CC BY
36
УДК 811.161.3'373/'374:61 doi:10.25298/2221-8785-2020-18-6-755-760
Г1СТОРЫЯ I СУЧАСНЫ СТАН БЕЛАРУСКАЙ МЕДЫЦЫНСКАЙ
ТЭРМ1НАЛОГН
Варанец В. I.
Гродзенск1 дзяржауны медыцынск утверстэт, Гродна, Беларусь
У артыкуле робщца першая спроба у г1сторы1 беларускай лекс1каграфй абагулщъ матэрыялы па пытан-нях станаулення i развщця беларускай медыцынскай тэрмталогй. Таксама упершыню разглядаюцца пытант функцыянавання беларусюх фтотмау i ужывання дыялектных тэрмтау медыцынскай лекст. Падрабязна аналгзуюцца руска-беларусюя слоунт медыцынскай лекст.
Ключавыя словы: медыцынская лекска, лексiкаграфiя, тэрмты, фiтонiмы, дыялектызмы, аманемiя, ме-дыцынсюя слоунiкi.
Для цитирования: Варанец, В. I. Гкторыя i сучасны стан беларускай медыцынскай тэрмгналогп / В. I. Варанец // Журнал Гродненского государственного медицинского университета. 2020. Т. 18, № 6. С. 755-760. http://dx.doi. org/10.25298/2221-8785-2020-18-6-755-760.
Вывучэнне праблем беларускага тэрмша-знауства - важная задача лшгвютыю. На пра-цягу усёй псторьп развщця чалавецтва тэрмшалопя адыгрывала i адыгрывае значную ролю у зносшах памiж людзьм^ з'яуляецца эфектыунай прыладай засваення розных спецыяльнас-цей, сродкам паскарэння навукова-тэхшчнага прагрэсу, што надае актуальнасць дадзенаму даследаванню.
Медыцынская тэрмшалопя адносiцца да спецыфiчнага разраду лексш, якi з прычыны асаблiвасцей словаутваральнага, структурна-се-мантычнага i стылiстычнага характара значна адрозшваецца ад агульнаужывальных слоу i за-ймае асаблiвае месца у лексiчнай сiстэме мовы.
На жаль, у беларусюм мовазнаустве тэма медыцынскай лексш не з'яуляецца добра рас-працаванай, што адкрывае для даследчыкау шыроюя магчымасцi у высвятленш якасцей дад-зенага лексiчнага пласта, яго характарыстык, асаблiвасцей.
Роля беларускай мовы у нашым грамадстве павышаецца з кожным годам. Адпаведна i меды-цынскiя тэрмiны сёння досыць шырока ужыва-юцца у бытавой лексiцы, сферы аховы здароуя, у навуцы. Тым не менш, пытанш сучаснага стану беларускамоуных медыцынсюх тэрмiнау досыць рэдка з'яуляюцца прадметам дэталёвага, сур'ёзнага даследавання. Не менш важным за-стаецца i пытанне упарадкавання медыцынскай тэрмiналогii. З пункту гледжання вядомага беларускага мовазнауцы В. П. Краснея, "стварэнне нарматыуна упарадкаваных навуковых тэрмша-лапчных сiстэм - надзвычай адказная i склада-ная надзённая задача" [1; с. 39].
Такое унармаванне медыцынскай тэрмшало-гii з'яуляецца важным i з прычыны наяунасцi у Беларус дзвюх дзяржауных моу, кожная з яюх на заканадаучым узроунi роуназначная у плане сацыяльнага функцыянавання, але у практыч-ным аспекце дамшантай выступае руская мова. Наяунасць добрай тэрмшалапчнай базы на мове тытульнай нацыi павялiчыць i цiкавасць да мовы, i яе функцыянальнае выкарыстанне.
Дадзеная праца з'яуляецца першай спробай комплекснага аналiзу сучаснага стану медыцынскай тэрмшалогп на беларускай мове.
Вынт даследавання могуць быць выкары-станы для далейшага складання вузкапрофшь-ных i агульных медыцынскiх слоушкау на беларускай мове, а таксама для вырашэння праблем-ных пытанняу вучэбна-метадычнага характару, у лексшаграфн, практычным перакладзе тэкстау медыцынскага плану.
Шляхi i принципы фармiравання медыцынскай тэрмшалогН
1снуе шмат азначэнняу паняцця "тэрмш". Гэта звязана перш за усё з шматграннасцю дадзе-нага слова. Так, А. А. Рэфармацю вызначау тэр-мiны як "словы, абмежаваныя сваiм асаблiвым значэннем; словы, яюя iмкнуцца быць адназнач-mmi як дакладнае выражэнне паняццяу i назвау рэчау. Тэрмiны iснуюць не проста у мове, а у складзе пэунай тэрмiналогii. Тэрмiналогiя - гэта сукупнасць тэрмшау дадзенай галшы вытвор-часцi, дзейнасцi, ведау, якая утварае асаблiвы сектар лексiкi, найбольш даступны свядомаму рэгуляванню i упарадкаванню" [2, с. 61-62].
