CC BY
93
УДК 811.161.3 „28
РЭГШНАЛЬНЫЯ ГЕРМАН1ЗМЫ ГРОДЗЕНШЧЫНЫ
С. С. Маслешкава
мaгiстр фiлaлaгiчныx нaвyк, сaiскaльнiк нaвyковaй стyпенi кандыдата фiлaлaгiчныx навук
стaршы выкладчык кaфедры рaмaнa-гермaнскaй фiлaлогii
УА "Гродзенсш дзяржayны yнiверсiтэт iмя Янш Купалы", г. Гроднa, РБ
У артикуле атсваюцца па eacbMi прадметна-тэматычных групах выяуленыя у гаворках Гродзеншчыны рэгiянальныя герман1змы, неуласщвыя беларускай лiтаратурнай мове i iншым гаворкам Беларуci. Аналiзуецца ix колькасная суаднесенасць зуciмi германiзмамi рэгiëна.
Уводзшы
Адной з крынщ yзбaгaчэння белaрyскaй лiтaрaтyрнaй мовы з'яyляеццa дыялектная мовa, y тым лiкy i гаворш Гродзеншчыны. Яны yвaxодзяць y склад зaxодняй, a6o гродзенска-бaрaнaвiцкaй, групы пaУднëвa-зaxоднягa дыялекту i сярэднебелaрyскix гаворак [1, 185, 194]. У вышку геaгрaфiчнaгa стaновiшчa рэгiëнa i пстарычнага кантактавання мясцовыx жыкароу з прaдстayнiкaмi нямецкага этнасу y гаворк1 Гродзеншчыны трапш шмaтлiкiя гермaнiзмы. Гэта словы, яшя з'явiлiся y мясцовыx гaворкax непасрэдна з нямецкай мовы цi праз пасярэднщтва iншыx моу (польскай, чэшскай, рускай, лiтоУскaй, мовы вдыш). А таксама лекачныя aдзiнкi з шшьк еyрaпейскix моу (лaцiнскaй, французскай, грэчаскай, iтaльянскaй, iспaнскaй), як1я y дыялектную мову гэтага рэгiëнa трaпiлi менавгга праз нямецкую мову, адаптаваушыся y ëË пэуным чынам. Даследаванне грунтуецца на aнaлiзе значнага фактычнага матэрыялу (5SS лексiчныx aдзiнaк разам з ix фанетычным^ граматычным^ словaУтвaрaльнымi варыянташ, дэрывaтaмi i варыяшаш дэрыватау - 1226) [2].
Наяунасць y сучаснай беларускай дыялектнай лексiкaгрaфii Гродзеншчыны вялжай колькaсцi мясцовыx слоу нямецкага пaxоджaння пaдштyрxнyлa нас выявщь сярод прaaнaлiзaвaныx лексiчныx aдзiнaк рэгiянaлiзмы - так званыя "гродзенсшя" гермaнiзмы, як1я не Увaxодзяць y склад лiтaрaтyрнaй мовы i неуласщвыя шшым беларуск1м гаворкам.
Суадносшы гермaнiзмay дыялектнай мовы Гродзеншчыны з лексчнай сiстэмaй лiтaрaтyрнaй беларускай мовы вызначалюя паводле шaсцi нармагаунык слоyнiкay беларускай лiтaрaтyрнaй мовы, два з hríx з'явiлiся aпошнiм часам: "Слоушк беларускай мовы" (Мiнск, 2012) [3]; "ВялЫ слоУнiк беларускай мовы: aрфaгрaфiя, акцэнтуацыя, парадыгматыка" Ф. А. Шскунова (Мiнск, 2012) [4].
Не адлюстраваныя y агульнанароднай беларускай мове гермашзмы Гродзеншчыны цi словы, занатаваныя y нaзвaныx ли^атурныи дaведнiкax з шшым значэннем, сyпaстayлялiся нaмi з дыялектныЕШ словaмi шшык белaрyскix гаворак. Дзеля гэтага нaмi былi выкарыстаны выдадзеныя на гэты час 28 рэгiянaльныx слоУнiкaУ, сярод якix найноушыя: "Рэгiянaльны слоУнiк Вщебшчыны" (Вiцебск, 2012) [5]; "Слоушк Сенненшчыны" (Мiнск, 2013) [6].
