CC BY
52
УДК 808.26-3
Л.М. Мшакова
СПОСАБЫ УТВАРЭННЯ НАМ1НАЦЫЙ У ТЭХН1ЧНАЙ ТЭРМ1НАЛОГ11 БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ
Тэpмiнaлaгiчнaя дэpывaцыя зacноyвaеццa нa тpaдыцыяx aгyльнaмоyнaгa yтвapэння i выкapыcтоyвaе yœ яго мaгчымыя спосaбы i мaдэлi. Аднaк npbi гэгам тэpмiнaтвоpчaсць выпpaцоyвaе спець^чныя aсaблiвaсцi, яшя нaдaюць пpaцэсy yтвapэння спецыяльгай лексЫ pысы сaмaстойнaй пaдcicтэмы.
Нaйбольш aгyльнымi i тыповымi для тэpмiнaлaгiчнaгa cловayтвapэння pысaмi з'яуляюцвд нaстyпныя: тэpмiны ствapaюццa толькi для пaтpэб спецыяльнaй (не aгyльнaй) кaмyнiкaцыi; тэpмiнaтвоpчaсць - ^a^c свядомы (не стыxiйны); тэpмiнayтвapэнне - ^a^c кaнтpaлюемы; cловayтвapaльны aкт y тэpмiнaлогii пpaдyгледжвaе, aкpaмя ^araa дэpывaцыйнaй a^pa^ii, cлоyнaе pacкpыццë змеcтy тэpмiнipyемaгa пaняцця; ^н^эты aкт тэpмiнaлaгiчнaгa cловaУтвapэння знaxодзiццa y зaлежнacцi aA клaciфiкaцыi пaняццяy [1, 206]. Пpы yтвapэннi тэpмiнaaдзiнaк y тэxнiчнaй тэpмiнaлогii aRraym выкapыcтоyвaюццa ycе cпоcaбы дэpывaцыйнaй астэмы: сшгакачны, мapфaлaгiчны, лекtiкa-cемaнтычны, мapфолaгa-ciнтaкciчны.
Нaйбольш пpaдyктыyным cпоcaбaм yтвapэння тэpмiнay з'яyляеццa сiнтаксiчны, пpы як1м новыя элемента сютэмы yзнiкaюць шляxaм cпaлyчэння слоу. Тэpмiнaлaгiчныя cловaзлyчэннi, як i cловaзлyчэннi aгyльнayжывaльнaй лекciкi, неaднapодныя пa cвaëй cтpyктypы. Нaзipaннi нaд caстayнымi тэpмiнaмi пaкaзвaюць, шго нaйбольш yжывaльным cтpyктypным тыпaм ix выcтyпaюць двyxcлоyныя нaйменнi. na xapaктapы ядзеpнaгa i cпецыфiчнaгa кaмпaнентa вызнaчaюццa шступныя тыпы тайбольш yжывaльныx двyxкaмпaнентныx тэpмiнaлaгiчныx cловaзлyчэнняy (ТС):
1) двyxкaмпaнентныя ТС з пpэпaзiцыйным aзнaчэннем npbi нaзоyнiкy (кaмпaненгы звязaны дaпacaвaннем). Ядзеpным кaмпaненгaм комплексный нaмiнaцый з'яyляеццa:
а) невытвоpны нaзоyнiк (мехатзаваны кузау);
б) пpоcты вытвоpны нaзоyнiк (пярэдняя нaвiеь)^;
в) cклaдaны вытвоpны нaзоyнiк (míжнародны аутобуе).
Спець^чны кaмпaнент выpaжaны:
а) пpоcтым пpыметнiкaм (апорны щек);
б) cклaдaным cyцэльнaaфapмленым пpыметнiкaм гдрамехатчная трaнемiеiя);
в) cклaдaным дэфicнaaфоpмленым пpыметнiкaм (груза-паеажырею аутамабшь);
2) двyxкaмпaнентныя ТС з шcmaзiцыйным aзнaчэннем, выpaжaным нaзоyнiкaм (кaмпaненты звязaны беcпpынaзоyнiкaвым кipaвaннем): тpэнне pyxy.
Пaводле aдноciн, y як1я ycтyпaюць кaмпaненты тэpмiнay-cловaзлyчэнняy, можнa вылучыць:
а) cловaзлyчэннi з aтpыбyтыyнымi aдноciнaмi (генератарная лямпа) ;
б) cловaзлyчэннi з aб'ектнa-aтpыбyтыyнымi aдноciнaмi (ход поршня).
Нaйбольш уж^льные^ з'яyляюццa ТС з пpэпaзiцыйным aзнaчaльным кaмпaнентaм, cтpyктypнaе выpaжэнне якогa можш пpaдcтaвiць нacтyпнaй cловaУтвapaльнaй мaдэллю: А + N. Побaч з ТС, y heíx cпецыфiчны кaмпaнент знaxодзiццa y пpэпaзiцыi дa ядзеpнaгa кaмпaнентa, icнyюць комплексный нaмiнaцыi з шcтпaзiцыйным aзнaчaльным кaмпaненгaм, што мaюць нacтyпнyю cтpyктypy: N + Ng.
