (У, 144); бо седмина у него розумЪется семъ лЪтъ (У, 156); осмъ иныхъ патрыярховъ Царогородъскихъ (Б. с., 264); бо семъ соборовъ повьшехныхъ... отправили (Б. с., 268).
Паколькі “Унія” і “Берасцейскі сабор...”, як падкрэслівалася вышэй, змяшчаюць даволі абмежаваную колькасць лічэбнікаў і іх форм, то мы не маем магчымасці прывесці прыклады на кожную склонавую форму адпаведных лічэбнікаў. Так, у родным, давальным і месным склонах лічэбнікі гэтай групы захоўвалі канчатак -и: на всихъ семи соборахъ вселенскихъ (У, 132); на всихъ семи светыхъ соборахъ (Б. с., 268). Прыкладаў жа творнага склону прааналізаваныя творы ўвогуле не засведчылі.
Такая ж сістэма канчаткаў ўласціва і вытворным ад папярэдніх складаным лічэбнікам з другой часткай дзесяць (-дцать, -тцать, -десять). Але ў гэтых групах існавала пэўная варыянтнасць за кошт ужывання розных словаўтваральных тыпаў з неаднолькавымі марфалагіч-нымі ўласцівасцямі.
У групе лічэбнікаў ад адзінаццаці да дзевятнаццаці склаўся тып з другой скарочанай часткай -дцать (-дцеть). Такім чынам, страцілася самастойнасць першапачатковых састаўных частак, дзе адбыліся фанетычныя спрашчэнні, і ўтварылася слова з такой канцавой флексіяй ва ўскосных склонах, як і разгледжаныя вышэй лічэбнікі: естли ми дванадцати тисечеи золотыхъ не пошлешъ (Б. с., 312); знайдуемъ преднЪйшихъ светыхъ отецъ Греческихъ чотырнадцатъ (У, 122); по днехъ четырнадцати луны (У, 142); домовъ ледве шеснадцать альбо штось менъшъ зостало (Б. с., 214). Ужыванне такіх форм лічэбнікаў было асноўнай нормай беларускай пісьменнасці XVI-XVII стст.
Падобнае становішча займаў і лічэбнік трыццаць. Ён меў тыя ж склонавыя формы, што і прааналізаваныя вышэй: року Божего тисеча чотыриста трыдцать девятого (Б. с., 222); и соборъ Сардыцынский трохсотъ трыдцати епископовъ (Б. с., 266). Пры гэтым адлюстраваны працэс зацвярдзення зычнага р, чаго практычна не сустракаецца ў іншых помніках рэлігійнай пісьмовасці.
Наступныя лічэбнікі гэтага скланення (чотырдесятъ - девятьдесятъ) адрозніваліся тым, што ў пачатковай форме (назоўным склоне) другая частка ў іх уяўляла сабой родны склон множнага ліку (-десятъ): на сто и шестьдесят^ и колкось папежовъ втегаютъ (У, 150); будутъ 1000 двЪстЪ и деветдесятъ дней (У, 157); градъ светый поперутъ чотырьдесятъ и два мЪсеца (У, 157); шесть сотъ и пятдесятъ церквей и службу Божую въ нихъ спустошили (Б. с., 214); осмъдесятъ летъ держали Ерусалимъ (Б. с., 278). На жаль, помнікі не адлюстроўваюць склонавыя формы адзначаных лічэбнікаў. Аднак, як сцвярджаюць даследчыкі, яны набывалі адпаведныя канчаткі толькі ў першай частцы: будеть виненъ... по пятидесятъ копъ грошеи платити (Ст. 1588, 426) [5, 143].
У “Уніі” і “Берасцейскім саборы...” паралельна з чотырдесятъ выкарыстоўваецца і ўсходнеславянская сема сорокъ: то естъ полчетверта лЪта, албо сорокъ и два мЪсецы (У, 156); петсотъ и сорокъ летъ проминуло (У, 158). Яна абазначала пэўную колькасць адзінак як адно цэлае (паводле выразу Патабні, “идеальное вместилище”). Лічэбнік сорак паходзіць ад
108
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
слова “сорок”, якое абазначала “мяшок”, куды ўкладвалася чатыры дзясяткі скур. З цягам часу назва гэтага “вместилища” стала абазначаць лік у сорак адзінак [4, 195].