Гродзенсшя рэпянальныя гермaнiзмы - гэта словы, яшя маюць свае адметнасщ параунальна з aдпaведнiкaмi лтаратурнай мовы цi iншыx белaрyскix гаворак y семантыцы -семантычныя рэгiянaлiзмы; або цалкам адметныя словы - лекачныя рэгiянaлiзмы; словы з aдрозненнямi y марфемнай будове - словаутваральныя рэгiянaлiзмы цi - y граматычнай форме -марфалапчныя рэгiянaлiзмы; щ словы з адметным фанетычным aблiччaм - фанетычныя рэгiянaлiзмы, y тым лшу aкцэнтaлaгiчныя рэгiянaлiзмы, адметныя месцам нащску.
Каб не загрувашчваць выклад, y артыкуле не паказваюцца гэтыя aдметнaсцi параунальна з гермaнiзмaмi лггаратурнай беларускай мовы цi дыялектныЕШ ix aдпaведнiкaмi з iншыx рэгiëнay Беларуа, a проста рэгiстрyюццa y адпаведнык тэматычнык грyпоУкax лексiкi гэтага рэгiëнa.
Вмнмк дacлeдaвaння i ix aбмeркaвaннe
Гродзенск1я рэпянальныя гермашзмы yвaxодзяць y склад бытавой i прафесшна-вытворчай лексiкi, што адлюстроуваюць побыт i працоуную дзейнасць людзей.
Побытaвaя лексiкa мaе пяць прaдметнa-тэмaтычныx груп. У склaдзе былевой лексiкi вылyчaюццa гродзенск1я рэгiянaлiзмы - нямецшя нaйменнi мэблi, посуду i шшага хатняга начыння. Дa гэгай групы нaлежaць гермaнiзмы, як1я выкaрыстоУвaюццa як нaзвы прaдметay для сядзення: зыдэль (зыдаль) 'услон'; для зaxоУвaння, нaпр.: паушафак 'прaдмет мэблi y выглядзе стaячaй скрынш з дзверцaмi для зaxоУвaння чaго-н.' i iнш.
Кyxоннaя мэбля aбaзнaчaнa рэгiянaлiзмaм драпка 'пaдстayкa для гатэльш'. Чaсткi мэблi: блят 'верxняя чaсткa стaлa'; рушт 'рaшоткa y плще, нa якую клaдyць дровы'. Сярод нaмiнaцый посуду aгyльныя нaзвы: карафка 'шклянaя пaсyдa'; кiблi 'посуд'; pyшmынкi 'кyxоннaя пaсyдa'; нaзвы стaловaгa посуду для тцця: гандэлак1 'посуд для тцця гaрэлкi, крыxy большы зa чaркy'; посуду для стрaвы: mapэлкa 'стaловaя пaсyдa крyглaй формы з шырошм дном i прыyзнятымi крaямi'; кyxоннaгa посуду, як1 выкaрыстоУвaеццa для прыгaтaвaння ежы: блешка 'бляшaны посуд, га як1м пякуць xлеб, iwrea' i iнш. Асобн^1я гурты склaдaюць нaзвы посуду нa сaлa: ванёнка, вальненка 'скрынта для сaлa'; посуду для зaxоУвaння розныx рэчay: балёнк 'слоiк'; посуду пaд ттво цi iншyю вaдкaсць: nyндэлак 'грaфiн' i iнш.
Сярод рэгiянaльныx гермaнiзмay ëсць словы, як1я нaзывaюць прылaды для выпечк1: mapmayнiцa 'формa для выпечк1 тортa'; для мыцця: бaлiя 'вялiкaя нiзкaя дрayлянaя aбо метaлiчнaя пaсyдзiнa для мыцця бялiзны'; для прaсaвaння: магляунща 'дрayлянaе прыстaсaвaнне для рaзглaджвaння, кaчaння бялiзны'; для вешaння: шapaгi1 'вешaлкa для aдзення'; для здaбывaння aгню: машынка2 ^aranbmra'; nyльвap 'пушок, нaскyбaны з вопрaткi для здaбывaння aгню крэсiвaм' i шш.