Сяpод тpоxкaмпaнентныx ТС пеpaвaжaюць тэpмiны з пpэпaзiцыйным aзнaчэннем, выpaжaным пpыметнiкaм, y cклaд якix yвaxодзяць пpоcтaе cловaзлyчэнне i зaлежнaе aд яго acобнaе cловa. Гэтыя cклaдaныя cловaзлyчэннi, na cyтнacцi, зaycëды mpmrn: y acнове ix ляжыць мaдэль пpоcтaгa двyxcлоУнaгa cловaзлyчэння [2, 67]. Большaй кольгасдю пpaдcтayлены тэpмiны, y якix ядзеpны кaмпaнент (пpоcтaе cловaзлyчэнне) выpaжaны сшлучэншм пpыметнiкa з нaзоУнiкaм: найбольшы дынaмiчны фактар (cтpyктypнaя мaдэль - A + А + N), меншaй - a^mm, y якix ядзеpны кaмпaнент выpaжaны cпaлyчэннем двyx нaзоУнiкaУ: евабодны радыуе кола (cтpyктypнaя мaдэль - A + N + Ng). Ввд ciнтaкciчнaй cyвязi пшгж кaмпaнентaмi - дaпacaвaнне.
Знaчнaй пpaдyктыyнacцю xapaктapызyюццa тpоxкaмпaненгныя тэpмiны з поcтпaзiцыйным двyxчленным aзнaчэннем npbi нaзоyнiкy: поcтпaзiцыйнaе aзнaчэнне выpaжaнa:
a) cпaлyчэннем пpыметнiкa з нaзоyнiкaм без пpынaзоyнiкa: картэр вядучага маета (cIpyктypнaя мaдэль - N + A + Ng);
б) спалучэннем прыметшка з назоушкам i прыназоушкам: аутамабшь з капмрэсарнай устаноукай (структурная мадэль - N + pr + + N abl. instr.);
в) спалучэннем двух назоушкау з прыназоушкам або без яго: каэфщыент супрацгулення паветра, аутамабть для перавозК хлеба (структурныя мадэлi - N + ^ + Ng або N + pr + Ng +
Ва уах пералiчаных вышэй прыкладах вiд сiнтаксiчнай сувязi кампанентау - дапасаванне. Паводле адносiн, у яшя уступаюць кампаненты тэрмшау-словазлучэнняу, можна вылучыць:
а) словазлучэннi з атрыбутыуныш адносiнамi: умоуная максимальная хуткасць;
б) словазлучэнш з аб'ектна-атрыбутыуныт адноdнамi: каэфцыент супрацулення паветра;
в) словазлучэнш з аб'ектна-акалiчнаснымi адносiнамi: ста цяг1 на счэпцы.
Непрадуктыуную групу чатырох-, пяцi-, шасцi- i больш кампанентных тэрмшау складаюць
найменнi - словазлучэнш, яшя з'яуляюцца складанымi кампазщыям^ утвораныш на базе традыцыйна двух- i трохчленных апорных словазлучэнняу. Агульнае значэнне уах гэтых утварэнняу складаецца з фшсаваных значэнняу яго кампанентау: вал залежнага адбору магутнасцг, база зблгжаных восей шасцколавага аутамабшя, дарожны аутамабшьны рухомы састау звычайнай праходнасцг, рычаг пераключэння святла фар I светлавой агналгзацьп фарама I тш. В.П. Даншенка, вылучаючы дзесяць асноуных прадуктыуных мадэлей тэрмшау - словазлучэнняу, звяртае увагу на тое, што у «практычнай тэрмшатворчасщ» можна сустрэць мноства шшых, больш ускладненых па структуры намшатыуных адзiнак, але iх нельга расцэньваць як нармальную з'яву, як тыповыя тэрмiны [1, 133].
Пры выкарыстанш полiкампанентных тэрмiнаадзiнак практыкуецца ужыванне такога своеасаблiвага «сштэтычнага спосабу», як камбшацыя словазлучэнняу i лiтарных кампанентау: шарнгр тыпу «Р», шарнгр тыпу «РС», У-падобнае размяшчэнне цылгндрау, А-падобны рычаг, ККД цеплавога рухавгка. Разглядаючы тэрмшы данай структуры, робiм вывад, што яны пабудаваны паводле прынцыпу моунай эканомii для больш лакашчнай, сцiслай характарыстык1 мехашзмау, працэсау, дзеянняу.
Пры марфалагiчным спосабе утварэння новых слоу удзельнiчаюць не гатовыя лексемы, а разнастайныя словаутваральныя элементы. Яго дзеянне ахоплiвае сферы сiнхроннага утварэння. Новыя словы узшкаюць на базе ужо юнуючых слоу (асноу) i словаутваральных афжсау. «Гэтыя словы у гукавых адносiнах адрознiваюцца ад матываваных, хоць навiзна iх адносная, бо састауныя части, з як1х яны утвораны, был вядомы у мове i раней; фактычна адбываецца тольи новая кампаноука ужо вядомых частак, рэалiзацыя магчымых камбшацый» [3, 94]. Вытворныя найменнi з'яуляюцца вышкам таюх словаутваральных працэсау, як афшсацыя i складанне, у яим вылучаюцца асноваскладанне, складана-суфiксальны, складана-нульсуфiксальны спосабы, словаскладанне, абрэвiяцыя.