Пераважнае выкарыстанне лічэбнікаў чотырдесятъ і девятьдесятъ у названых творах абумоўлена перш за ўсё падтрымкай не толькі з боку польскай мовы, але і царкоўнаславянскай, дзе гэтыя лікі інакш не абазначаліся.
Лічэбнік сто ўтварыўся са старажытнага лічбавага назоўніка сто, які ў агульнаўсходне-славянскай мове скланяўся па тыпу назоўнікаў з асновай на *о (село). Аналіз мовы палемічных твораў паказвае, што лічэбнік сто ў назоўна-вінавальным склоне ўжываецца ў сваёй пачатковай форме, а ў астатніх склонах мае новую - ста: на сто и шестьдесятъ и колкось папежовъ втегаютъ (У, 150); черезъ тысечу и сто летъ не было (Б. с., 280); ста летъ не было (Б. с., 280).
Лічэбнікі ад двухсот да дзевяцісот ужываюцца ў мове помнікаў даволі рэдка: вже болшей чотырохъ сотъ летъ (У, 158); отъ шести сотъ и далей домовъ (Б. с., 214). 1х можна сустрэць у складзе састаўных лічэбнікаў, якія служылі тут для абазначэння дат і пэўных прамежкаў часу. Састаўныя лічэбнікі ўяўлялі сабой словазлучэнні, дзе да назваў вышэйшых разрадаў дадаваліся з дапамогай злучніка и назвы ніжэйшых разрадаў: одъ шести сотъ и семогороку (У, 157); петсотъ и сорокъ летъ проминуло (У, 158).
Пераважная большасць парадкавых лічэбнікаў утварылася шляхам далучэння прыметнікавага канчатка да асновы колькаснага лічэбніка: пятый - о антихристе (У, 118); шестое, семое (У, 164); осмое (У, 165); девятая (У, 166); правило девятое (Б. с., 266); Грегореи Десятый (Б. с., 276); прыдаваютъ еще до тыхъ петнадцатого Метофраста (У, 122); въ пятыхъ книгахъ (У, 125); въ орацыи своей пятой богословской (У, 125); на пятомъ соборЪ (У, 133); на шостомъ соборЪ (У, 133); на семомъ соборЪ (У, 133); отъ дня четырнадцатого луны (У, 142); межы четырнадцатымъ днемъ (У, 143); семый противъ образоборъцомъ Ниценский вторый чинили (Б. с., 268); осмого дня месеца июня (Б. с., 286); до Коринтовъ, въ тринадцатой (Б. с., 314).
Разам з тым у адзінкавых выпадках па традыцыі выкарыстоўваюцца і архаічныя тыпы, для якіх была характэрна поўная або частковая здольнасць кампанентаў змяняцца самастойна: припадалъ четвертыйнадцать день луны мЪсяца первого (У, 139); то естъ четвертогонадцать дня луны (У, 141). Падобныя формы сустракаюцца ў творах з прыкметамі царкоўнаславянскага ўплыву ў разрадзе парадкавых лічэбнікаў, якія абазначалі даты і нумарацыі [5, 140-141]. Паколькі І. Пацей атрымаў добрую праваслаўную адукацыю, то можна з упэўненасцю сказаць, што прааналізаваныя помнікі палемічнай літаратуры адчуваюць на сабе гэты ўплыў.
Лічэбнік першы ўтвараўся шляхам далучэння канчатка -ый да суплетыўнай асновы перв- альбо канчатка і суфікса вышэйшай ступені параўнання -ш-: был первый презвитеръ Римскгя церкве (У, 133); на соборЪ Никейскомъ первомъ (У, 140); въ первый день по соботЪ (У, 141); першый - о похоженю Духа Светого (У, 118); слынули оныхъ першыхъ вЪковъ (У, 122); на первшомъ сынодЪ Никейскомъ (У, 132); на першую прозбу (Б. с., 200); где Петръ першую держалъ столицу (Б. с., 260); по настанью месеца першого (Б. с., 262); Миколай Перший (Б. с., 264); перъшое местьце (Б. с., 268).