Посуд для aдстойвaння: камк 'бггон з крaнaм для aдстойвaння мaлaкa'; для рaссейвaння: mp6in 'плецегая з лaзы i сaломы гасудз^, з якой сейбiт рaссявay збожжa'. З нaйменнямi посуду звязaны дзеясловы - дэрывaты aA гермaнiзмay, гапр.: канщь 'прaцякaць'.
Сярод нaзвay xaraix рэчay вылyчaюццa нaйменнi прaдметay yпрыгожвaння: кapдынa 'цюлевaя фiрaнкa'; для aсвятлення: люxmap, ляmapня 'лixтaр', ляmapкa 'лixтaрык'.
Нaстyпнaя прaдметнa-тэмaтычraя грyпa - газвы адзення, абутку, ткашны i скуры, вырабау з ix, некаторых прадметау упрыгожвання - склaдaеццa з aгyльныx нaзвay мyжчынскaгa, жaночaгa i дзiцячaгa aдзення, нaпр.: манталь 'лëгкaя вопрaткa' i iнш. З aгyльным згачэннем 'стaрое, пaдрaнaе aдзенне' yжывaеццa шэрaг рэгiянaльныx гермaнiзмay: бpынзялi, mpэмзьлi ^axHarni, рыззë'; шматы 'тaннaе, стaрое aдзенне'.
Нaстyпнaя грyпa - гашгацып жaночaгa aдзення. ÄсноУнaе пaясное aдзенне жaнчыны -спaднiцa - нaзывaеццa рэпягальныЕШ гермaнiзмaмi: фалдаванка 'спaднiцa, пaшытaя y фaлды, склaдкi'; фapблëнкa 'спaднiцa з сaмaткaнaгa фaрбaвaнaгa сyкнa'. Плечaвое жaночaе aдзенне: кацабайка 'жaночaя цëплaя кофтa'.
Нaзвы верxнягa aдзення: пацяганец 'кaжyx, пaцягнyты сукном'; фympо 'зiмовaе галгго'.
Для aбaзнaчэння чaстaк aдзення выкaрыстоУвaюццa нaзвы: афт, афтаваня 'гарунш з гaфтy'; кляпт 'лaцкaны' i шш. Äбaвязковaе дaпayненне любогa кaсцюмa - пояс - мясцовыя жы^ры нaзывaюць гермaнiзмaм шлящт 'xлясцiк, гаясок y вопрaтцы, прышыты ззaдy'. Прылaды для зaшпiльвaння: аплюк (оплк) 'метaлiчны кручок для зaшпiльвaння aдзення, гaплiк'; для вешaння aдзення: гщцаль1 'пятля, прышытaя дa aдзення, кaб яго вешaць'.
Нaстyпнyю групу склaдaюць газвы Tanaymix yборaУ - aгyльныя: ка^за 'вялiкaя неaкyрaтнaя шaпкa', 'шaпкa з ayчыны (шэрсцю нaверx) y выглядзе кayпaкa'; дзiцячыя: бэщк 'лëгкaя шaпaчкa для новaнaроджaнaгa'; спецыяльныя: xэлм 'шлем' (xэлмa 'мaтaцыклетны шлем'). Дa aсобнaй групы aдносяццa нaзвы xyGra^ гaзyфкa 'xyсткa з лëгкaй прaзрыстaй ткaнiны'. Жaночыя yпрыгожaннi для вaлaсоУ: клямэpык 'шпiлькa'; сталёука 'стaльнaя шшльга для вaлaсоУ'.
Сярод нaзвay aбyткy i яго чaстaк рэгiянaлiзмы: xaндaлы 'aбyтaк нa дрayлянaй пaдэшве'; абчас 'цвëрдaя нaбойкa нa пaдэшве a6yray пaд пятой; кaблyк'.