Пры афшсальным словаутварэнш да утваральнай асновы (слова) далучаецца дэрывацыйны афшс (або афшсы). У залежнасцi ад к выкарыстання адрозшваюць суфiксальнае, прэфшсальнае, прэфшсальна-суфiксальнае, прэфiксальна-нульсуфiксальнае словаутварэнне i нулявую суфшсацыю. Афксальныя намiнангы прадстаулены лексемамi, базай утварэння для яки выступаюць субстантыуныя, ад'ектыуныя i дзеяслоуныя асновы. Найбольш прадуктыуным дэрывацыйным сродкам выступаюць суфшсы.
Суфiксальны спосаб словаутварэння - выражэнне дэрывацыйнага значэння з дапамогай суфжса i сiстэмы флексш вытворнага слова. Найбольшай колькасцю прыкладау рэпрэзентаваны наступныя суфшсальныя мадэлi:
1) V' + -чык (-шчык). Фармант -чык (-шчык) удзельнiчае у намшацьп:
а) асоб па прадмеце дзеяння або самiм дзеяннi: рэгул1роушчык;
б) назвы прадметау - утваральшкау дзеяння: пагрузчык;
2) А' + -ж. Тэрмшы з суфжсам -iк выкарыстоуваюцца для наймення:
а) асоб па месцы або вiдзе дзейнасцi: чыгуначтк;
б) транспартных сродкау паводле пэуных характарыстык: кабатажнк;
в) частак транспартных сродкау: махавк;
3) V' + -льшк. Вытворныя найменш служаць назвамi тэхнiчных прыборау i прыстасаванняу па iх прызначэннi: абмежавальнгк;
4) № + -к-, V' + -к-. Гэтыя мадэлi рэалiзуюцца у намшацып:
а) назвау асоб: аутамабтстка;
б) тэхшчных сродкау: прыстаука;
в) частак тэхтчных сродкау: абшыука;
г) тэхшчных працэсау: абкатка;
5) V' + -нн-. Суфшс -нн- з'яуляецга ca^rn пpaдyкIыyным вa yтвapэннi тэpмiнaaдзiнaк ca згачэннем пpaцэcay: рэгуляванне. Зpэдкy гашганты з гэтым cловayтвapaльным cpодкaм мaюць яшчэ дaдaтковaе пpaдметнaе знaчэнне: перакрыжаванне;
6) V' + -шк, N' + -шк. na гэтыx мaдэляx y тэxнiчнaй тэpмiнaлогii yraapa^ra нaзвы acоб пaводле пpaдметa пpaфеciйнaгa дзеяння: плытнк, a тaкcaмa нaзвы пpaдметay: багажнщ
7) А' + -ын- (-ш-). Адзгаганы фapмaнг yтвapaе тэpмiны ca згачэннем aдцягненaй якacцi: даужыня;
8) V' + -энн- (-енн-). Укaзaнaя мaдэль пpaдcтayленa тэpмiнaмi ca згачэннем:
а) npa^cay: вярчэнне;
б) cpодкay aжыццяyлення дзеяння: зазямленне i шш.
Нyлявaя cyфiкcaцыя нaблiжaеццa дa звычaйнaй cyфiкcaцыi i «мож быць npbHrara яе paзнaвiднacцю» [4, 144]. T!a cпоcaб yтвapэння слоу з дагамогай «нулято^» cyфiкca, г. зн. мaтэpыяльнa не выpaжaraгa. Нулявы cyфiкc пaдpaзyмявaеццa тaмy, што выIвоpныя нaйменнi y многiм гадобныя дa cyфiкcaльныx. Для дaнaгa cпоcaбy yтвapэння y лшгвютыцы яшчэ icнyе нaзвa «бязaфiкcны», aле яе «нельга пpызнaць дaклaднaй, бо юнуе только нулявы cyфiкc, a не нулявы aфiкc гаогул» [5, 16]. У ягасщ нyльcyфiкcaльныx тэpмiнay выcтyпaюць дэвеpбaтывы абганяць ^ абгон , аб 'язджаць ^ аб 'езд (yraapbrn^ нaзвы aдцягненaгa дзеяння); прычапщь ^ прычэп, прыводзщь ^ прывод (yтвapылicя нaзвы пpaдметay). Нaйменнi aб'яднaны cловaУтвapaльнaй мaдэллю V'dо.
У at^mi paзpaд нyльcyфiкcaльныx тэpмiнay некaтоpыя даследчьш yключaюць aдпpыметнiкaвыя Утвapэннi aд'ектыyнaгa cклaнення, дa якix aдноcяццa таймени тыпу дыепетчарекая, шафёрекая [6, 275]. Як aдзнaчaе Л.М. Шaкyн, «cyбcтaнтывaцыя xapaктapызyеццa тым, што нaблiжaеццa дa мapфaлaгiчнaгa cпоcaбy cловaУтвapэння: yтвоpaныя тaкiм шляxaм нaзоУнiкi дaволi выpaзнa мaтывyюццa i фapмaльнa i cемaнтычнa aдпaведнымi пpыметнiкaмi i дзеепpыметнiкaмi. Выяуляецга i cвоеacaблiвы дэpывaцыйны cpодaк, як1 cпpыяе aфapмленню гэтьк пpыметнiкay i дзеепpыметнiкay як нaзоУнiкaУ, - пеpaтвapэнне ix ^pa^m^i» [3, 93]. Мы ж выкaзвaемcя y кapыcць марфолага-сштакмчнага cпоcaбy, пaколькi л1чым, што вышэй нaзвaныя тэpмiны yтвapылicя шляxaм cyбcтaнтывaцыi (пеpaxодy пpыметнiкay у нaзоУнiкi). Тaк, нaйменнi дыепетчарекая, шафёрекая npbi пеpaxодзе з aдной чacцiны мовы y дpyгyю змянiлi cвaë знaчэнне, гакольш cтaлi aбaзнaчaць кaнкpэтныя пpaдметы, a не ix пpыкметы. У стазе гэтыя тэpмiraлaгiчныя aдзiнкi выcтyпaюць у pолi дзейнiкa aбо дaпayнення.