Паралельна суіснавалі ў творах і парадкавыя лічэбнікі, утвораныя ад двух суплетыўных асноў втор- і друг-: а подобно того другій и не слыхалъ (У, 118); “въ Книгахъ противъ Евномгеви” вторихъ ... написалъ (У, 124); на второмъ соборЪ въ Констентинополи Дамаса (У, 133); второго собора Констентина града епископъ (У, 137); з другимъ епископомъ (У, 137); паки второе Сардикейского собора правило 4 (У, 138); въ другую недЪлю (У, 143); зъ другое зась стороны (Б. с., 185); ажъ дня другого, у четвергъ (Б. с., 188); второе речи не позволилъ король его милость (Б. с., 200); по другой митрополитъ зъ владыками (Б. с., 220); подъ другимъ зъеднать и другого зъ владыцътва (Б. с., 310). У старабеларускай пісьменнасці абедзве гэтыя формы суіснавалі аж да XVIII ст. Сучасная беларуская літаратурная мова засвоіла толькі форму другі.
Лічэбнікі третий і четвертый таксама ўтвараліся не непасрэдна ад колькасных три і четыри, а ад іменных асноў трет-, четверт-: въ казаню четвертомъ (У, 123); есть свЪтъ третій зъ Отца и зъ Сына (У, 127); пишетъ въ книгахъ третихъ синодовыхъ (У, 129); на третемъ соборЪ, на четвертомъ соборЪ (У, 133); въ книгахъ четвертыхъ (У, 139); третее прозбы кролъ его милость отмовилъ, четверътое также король его милость не допустилъ
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
109
(Б. с., 200); до третего року заховати казалъ (Б. с., 296). Літаратурнай мовай нашага часу гэтыя лічэбнікі захоўваюцца ў форме трэці і чацвёрты.
Дадзеныя палемічныя творы ўжо адлюстроўваюць той перыяд моўнага развіцця, калі ў састаўных лічэбніках адбылося аб'яднанне элементаў словазлучэння, дзякуючы пропуску злучніка и, а ў парадкавых змянялася толькі апошняе слова: лЪта Божего тисеча пятсотъ деветдесятъ шостого дня девятого октебра (Б. с., 220); року Божего тисеча чотыриста трыдцать девятого (Б. с., 222); року семъ сотъ деветдесятого (Б. с., 268); около року осмисотъ шестьдесятого (Б. с., 270); року осмъсотъ шестьдесятъ осмого (Б. с., 270); року двесте семьдесять третяго (Б. с., 276); могъ жыть ... около року тысеча четырыста (Б. с., 280). Паколькі для абазначэння дат выкарыстоўваюцца толькі парадкавыя састаўныя лічэбнікі, то, як сведчаць прыклады і сучасная літаратурная мова, склонавыя канчаткі набывае толькі апошняе слова.
Разрад дробавых лічэбнікаў бадай што самы невялікі. У якасці назвы палавіны выступала полъ, якое магло спалучацца з лічэбнікамі любога разраду, утвараючы адно слова: то естъ полчетверта лЪта, албо сорокъ и два мЪсецы (У, 156); въ полвремене (то естъ черезъ полчетверта лЪта) (У, 157); чинятъ полчетверта года (У, 157); черезъ полторы тисечы летъ (Б. с., 312); давные жъ то часы - полътораста летъ (Б. с., 312). Ад гэтага тыпу лічэбнікаў у сучаснай беларускай мове засталіся толькі паўтара і паўтараста, а ў гаворках Гродзенскай, Брэсцкай, Мінскай абласцей і ў паўднёва-заходняй частцы Гомельскай вобласці адзначаны ранейшыя формы паўтраця, паўчварта, паўсямя, паўтрыццаця і інш. [1, 216].
Акрамя разгледжаных вышэй груп, выдзяляецца і даволі вялікая група няпэўна-колькасных лічэбнікаў. Да іх належаць словы, якія абазначаюць дакладна не вызначаныя, абагульнена-колькасныя паняцці [4], [6]-[8].
Гэты спосаб абазначэння ліку на працягу гісторыі, па сутнасці, не развіваўся. Яшчэ ў глыбокай старажытнасці былі вядомы словы много, мало, колько, столько, якія з тым жа значэннем дайшлі да нашага часу: черезъ много летъ (Б. с., 290); зъ соборомъ многихъ епископовъ былъ зложилъ (У, 136); передъ колкомъ недель (Б. с., 198). У іх адбыліся толькі фанетычныя змены. Слова колько ў мове палемічных твораў магло злучацца з часціцай сь: на сто и шестьдесятъ и колкось папежовъ втегаютъ (У, 150); ледве колько неотступныхъ ... людей ... найтисе межи ними могло (Б. с., 218). Неакрэсленая колькасць перадавалася і словазлучэннямі: зъ великою личьбою пановъ светъскихъ и люду посполитого (Б. с., 218). Такі спосаб абазначэння неканкрэтнай колькасці захоўваецца і да нашага часу.