Рэгiянaльнымi гермaнiзмaмi aбaзнaчaюццa розныя вiды нiтaк: бавэлка 'бaвayняныя нiткi'; вырaбы з ниж камэля 'прaжa з сyконныx, фaбрычныx нiтaк'; ввды скyрay: гемз 'вышэйшы гaтyнaк шaвецкaй скуры (чорнaгa i жо^ит колеру)' i iнш. Шйменш т^шны: веба 'бaвоУнa'; кaвaлкi т^шн: фapmyшно 'aнyчa'; рэчы з raam^ xлябaк 'сyмкa, y якой сaлдaты пaнскaй Польшчы нaсiлi xлеб' i шш.
Дa нaзвaнaй прaдметнa-тэмaтычraй групы нaлежaць i aд'ектывы - дэрывaты aд гермaнiзмay: афтаваны 'aбшыты гaфтaвaнымi кaрyнкaмi'; дзеясловы-дэрывaты: фалдавацца 'збiрaццa y зборш' i iнш.
Да прадметна-тэматычнай групы назвау страу i напояу адносяцца рэпянальныя гермашзмы, яшя абазначаюць хлебныя вырабы i ix частк1, напр.: баханька '1. НевялЫ дамашнi бохан хлеба; 2. Булка чорнага хлеба фабрычнага вырабу'; сктка 'луста'. Страва з хлеба: хармушка 'рэдкая страва - накрышаны у малако цi пасоленую ваду хлеб'. Назвы печыва: вахля 'вафля'; салодкага харчу: цыроп 'ароп'.
Шмат рэгiянальныx гермашзмау сярод найменняу страу з бульбы: арцук 'адвараная бульба'; каудун 'выраб з цёртай бульбы i мяса' i шш.
У мясцовых гаворках шырока ужываюцца германiзмы - найменнi агародшны: флянцоука 'цыбуля, вырашчаная з расады'; садавшы: рызынк 'сушаныя ягады вшаграду'.
Сярод найменняу сала i тлушчу гермашзм шмароука 'кусочак сала для змазвання патэльнi'. Словы, як1я характарызуюць прадукты мяснога паходжання: журка 'страва са свшой крывГ; флячт 'к1шк1'.
Шырока распаусюджаны на Гродзеншчыне назвы рыбнай стравы: олек (голяк, воляк). Суп называюць гродзенцы словам зупка 'вадкая страва - адвар з мяса, рыбы, гародншы з дабауленнем розных прыпрау'; шшыя вадк1я стравы - гугяль 'вельмi густая страва'.
У дыялектнай мове Гродзеншчыны бытуюць рэпянальныя гермашзмы - назвы алкагольных вырабау: шляма 'брага'; безалкагольных вырабау: какаво 'какава'.
Працэс гатавання ежы i характэрныя для яго з'явы абазначаюцца дэрыватамь германiзмамi - назоушкамг шумавене 'накш'; дзеясловамi: шлюхтаваць 'ачышчаць ад слiзi (к1шк1)'; прыметнiкамi: картофлевы 'бульбяны' i iнш.
Самую вялiкую групу найменняу транспартных сродкау, ix частак i прылад у гаворках Гродзеншчыны складаюць рэпянальныя германiзмы - найменш вазоу: драбчак (драбчык, драпчык) 'воз з T^^mi невялiкiмi драбiнкамi, застауленымi спераду i ззаду сплеценымi з лазы паукашамГ. Воз для перавозк сена, саломы жыхары Гродзеншчыны называюць германiзмамi лагеры; рэдалг. Асобна можна вылучыць групу найменняу, як1я абазначаюць дэталi вазоу: люшт 'падпорка у возе (ад восi пад ручку)'; мутра 'жалезная гайка на канцы восi у коле'.
Сярод шшых назвау транспартных сродкау: аутабуз (гаутобус) 'шматмесны аутамабiль для перавозкi пасажырау'; баляноука 'даваеннай марк1 веласiпед з драулянымi абадамi, з шырокiмi шынамГ.
Рэгiянальнымi германiзмамi называюцца частк1 транспартных сродкау: шуфэрка 'кабша аутамашыны'; прылады для транспартных сродкау: шмаравгдлща 'лапатачка для падмазвання калёс' i шш.
Да транспартнай лексiкi можна залiчыць рэпянальныя назвы збруi i яе частак: аблядры 'частка конскай вупражы - драуляныя наклади на пастронках, каб не нацiралi бакi каню'; шанда 'прыстасаванне з некальк1х дошчачак у выглядзе трохвугольнай агароджы для зручнага сядзення у санях'.