Пpэфiкcaцыя - нaйбольш пpоcты cпоcaб cловaУтвapэння: пpэфiкc дaлyчaеццa дa поУнaгa, aфоpмленaгa cловa, i тaмy вытвоpныя нaйменнi нaлежaць дa той жa чacцiны мовы, што i Утвapaльныя. Кольгасцв aдзiнaк пpэфiкcaльнaгa yтвapэння y тэ^чтай тэpмiнacicтэме нязнaчнaя: анты- + дэтанатар ^ антыдэтанатар (iнтэpнaцыяraльны пpэфiкc служыць для гашгацьп пpaдметay, пpоцiлеглыx тым, што нaзвaны yтвapaльным cловaм); дэ- + балане ^ дэбалане (cловayтвapaльны фapмaнт aбaзнaчaе пpaцэc, aдвapотны тaмy, што нaзвaны yтвapaльным cловaм). Нaзоyнiкi з пpэфiкcaм пад- raзывaюць чacткy цэлaгa пpaдметa: пад- + вузел ^ падвузел, пад- + йетэма ^ падйетэма (cловayтвapaльнaя мaдэль - d.N).
Мapфемy пау- зблiжaе з кapaнëвaй тое, што яе зтачэнне cyaдноciццa ca знaчэннем aдпaведныx raparëy у cловax палова, палавта. Тaмy лшгвюты i paзглядaюць яе як пpэфiкcоiд, a вытвоpныя нaйменнi - як cклaдaныя. Мы лiчым, што з-aa блiзкacцi aфiкcоiдay дa aфiкcay словы, у cклaд якix яны yвaxодзяць, могуць paзглядaццa не як cклaдaныя, a як aфiкcaльныя, i aфiкcоiд у cклaдзе тaкix слоу можa квaлiфiкaвaццa як cловayтвapaльнaя службовяя мapфемa, a не як payнaзнaчны коpaню кaмпaнент cклaдaнaгa cловa: пау- + вое ^ паувоеь.
Адзiнкaвымi пpыклaдaмi y тэpмiнacicтэме пpaдcтayленa i кaмбiнaвaнaя aфiкcaцыя (пpэфiкcaльнa-cyфiкcaльны i пpэфiкcaльнa-нyльcyфiкcaльны cпоcaбы yтвapэння тэxнiчныx нaйменняy).
Пpэфiкcaльнa-cyфiкcaльнaя дэpывaцыя y тэxнiчнaй тэpмiнaлогii пpaдcтayленa нешмaтлiкiмi cловaУтвapaльнымi мaдэлямi:
1) ra- + N' + -шк, нaд- + N' + -шк: 'пpaдмет, як1 пpызнaчaны знaxодзiццa ra пaвеpxнi тaго, што нaзвaнa yтвapaльным cловaм': нагрудтк, надрамтк;
2) гад- + N' + -шк, гад- + N' + -к- (a): 'пpaдмет, як1 знaxодзiццa пaд тым, што нaзвaнa yтвapaльным cловaм': падрыеортк, падножка. У вышэй raзвaныx пpыклaдax дэpывaты узн^ю^ aд cпaлyчэння газоут^ i пpыraзоymкa з выкapыcтaннем cyфiкcay: над рамай — надрамтк. У скгадзе вытвоpныx лексем пpынaзоyнiк cтaновiццa пpэфiкcaм. Пaколькi пpэфiкc caм га caбе y дaдзеныx выпaдкax не выкapыcтоyвaеццa, reraTOpbrn вучоныя тaкое cловayтвapэнне paзглядaюць як cyфiкcaльнaе [7, 43-144];
3) npa- + S + -ын- (a): 'гаглыбленне y пpaдмеце': правушына;
4) npbi- + N' + -к- (a): 'нaзвa aдцягненaгa пpaцэcy': прыработка.
Як нулявая суфшсацыя з'яуляецца разнавщнасцю суфксацып, так i прэфшсальна-нульсуфшсальны спосаб з'яуляецца разнавiднасцю прэфшсальна-суфжсальнага спосабу або блiзкi да яго: пад- + N': ' прадмет, як1 знаходзiцца пад тым, што названа утваральным словам': паддон.
Складанне аб'ядноувае у адну лексiчную адзшку дзве або больш асноу пауназначных слоу цi асобныя словы цалкам. Складаныя дэрываты - гэта своеасабтвыя структурна-семантычныя утварэнш, як1я валодаюць кампактнай формай выражэння пры ускладненым змесце. У залежнасщ ад таго, што аб'ядноуваецца у цэласную тэрмiнаадзiнку - асновы щ цалкам словы, складанне падзяляецца на асноваскладанне i словаскладанне.