Акрамя прыведзеных уласных сродкаў у пісьменнасці выкарыстоўваліся і запазычаныя -паланізмы килька і элемент -кроть: якобы вамъ всего теперъ на одинъ рокъ албо на килка позволено (У, 120); въ килко лЪтъ все поламано быти мЪло (У, 120); одъ которое многокроть отступовали (Б. с., 222).
Назвы прыблізных лікаў утвараліся ад пэўна-колькасных лічэбнікаў з дапамогай тых неазначальных займеннікаў, якія ўжываліся самастойна для абазначэння няпэўнай колькасці, тыпу кольконадцать: передъ колкунадцать лЪтъ (Б. с., 198); колько албо кольконадцать епископовъ геретыцкихъ ... не згажалосе (Б. с., 286). У беларускай літаратурнай мове такія словы не сустракаюцца.
Вывады
Такім чынам, фактычны матэрыял сведчыць, што ў пісьменнасці канца XVI ст. лічэбнік склаўся ўжо ў самастойную часціну мовы. У граматычных адносінах адбылося спрашчэнне скланення і набліжэнне да сучаснага, разам з тым помнікі фіксуюць невялікую колькасць устарэлых форм, якія выкарыстоўваліся аўтарамі па традыцыі, а таксама запазычаных з польскай мовы, паколькі менавіта ў гэты час адбывалася асабліва шырокае пранікненне паланізмаў і польскамоўных элементаў у старабеларускую мову.
Пералік прынятых у артыкуле абазначэнняў і скарачэнняў
Б.с. - Скарга, П. Берестейскій соборъ и оборона его.
У. - Пацей, Г. Уния грековъ съ костеломъ римскимъ.
Ст. 1588 - Статут Вялікага княства Літоўскага 1588.
110
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Літаратура
1. Нарысы па гісторыі беларускай мовы. - Мінск : Дзяржаўнае вучэбна-педагагічнае выдавецтва міністэрства асветы БССР, 1957. - 452 с.
2. Булыка, А. М. Мова выданняў Францыска Скарыны / А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, У. М. Свяжынскі. - Мінск : Навука і тэхніка, 1990. - 252 с.
3. Каралёва, І. А. Лічэбнікі оба, обе, обадва ў беларускай мове (Па матэрыялах помнікаў пісьменнасці XV-XVHI стст.) / І. А. Каралёва // Філалагічны зб. - Мінск : б. в., 1966.
4. Новопокровская, В. Н. Очерки по восточнославянской диалектологии XVII-XVIII вв. / В. Н. Новопокровская. - Минск, 1977. - 247 с.
5. Нарысы па беларускай дыялекталогіі. - Мінск : Навука і тэхніка, 1964. - 416 с.
6. Вярхоў, П. В. Лічэбнік у беларускай мове (параўнальна з рускай і ўкраінскай мовамі) / П. В. Вярхоў. - Мінск : Выдавецтва БДУ, 1961. - 36 с.
7. Чабярук, А. І. Лічэбнік у беларускіх гаворках / А. І. Чабярук. - Мінск : Навука і тэхніка, 1977. -
104 с.
8. Пацей, І. Уния грековъ съ костеломъ римскимъ / І. Пацей // Русская историческая библиотека : в 39 т. - Петербург : Археографическая комиссия, 1872-1927. - Т. 7. Кн. 2 : Памятники полемической литературы в Западной Руси. - 1882. -С. 111-168.
9. Скарга, П. Берестейскій соборъ и оборона его / П. Скарга // Русская историческая библиотека : в 39 т. - Петербург : Археографическая комиссия, 1872-1927. - Т. 19. Кн. 3. - 1903. - С. 183-326.
Summary
The article considers numeral word forms in polemical literary monuments belonging to the Uniate Church - “Union” by I. Potey and “Beresteyskiy Council...” by P. Skarga. The numeral had already formed as a separate part of speech. Grammatically its declension had been simplified and had approached its modern type. Only a small number of obsolete forms, traditionally used by the authors, and some Polish language loanwords can be recorded.
Паступіў у рэдакцыю 15.04.13