Да назвау адзшак вымярэння i колькасщ адносяцца рэгiяналiзмы: морк уст. 'мера плошчы 2/3 дзесяцiны, 0,71 га'; цагелачка 'квадращк, кавалачак' i шш. Да метрычнай лексiкi наблiжаюцца назвы спосабау укладк1 або размяшчэння чаго-небудзь, сярод як1х таксама германiзм штабляваць 'складваць у штабель'.
Асобную групу у гэтым тэматычным пласце складаюць рэпянальныя гермашзмы, звязаныя з вьшчэннем часу, напр.: хвшячка 'мера часу, роуная 60 секундам' i шш.
Да прадметна-тэматычнай групы назвау адзшак вымярэння i колькасцi прымыкаюць дзеяслоуныя лексемы - дэрываты ад гермашзмау: распарцэляваць 'падзялiць на порцыi' (распарцылёуваць, распарцыляваць 'размяркоуваць').
У склад прафесшна-вытворчай лексiкi уваходзяць тры прадметна-тэматычныя групы. Найменнi людзей паводле прафесп, пасады i роду заняткау прадстаулены рэгiянальнымi германiзмамi, як1я абазаначаюць розныя вiды прафесй, напр.: стрыхар 'цырульшк' i iнш.
Рэгiянальнымi германiзмамi абазначаюцца i спецыялюты розных ввдау дзейнасцi -будаунiчай: лязаваннгк 'той, хто рыхтуе раствор для будоул^ перамешвае цэмент з вапнаю, пяском i вадою'; ваеннай: кавалярысты 'конны воiн'; мукамольнай: пытляваннгк 'той, хто пытлюе збожжа'; пасрэднiцкай: васмахтар 'пасрэдшк у час продажу цi ^rai жывёлы (каня, каровы) да 1939 г.'; сельскагаспадарчай: архавантк 'той, хто вее, арфуе' i iнш.
Назвы асоб, яшя працавалi на лесасплаве, вязалi лес у плыты i сплаулялi яго па рэках: ротман (рэтман, рэцьман, рэчман) 'старшы над плытагонам^ як1 падае каманды'; кiравалi iншымi транспартнымi сродкамi: сктер (сюпяр) 'той, хто шруе баржай'.
Выкарыстоуваюцца i найменш асоб паводле рамяства: гярбар 'хто вырабляе скуры'; кушмр 'рымар', 'гарбар'; роду заняткау: гщцалъ2 'сабакар', 'скуралуп, скурадзёр' i iнш.
Сярод назвау прылад, працоуных працэсау, прадпрыемствау i прадуктау вытворчасцi вылучаюцца у гаворках Гродзеншчыны рэпянальныя найменнi прылад працы, як1я нельга аднесцi да канкрэтнай падгрупы у сувязi з ix шырошм прымяненнем у разнастайных сферах дзейнасш чалавека, напр.: кныпцвангi 'пласкагубцы, абцугi, канцы у як1х маюць плоскую паверхню'; ix частак: шпундзж 'пруточак, на як1 насаджваюць цэуку' i iнш.
Рэпянальныя германiзмы ёсць i сярод назвау прылад для падымання: леда 'прылада у выглядзе трох замацаваных апорау, калаурота i жалезнага тросiка для падымання бярвення'; для вымярэння: зэгяр 'насценны гадзшшк'; для сувязi: целяграф 'тэлеграф'; цШфон 'тэлефон' i iнш.
Паколькi асноуным заняткам жыхароу Гродзеншчыны спрадвечна было i ёсць земляробства, якое з'яуляецца крынщай ix iснавання i дабрабыту, у мясцовых гаворках iснуе шмат гермашзмау - рэпянальных назвау прылад працы для апрацоуш глебы i ix частак. Гэта назвы матыш: граска, грасоука, 'матыка'; назвы вшау: гафлi 'вiлы з тоустьЕШ зубамi, якiмi насыпаюць бульбу'; назвы шшых сельскагаспадарчых прылад i ix частак: гарфа 'веялка'; гамярэшка (гамярэшко) 'драуляная накладка на чаранок вш, рыдлёуш i т. п., каб ямчэй трымаць' i iнш.