Пры асноваскладант тэрмшы утвараюцца шляхам злщця дзвюх i болей асноу. Анал1зуючы дэрываты, утвораныя шляхам асноваскладання, нельга не спышць увагi на грэка-лацшсюх элементах аута-, пнеума-, турба-, тэрма-, электра-, энерга- i шш., як1я выступаюць як прыметнш у састауных частках складаных найменняу: аутамайстэрня, пнеумакаток, турбакампрэсар, тэрмагзаляцыя, электрарухавк, энергаакамулятар. Моваведы называюць 1х па-рознаму: лексжа-марфемай, прэфтраваным словаэлементам, прэфiксоiдам, абрэвiятурнай марфемай, прэпазiцыйнай нешщыяльнай марфемай, тэрмiнаэлементам [8, 46].
Асобныя тэрмшаутваральныя тыпы складаюць найменнi, утвораныя у вынiку спалучэння звязаных асноу (штэрнацыянальных тэрмiнаэлементау) i назоушкау (апорных кампанентау). У якасщ звязаных кампанентау выступаюць наступныя: вгбра- (яш адносiцца да вiбрацыi): вгбраабарона, г1дра-: ггдраматор; макра- (доуп, вялш): макрапроф1ль; м1кра- (вельмi малы, звязаны з вывучэненм празмерна малых прадметау): мжрабарограф; м1н1- (малы, каротк1): мШаутамабть; мона- (частка адпавядае па значэнт словам адно, адзш): монаблок; мета- (частка адпавядае спалучэнню «за межаш»): метацэнтр. Структурныя мадэлi супадаюць з папярэдшмг x.N або y.N.
У тэхтчнай тэрмiнасiстэме распаусюджана асноваскладанне чыста аглютынацыйнага тыпу, пры як1м клаачныя элементы утвараюць штэрнацыянальныя складаныя найменш, спалучаючыся адзiн з адным. У якасщ звязаных апорных кампанентау выступаюць наступныя: -бус: ггробус; -граф: асцылограф; -дром: аутамотадром; -мабть: электрамабшь; -метр: акселерометр; -скоп: г1раскоп; -стат: тэрмастат; -фон: мегафон i шш.
Нульсуфшсальна-складаны спосаб з'яуляецца вядучым ва утварэнт кампазггау у тэхнiчнай тэрмшалогп. Ён прадстаулены агульнай словаутваральнай мадэллю N' + -а- (-я-, -е-) + V'. Сярод усечаных асноу дзеяслова найбольш пашыраны наступныя: -воз: кантэйнеравоз; -зачэп: глебазачэп; -правод: бензаправод; -ход: электраход; -мер: вшьгацямер; -рэз: вадарэз; -падзел: водападзел i шш.
Прадуктыунасцю вызначаецца i складана-суфiксальны спосаб, як1 прадстаулены наступньвш словаУтваральнымi мадэлямi:
1) N' + а (е) + V + -льшк: бортапашыральнгк;
2) N' + -а- (-е-) + V' + -чык(шчык): буртаукладчык, грузаадпраушчык;
3) N' + -а- (-е-) + V' + -энн- (-е-): параутварэнне;
4) N' + -а- (-е-) + V' + -нн- (-е): аутамабтебудаванне; N'+ -а- (-е-) + V' + -шк-: цеплаабментк i шш.
Нешматлтя тэрмiны прадстаулены такiмi мадэлямi, як:
1) Pron' + -а- + V' + -нн- (-е): самаузгаранне;
2) Pron' + -а- + V' + -энн- (-е): самаачышчэнне;
3) N' + -е- + V' + -лк-: землечарпалка;
4) Pron' + -а- + V' + -ец: саматсец i шш.
Сярод лексем, утвораных шляхам словаскладання, у тэхнiчнай тэрмiнаiстэме у пераважнай большасщ раздзельнааформленыя (у як1х скланяюцца абодва кампаненты) адзшш. Гэта так званыя парныя зблiжэннi сумарнай семантык1: аутацягтк-цэментавоз, прычэп-дача i iнш. Так1я утварэнш некаторыя даследчык1 да складаных слоу не адносяць, найперш па прычыне адсутнасцi у iх адзiнай граматычнай аформленасцi, разглядаюць iх як словазлучэнш з прыдаткамг 1ншыя сцвярджаюць, што фармiраванне апазiцыйных найменняу з'яуляецца прамежкавым звяном памiж складанымi словамi i словазлучэннямi. Структурна-семантычная мадэль утварэнняу - N.N.
У тэхшчнай тэрмiналогii значнае распаусюджанне атрымалi лiчбава-лiтарныя абазначэннi побач з вербальнай намшацыяй: палгвазапраушчык ПЗ-150М, маслазапраушчык «МЗ-150». У прыведзеных выпадках ужывання поунага наймення побач са скарочаным абодва знак1 - i разгорнутая назва, i яго абрэвiятура - выкарыстоуваюцца паралельна як узаемазамяняльныя варыянты. Але так адбываецца не заусёды: легкавы аутамабшь «ГАЗ-21УС»; аутапрычэп «УАЗ-450». Серыя найменняу, у якой кожная назва уяуляе злучэнне тэрмша з наменклатурным знакам, адносiцца да наменклатуры.
У дадзеным выпадку мы маем справу з намшацыям^ якш складаюцца з камбiнаванага знака (тэрмш + номен). Наменклатурныя адзiнкi могуць складацца з лiтарна-лiчбавай iндэксацыi i назоушка-прагмошма: ВАЗ-21-01 «Жыгулi»; ВАЗ-2121 «Шва».
Пры лексiка-семантычным спосабе утварэння спецыяльных найменняу адбываецца тэрмшалапзацыя агульнаужывальных лексем беларускай мовы, якая заключаецца у наданнi iм новага, спецыяльнага значэння. Вучоныя адзначаюць, што даны спосаб быу адным з першых словаутваральных прыёмау стварэння тэрмiналагiчных найменняу i канстатуюць выкарыстанне яго у перыяд, як1 папярэднiчае часу фармiравання мовы навуш на айчыннай глебе. У лшгвютычнай лтгаратуры прынята лiчыць, што асноуныш, найбольш распаусюджаныЕШ вiдамi пераасэнсавання найменняу пры тэрмiналагiзацыi з'яуляюцца метафарызацыя i метанiмiзацыя, а таксама звужэнне значэння агульнаужывальнага слова [9].
Прааналiзаваны фактычны матэрыял дазваляе выдзелщь разнастайныя тыпы метафарычных пераносау пры утварэнш транспартных найменняу. Тыпы метафарызацьн вызначаюцца на аснове супастаулення пераноснага (агульнаужывальнага) i вытворнага (спецыяльнага) значэнняу аналзуемых моуных адзiнак. Большасць тэрмшаадзшак, утвораных лексша-семантычным спосабам, узнiкае на аснове метафары у вынiку асацыяцып:
а) па вонкавай форме: круглай: абаранак 'рулявое кола у аутамабш' < 'булачны выраб з заварнога цеста, закручанага кольцам' (ТСБМ, I, 34); круглай з востраканцовымi выступами зорачка 'дэталь машын з востраканцовыЕШ выступам^ раунамерна размешчаныш па акружнасщ'
< 'маленькая зорка' (ТСБМ, II. 510); прадаугаватай: канаука 'невялгае прадаугаватае паглыбленне у дэталях машын' < 'невялжая канава' (ТСБМ, II, 611); дугападобнай: вушка 'прыстасаванне у дэталях, механiзмах машын дугападобнай формы з адтулшай для больш зручнага карыстання (пад'ёму, вешання, пераноск1)' < 'маленькае вуха' (ТСБМ, I, 516); цылтдрычнай: барабан 'у машынах i механiзмах - рухомая дэталь, якая мае форму цышндра' < 'ударны музычны iнструмент у выглядзе цылшдра або рамы, на як1я з аднаго цi двух бакоу нацягнута скура' (ТСБМ, I, 339); трохвугольнай: касынка 'металiчны лiст трохвугольнай формы для павелiчэння трываласщ у дэталях або зборачных адзiнках' < 'хусцшка, якую носяць на галаве або шыТ (ТСБМ, II, 661); востраканцовай: шып 'выступ на колах, гусенщах аутамашын, як1 садзейнiчае счэплiванню з глебай, служыць для лепшага упору пры руху'; 'канцавая вострая частка вала, якой ён абатраецца на падшыпшк' < 'востраканцовы цвёрды выступ, нарасць на целе у некаторых жывёл' (ТСБМ, V (2), 429); плоскай: лапатка 'рабочая, плоскай формы частка вштоу механiзма' < 'невялжая лапата' (ТСБМ, III, 20); закругленай з выступам: клык 'выступ на буферы легкавога аутамаб™'
< 'зуб вялшх памерау, як1 выступае з рота' (ТСБМ, II, 532);
б) па знешнт выглядзе: сани 'рухомая дэталь некаторых машын i апаратау, якая па знештм выглядзе нагадвае невялЫя санк1' < 'невялiкая зiмовая павозка на палазах' (ТСБМ, III, 20);
в) па вонкавай форме i размяшчэнт: казырок 'невялiкi навес над вокам святлафора'
< 'шчыток у галауным уборы, як1 выступае над шбом' (ТСБМ, II, 577);
г) па прызначэнш або функцыи, якую яны выконваюць: апярэнне 'прыстасаванне, якое закрывае части аутамаб™, размешчаныя па-за межамi кузава i кабшы' < 'пер'евае покрыва у птушак, пер'е' (ТСБМ, I, 260);
д) па функцыи i размяшчэнт: пятка 'апорная частка борта пакрышю шыны, якая зацiскаецца цiскам паветра у вобадзе кола транспартнага сродка' < 'задняя частка ступш' (ТСБМ, IV, 539);
е) па функцып або прызначэнш i вонкавай форме: бандаж 'сталёвае кольца або пояс, яш надзяваецца на части машын для паветчэння iх трываласцi або памяншэння зносу' < 'спецыяльны пругк1 пояс для падтрымання сценак жывата або шшых частак цела у пэуным становшчы' (ТСБМ, I, 337);
ж) па дзеянт, якое выконвае прадмет: паузун, паузунок 'дэталь механiзма, якая ^згае узад i уперад па якой-небудзь паверхш у прамалiнейным напрамку' < 'той, хто поузае, рухаецца паузком' (ТСБМ, IV, 116).