Пашыраны на Гродзеншчыне i так1я гермашзмы - назвы жывёлагадоучых прылад: байч 'пуга'; пчалярск1х: прэска 'прэс, прылада для штучнага прыгатавання вузы' i шш.
Распаусюджаны на Гродзеншчыне i рэпянальныя германiзмы, як1я абазначаюць наступныя прылады i ix частк1 - будаушчыя: драбща 'садовая лесвiца'; дарожныя: шлахбаум 'пад'ёмная цi рухомая перакладзша для адкрывання i закрывання шляху на пераездах, заставах'; цяслярсшя: шарагi2 'козлы, на яшх шлуюць дровы'; сталярныя: грайзэга 'круглая шла з вялiкiмi наxiлёнымi зубамi для падоужанай i папярочнай распiлоУкi сталярнага матэрыялу'; слясарск1я: шротка 'прыстасаванне для апрацоуш жалеза'; кавальскiя: шрупстак 'кавальсшя цiскi'; тачыльныя: шмэргелъ (шмэргалъ, шмыргялъ) 'тачыла', шмэргялъ 'наждачная папера' i iнш.
Частк1 i самi прыстасаваннi хатняга рамяства - вязальныя: шпрьт 'спiцы', 'прутк1 для вязання'; ткацкая: магляутцы 'прыстасаванне у кроснах, па як1м iдзе палатно на навой'; шавецк1я: штляр 'пляскатае шыла, як1м наколвалi дзiркi у падэшве для драуляных цвiкоУ'.
Найменш мастацшх прылад: маляванец 'каляровы аловак'; чарцёжных: цыркелъ (цыркялъ) 'цыркуль', кранцыркялъ 'разнашднасць цыркуля'.
Да назвау працоуных працэсау адносяцца найменнi, як1я характарызуюць розныя працэсы працоунай дзейнасцi чалавека: втдавацъ, звтдавацъ 'падымаць што-небудзь пры дапамозе рычага', згвтдавацъ 'крануць з месца'. Шмат рэгiянальныx германiзмау сярод мясцовых назвау глебаапрацоучых i шшых сельскагаспадарчых працэсау: зафлянцавацъ 'пасадзщь пасынак'; рыбалоуных: бомщъ 'заганяць спецыяльным шастом рыбу у сетку'; будаунiчыx: стрыхавацъ 'рауняць салому на страсе пры крыцщ страха'; дарожна-будаУнiчыx: брукаванё 'брукаванне'; плытагонсшх: шлагавацъ 'змацоуваць плыт тросаш', шлагоука 'змацоуванне плыта тросамi'; слясарсшх: цынавацъ 'лудзiць'; ткацких: пашлюхтавацъ 'апрацаваць нiткi адварам iльнянога семя'; швейных: даштамавацъ 'падагнаць да фiгуры, добра пашыць'; млынавых: пытлецъ 'малацiць'; ганчарных: лязавацъ 'мясiць, перацiраць глiну'; чарцёжных: цырклявацъ, цырклёувацъ 'намячаць круглыя лiнii цыркулем' i iнш.
Рэпянальныя гермашзмы выкарыстоуваюцца i для абазначэння прадпрыемствау цi ix структурных частак - прамысловых: фарбарня 'майстэрня або цэх, дзе фарбуюць тканiны'; гаспадарчых: вагшътк 'месца, плошча, дзе важаць'.
На Гродзеншчыне нямала рэгiянальныx гермашзмау, яшя называюць розныя прадукты вытворчасш: зайзаяр 'саляная кiслата'; шмэлъц 'утыльсыравша'.
Акрамя разгледжаных, у назвах працоуных працэсау дзеясловау, да дэрыватау-гермашзмау у гэтым тэматычным пласце адносщца дзеепрыметнiк паграсаны 'акучаны'.