У адрозненне ад метафары, меташми уласщвы рэалютычнасць, рэгулярнасць, здольнасць да ахопу сумежных сувязей памгж прадметамi i з'явамi. Пры метанiмiчным пераносе другасныя значэннi у тэхнiчнай тэрмiналогii вышкаюць з асацыятыуных сувязей, што узшкаюць пры намшацып адной моунай адзшкай:
а) дзеяння i месца, дзе адбываецца дзеянне: аб 'езд 'месца з часовай дарогай, па яшм можна аб'ехаць' (ТСБМ, I, 45) < 'дзеянне паводле дзеяслова аб'язджаць - аб'ехаць' (ТСБМ, I, 45);
б) дзеяння i прадметау або 1х частак, ятя ажыццяуляюць гэта дзеянне: абвязка 'прыстасаванне для змацавання частак як1х-н. канструкцый, пабудоу i пад.' (ТСБМ, I, 41) < 'дзеянне паводле дзяслова абвязваць - абвязацЬ (ТСБМ, I, 41);
в) дзеяння i яго вытку: аблщоука 'дэталi з лютавога матэрыялу, якя складаюць сумесна з каркасам нясучую сiстэму кузава аутобуса' < 'дзеянне паводле значэння дзеясл. аблщоуваць -аблщавацЬ (ТСБМ, I, 57);
г) высокай ступен уласщвасщ i тэхтчнага параметра транспартнага сродка: вынослгвасць 'здольнасць матэрыялау i канструкцый супращуляцца уздзеянню цыклчных нагрузак' < 'уласщвасць вынослiвага; стойкасць, загартаванасць' (ТСБМ, I, 558);
д) прадмета i дзеяння, якое утварае гэты прадмет: гудок 'працяжны, аднастайны гук, агнал, пададзены з дапамогай механiчнага прыстасавання' (ТСБМ, II, 92) < 'мехашчнае прыстасаванне для падачы сiгналаy шляхам гудзення' (ТСБМ, II, 92);
е) асобы, што выконвае дзеянне, i прыстасавання, пры дапамозе якога гэтае дзеянне выконваецца: пашыральнгк 'прыстасаванне для пашырэння, расшырэння чаго-н. у машынах, мехашзмах' (ТСБМ, IV, 149) < 'той, хто пашырае што-н.' (ТСБМ, IV, 149);
ж) аутамабтьных заводау i марак аутамашын, што выпускаюцца на гэтых заводах: БелАЗ, ВАЗ, ГАЗ, З1Л, КамАЗ, КрАЗ, МАЗ i шш.
Спецы^чным для тэрмшаутварэння з'яуляецца так! ввд семантычнай дэрывацып, як звужэнне значэння, пад яшм мы разумеем спецыялiзацыю агульнаужывальных слоу для абазначэння навукова-тэхнiчных паняццяу. Як вядома, пры спецыялiзацыi гатовыя назвы, ужытыя у сферы спецыяльнай камунiкацыi, набываюць тэрмiналагiчнае значэнне. Звужэнне значэння у тэрмiналогii адрозн1ваецца ад метафарызацып i меганiмiзацыi наяунасцю дыферэнцыяльных прыкмет супасгауляльных паняццяу - агульнаужывальнага i спецыяльнага. Пры гэтай з'яве усе асноуныя дыферэнцыяльныя прыметы двух паняццяу аднолькавыя, але у спецыяльнага паняцця у тэрмiнасiсiтэме юнуюць яшчэ i шшыя, асноуныя, прыметы, рэлевантныя для данага паняцця.
У пераважнай большасцi выпадкау звужэнне значэння суправаджаецца утварэннем словазлучэнняу. «Азначэнне (дапасаванае - прыметшк, дзеепрыметнiк i г. д. або недапасаванае -ускосныя склоны назоушка i шш.) абмяжоувае значэнне родавага тэрмiна. У некаторых выпадках гэтыя азначэннi бываюць камбшаваныш, а тэрмш-словазлучэнне - складаным» [9, 44]. Напрыклад, пры спецыялiзацыi намшатыунай адзiнкi рад утвараюцца тэрмiны-словазлучэннi розных мадэлей, у як1х агульнаужывальная лексема выступае у якасцi ядзернага кампанента: у лiтаратурнай мове -рад 'сукупнасць прадметау або асоб, размешчаных адзiн каля аднаго, адзiн за адным у адну лшш' (ТСБМ, IV, 552), у тэрмшалогп - рад дапауняльны 'рад перадатачных лшау каробш перадач, атрыманых перамножваннем перадатачных лжау асноунай i дадатковай каробш перадач'; рад асноуны 'рад перадатачнага лшу, атрыманага у асноунай каробцы перадач'; рад параметрычны 'рад параметрау, пабудаваны на аснове раду пераважных лшау'; рад перадатачных лкау 'паслядоунасць перадатачных лiкаy каробк1 перадач' i шш.
Так1м чынам, утварэнне тэхшчнай тэрмiналогii падпарадкоуваецца уам словаутваральным спосабам i мадэлям агульналiтаратурнай лексiкi. У складзе тэрмiналагiчных назвау вызначаюцца разнастайныя тыпы паводле !х структурна-граматычных асаблiвасцей. Найбольш прадуктыуным выступае сшгакачны спосаб утварэння спецыяльных найменняу. Значнай колькасцю прадстаулены двух- i трохкампанентныя комплексный тэрмшы - простыя i складаныя словазлучэнш з назоушкам у якасщ галоунага кампанента. Актыуным сродкам фармравання найменняу з'яуляецца выкарыстанне наменклатурных назвау, утварэнне кампазггау з тэрмiнаэлементаy клаачных моу i назвау з прэпазщыйныт прыметшкавыт марфемамi грэка-лацiнскага паходжання, а таксама лексемы, утвораныя у працэсе тэрмiналагiзацыi юнуючых у агульналiтаратурнай мове намшатыуных адзiнак.