Да назвау збудаванняу, ix частак, будаушчых матэрыялау належыць рэгiянальнае агульнае найменне цаглянка 'цагляны будынак'. Рэгiяналiзмамi называюцца у гаворках жыллёвыя, гаспадарчыя i шшыя будынк1. Жылыя збудаваннi i ix части называюць словы: зымс 'гзымс'; палы 'палацi'. Сярод гаспадарчых збудаванняу рэгiяналiзмы - назвы памяшканняу для птушак: шопачка 'куратнiк'; захоування прадуктау: браварына 'будынак для захоування харчовых прыпасау, свiран'; сена: шоф 'збудаванне з чатырох слупоу i страх^ у iм захоуваюць сена'; збожжа: штхнер 'элеватар'; дроу i торфу: тарпауня 'будынак для захавання торфу'; падшопа 'прыбудова да хлява для дроу, торфу'; шшых рэчау: станця 'памяшканне у хаце, прыстасаванае пад склад'.
Шмат рэпянальных гермашзмау звязана з характарыстыкай вокнау, дзвярэй i iх частак: люфтачка, обэрлюхт (оберлюхт, абэрлюфт) 'верхняя рама акна, якая адчыняецца для праветрывання хаты', абарлюхта 'фрамуга'; фтёнг 'створка дзвярэй' (фiлëнгi 'дзверы з выразньЕШ узорамГ); а таксама печы i яе частак: кахлёука 'кафляная печ'; шыбар 'засаука у комiне'.
1ншыя частк1 жыллёвых або гаспадарчых пабудоу называюцца рэгiянальнымi германiзмамi: бэля 'бервяно, якое кладзецца папярок зруба у вянку'; шофа 'павець'.
Для абазначэння месца, дзе размяшчаюцца жыллёвыя i гаспадарчыя памяшканнi, гродзенцы карыстаюцца рэпянальным германiзмам фальбарак 'маёнтак'.
Назвы шшых збудаванняу: гандэлак2 'закусачная', 'крама', гандэлаука 'туная', 'закусачная' i iнш.
Пашыраныя на Гродзеншчыне рэпянальныя германiзмы - назвы агароджау: парган 'агароджа з штыкецш', 'каменная агароджа', штанкет (штынкет, шчынкет) 'агароджа з тонких дошчачак'; частак калодзежа: цамбравта 'бетонны круг для студш'.
Асобную групу складаюць назвы будаушчых матэрыялау, напр.: будулец 'будавальны лес'; нуты 'прапшаваныя праёмы у дошках дзвярэй, куды заганяецца шпона' i iнш. Для абазначэння дахавага матэрыялу выкарыстоуваецца германiзм папа 'толь, дахавы матэрыял'. Найменнi аблщовачнага матэрыялу: какля 'керамiчны выраб для аблщоуш сцен i печау'; крэта (грэйда) 'крэйда' (грэта 'вапна'); латоую 'дошш-шалёуш' i iнш.
Да разгледжанай прадметна-тэматычнай групы належаць дэрываты ад гермашзмау -прыметнш, напр.: фтнговы 'фцурны, па-мастацку зроблены', 'фшнговыя дзверы - узорыстыя, на дзве палавшш', 'двухстворкавы (пра дзверы)' i шш.
Таюм чынам, пры супастауленш гермашзмау Гродзеншчыны (1226 слоу) з матэрыяламi лексiкaгрaфiчных даведшкау лiтаратурнай мовы i рэгiянальных слоушкау iншых гаворак выяулена 505 рэгiяналiзмаy нямецкага паходжання. Колькаснае размеркаванне гермашзмау Гродзеншчыны i у iх лiку рэгiяналiзмаy па прадметна-тэматычных групах паказвае таблiца.
Таблiца - Прадметна-тэматычная клаафжацыя гермашзмау Гродзеншчыны, у iх лiку рэгiяналiзмаy
Тэматычны пласт Колькасць запазычанняу У тым лщу рэгiяналiзмаy
колькасць %
Назвы мэбл^ посуду i iншaгa хатняга начыння 198 84 42,4
Назвы адзення, абутку, ткaнiны i скуры, вырабау з iх i некаторых прадметау упрыгожвання 178 74 41,6
Назвы страу i напояу 126 45 35,7
Назвы транспартных сродкау, iх частак i прылад 73 24 32,9
Назвы адзшак вымярэння, вaгi i колькасщ 52 20 38,5
Нaйменнi людзей паводле прaфесii, пасады i роду заняткау 81 40 49,4
Назвы прылад, працоуных працэсау, прадпрыемствау i прадуктау вытворчaсцi 323 150 46,4
Назвы збудаванняу, iх частак, будавальных матэрыялау 195 68 34,9
Усяго: 1226 505 41,2
Заувага - У таблщы працэнт рэпянатзмау вытчваецца па кожным радку таблщы, у тым лiку i па падагульняючым.