Умоуныя скарачэнн
ТСБМ - Тлумачальны слоушк беларускай мовы: У 6 кн. / Пад аг. рэд. К.К. Атраховiча (К. Крашвы). - Мшск: Беларуская савецкая энцыклапедыя, 1977-1984. - Т. 1-5.
N - назоушк; Ng - назоушк у Р. скл.; №Ы. Instr. - назоушк у Тв. скл.; - прыметнiк; Pr. - прыназоушк; N' - утваральная аснова назоушка; А' - утваральная аснова прыметшка; V' - утваральная аснова дзеяслова; Num' - утваральная аснова тчэбнжа; d - словаутваральны фармант; d0 - паказчык нулявой суфшсацш; х - грэчаск1 тэрмiнаэлеменг; у - лащнсш тэрмiнаэлеменг; Pron. -утваральная аснова займеншка.
Лтаратура
1. Даниленко, В.П. Русская терминология: опыт лингвистического описания / В.П. Даниленко. -М.: Наука, 1977. - 247 с.
2. Прокопович, Н.Н. Словосочетание в современном русском языке / Н.Н. Прокопович. - М.: Просвещение, 1966. - 400 с.
3. Шакун, Л.М. Словаутварэнне: вучэбны дапаможнiк для фшалапчных факультэтау ВНУ / Л.М. Шакун. - Мшск: Вышэйшая школа, 1978. - 128 с.
4. Моисеев, А.И. Основные вопросы словообразования в современном русском литературном языке / А.И. Моисеев. - Л.: Изд-во Ленинградского университета, 1987. - 208 с.
5. Сцяцко, П.У. Беларускае народнае словаутварэнне / П.У. Сцяцко. - Мшск: Навука i тэхшка, 1977. - 320 с.
6. Беларуская граматыка: у 2-х ч. - Мшск: Навука i тэхшка, 1985. - Ч. 1.
7. Шанский, Н.М. Очерки по русскому словообразованию и лексикологии / Н.М. Шанский. - М.: Учпедгиз, 1959. - 246 с.
8. Каде, Т.Х. Сложные слова с элементом теле - в русском телевизионном лексиконе / Т.Х. Каде // Формирование и функционирование специальной лексики в русском языке. -Днепропетровск, 1978. - С. 46-51.
9. Прохорова, В.Н. Полисемия и лексико-семантический способ словообразования в современном русском языке: лекции по спецкурсу / В.Н. Прохорова. - М.: Изд-во Московского университета, 1980. - 87 с.
Summary
In the article the ways of derivative system in technical terminology (syntactical, morphological, lexical-semantic) are analyzed. The formation of technical terminology submitsto all the derivative ways and models of generally used lexics; the most productive way of word formation is syntactical; the active means of nomination word formation is using of nomenclature nominations, the composite formation with classical languages term elements, and nominations formed in the process of terminologisation of lexems that exist in literary language.
Пастутла у рэдакцыю 05.07.05.
УДК 882
И.И. Морозова
К. ЛЕОНТЬЕВ И Л. ТОЛСТОЙ:
АНТИНОМИИ ИММОРАЛИЗМА, ИЛИ ПАРАДОКСЫ НРАВСТВЕННОСТИ
Л. Толстой и К. Леонтьев принадлежали одной эпохе, одному времени. Они были знакомы, встречались, спорили, по достоинству оценивая интеллектуальный и эстетико-художественный потенциал друг друга. Именно И. Тургенев в 50-е годы XIX века пророчески скажет на одном из вечеров у Е. Салиас о том, что новое слово в русской литературе может принадлежать только двум тогда молодым людям - Л. Толстому и К. Леонтьеву.
Безусловно, эстетические системы двух писателей различны, но есть в их художественном творчестве два произведения, странным образом объединяющие в себе отдельные тематические мотивы и поляризующие концептуальные авторские постижения. Произведения эти - «Исповедь мужа» и «Крейцерова соната».
В 1864 г. в Константинополе К. Леонтьев написал романтическую повесть «Исповедь мужа», которая будет опубликована в «Отечественных записках» только в 1867 г. В письме К.Н. Бестужеву-Рюмину К. Леонтьев констатирует: «С этой почтой пойдет в Петербург новая повесть «Исповедь мужа». У Вас волосы встанут от ее безнравственности (в душе будете сочувствовать, я ручаюсь, не фактам отдельным, а общему духу)» [1, 45].
К. Леонтьев осуществляет перевод повести на французский язык и посылает ее Просперу Мериме в надежде заручиться поддержкой со стороны прославленного мастера, однако П. Мериме несколько обескуражен парадоксальной темой произведения, о чем откровенно скажет в ответном письме К. Леонтьеву: «Выведенный Вами муж, как мне кажется, не имеет иного побуждения, кроме влечения к состоянию рогоносца, и я его не понимаю» [1, 48]. К. Леонтьев, в свою очередь, несколько огорченный и удивленный эстетическим непониманием П. Мериме, попытается объяснить непонятливому французу стремление отразить в повести мотив «высокого обожествления