Таблiца дазваляе рабiць вывад аб колькаснай суаднесенасщ па прадметна-тэматычных групах уах гермaнiзмay Гродзеншчыны з рэгiяналiзмамi. Праведзены аналiз суаднесенасцi yсiх гермашзмау з рэгiянaлiзмaмi выявiy iстотную перавагу у мясцовых гаворках рэгiянaльных гермашзмау, яшя з'яуляюцца нaйменнямi людзей паводле прафеси, пасады i роду заняткау (49,4%). Тое, што амаль палова мясцовых асабовых нaмiнaцый нямецкага паходжання з'яуляецца
рэгiяналiзмамi, служыць доказам значнай ролi лексiкi з персанальнай семантыкай у дыялектнай мове рэпёна, пакольк1 суб'ектам i аб'ектам побытавай i прафесiйна-вытворчай дзейнасцi выступае менавгта сам чалавек.
Самы маленькi працэнтавы паказальнiк рэгiяналiзмау маюць назвы транспартных сродкау, ix частак i прылад (32,9%), а гэта значыць, што мясцовыя жыхары у большасцi выпдкау карыстаюцца агульнавядомай транспартнай лексiкай.
Вывады
Наяунасць значнай колькасцi рэгiянальныx гермашзмау Гродзеншчыны - сведчанне адметнасцi i багацця народнай мовы мясцовага насельнщтва, яе нацыянальнай спецыфш, у тым лiку значнага нямецкага уплыву на гаворш названага рэгiёна.
Лтаратура
1. Лшгвгстычная геаграфш i групоука беларусюх гаворак / пад рэд. Р. I. Аванесава, К. К. Атраxовiча (К. Крапшы), Ю. Ф. Мацкевiч. - Мшск : Навука i тэхнжа, 1968. - 320 с.
2. Маслешкава, С. С. Гермашзмы у дыялектнай мове Гродзеншчыны / С. С. Маслешкава ; навук. рэд. П. У. Сцяцко. - Гродна : ГрДУ, 2013. - 130 с.
3. Слоушк беларускай мовы / Нац. акад. навук Беларуи, 1н-т мовы i тт. Я. Коласа i Я. Купалы ; уклад. Н. П. Еусiевiч [i шш.] ; навук. рэд. А. А. Лукашанец, В. П. Русак. - Мшск : Беларус. навука, 2012. - 916 с.
4. Шскуноу, Ф. А. Вялт слоушк беларускай мовы : арфаграфш, акцэнтуацыя, парадыгматыка / Ф. А. Шскуноу. - Мшск : Тэхналопя, 2012. - XVI + 1208 c.
5. Рэпянальны слоунж Вщебшчыны : у 2 ч. / рэд. Л. I. Злобш [i шш.]. - Вщебск : УА "ВДУ iмя П. М. Машэрава", 2012. - Ч. 1. - 304 с.
6. Слоунж Сенненшчыны : у 3 т. / Нац. акадэмш навук Беларуа, Цэнтр даслед. беларускай культуры, мовы i лггаратуры, фшшл iн-та мовы i лггаратуры iмя Я. Коласа i Я. Купалы ; уклад. Н. М. Бунько [i шш.] ; рэд. В. М. Кунцэвiч. - Мшск : Беларуская навука, 2013. - Т. 1 : А-К. - 519 с.
Summary
In the article the regional germanisms which were revealed in Grodno dialects are described in the object-thematic groups. They are unusual to the Belarussian literary language and other dialects of Belarus. Their quantitative correlation with all germanisms of Grodno region is analysed.
Пастушу у рэдакцыю 09.01.14