Можна вылучыць тры накiрункi медыцынскай тэрмшалогп: анатамiчная, клiнiчная, фармацэутычная.
Анатамiчная тэрмiналогiя з'яуляецца не-ад'емнай часткай усёй медыцынскай адукацьи, паколькi базава усе анатамiчныя тэрмiны выву-чаюцца на лацшскай мове. Апроч гэтага у беларускай мове, як i шшых нацыянальных мовах, iснуе досыць значны пласт уласнабеларускiх анатамiчных тэрмiнау.
КлШчная тэрмiналогiя - гэта тэрмшалопя, якая выкарыстоуваецца у клiнiчнай практы-цы. Значная частка такiх тэрмiнау утрымлiвае грэка-лацiнскiя тэрмiнаутваральныя элементы: entero- (юшачтк), nephro- (нырка) - энтэра-калт, нефралiтыяз. Агульная колькасць ктшч-ных тэрмшаэлементау перавышае 1500, аднак яны валодаюць рознай ступенню частасцi. Ядро ктшчнай тэрмiналогii складаюць прыкладна 150 тэрмшаэлементау.
Фармацэутычная тэрмiналогiя. Яна выкары-стоувае, як правiла, грэчаскiя i лацшсюя словы або ix частю, якiя служаць для утварэння штучных новых тэрмшау-назвау. Назвы лекавых сродкау утвараюцца ад стандартных лацшсюх i
грэчасюх элементау слоу, што дазваляе па адной толькi назве лекавага сродка адтрымаць звесткi аб прынцыпе яго дзеяння, хiмiчным складзе, ас-ноуных кампанентах.
Спосабы утварэння медыцынск1х тэрмшау
1снуе некальк шляхоу утварэння тэрмгнау.
Лексша-семантычны спосаб звязаны з так званай тэрмшалапзацыяй агульналiтаратурных слоу, яюя шляхам пераасэнсавання набываюць новае тэрмшалапчнае значэнне. Гэты спосаб да-волi прадуктыуны пры станауленш беларускай тэрмшалапчнай лексiкi: ячмень (бат.) i ячмень (медыц.).
Сштакшчны спосаб - спосаб утварэння тэрмшау шляхам рознага тыпу спалучэнняу, самы прадуктыуны амаль ва ушх галiнах навукi i тэх-нiкi. Найбольшая колькасць тэрмшау утворана па мадэлях: прыметшк+назоушк, назоушк+на-зоушк i назоУнiк+прыметнiк+назоУнiк, хоць у беларускай мове пашыраны i больш кампанент-ныя словазлучэннi: Дауна хвароба, ¡нфещыйны носьбгт, рэгрэсгунае успрыняцце, накапляльтк радыенукл1дау у аргамзме i пад.
Адным з найважнейшых пытанняу пры Утварэннi тэрмшау лiчыцца iх пераклад з адной мовы на iншую. Паводле Л. Бархударава вылу-чаюцца тры тыпы семантычных адпаведнiкау: поуная адпаведнасць; частковая адпаведнасць; адсутнасць адпаведнасцi. Таксама можа быць поуная адсутнасць адпаведнасцей лекачнай ад-зiнцы адной мовы у слоУнiкавым складзе iншай мовы. Гэта так званая безэ^валентная лексiка.
Пад безэ^валентнай лексiкай мы маем на увазе iншамоУныя словы i словазлучэнш, якiя абазначаюць дзеяннi, прадметы, з'явы жыцця i пры гэтым яны не маюць у мове перакладу эквiвалентау.
Адносна медыцынскай тэрмшалоги мы мо-жам назваць наступныя спосабы перадачы без-эквiвалентнай лексiкi.
1. Транслгтэрацыя. Гэта запазычанне замеж-нага слова, якое на тсьме перадаецца лiтарамi мовы перакладу, а у вуснай мове вымауляецца згодна патрабаванняу мовы перакладу. Такiх слоу шмат у медыцынскай лексщы. З англш-скай у беларускую мову увайшлi такiя словы, як дрэнаж (draiage), ц1к (teak); з нямецкай - шпрыц (spritze), шпатэль (spatel); з французскай - грып (grippe), м1грэнь (migranne); з лацшскай - аорта (aorta), анем1я (anaemia).
2. Калькаванне. Вызначаецца як пераклад па частках шшамоунага слова (складанага щ вытворнага) або спалучэння слоу з наступным складаннем перакладзеных элементау у адно цэ-лае: killer cell - клетка-забойца, drug picture -лекавая карц^на.
3. Атсальны пераклад. Гэта спосаб перадачы безэ^валентнай лекст шляхам раскрыцця значэння зыходнай адзшю з дапамогай раз-горнутага атсання: "You have gastrinomatous Zollinger-Ellison Syndrome. Your stomach acid is eroding your own intestines. - У вас андром Зол1н-гера-Эл^сана. Ваша страунжавая юслата раз'я-дае Ваша нутро.
Марфалапчны спосаб тэрмшаутварэння пад-зяляецца на два падтыпы: афшсацыя i складанне. Афiксацыя мае на увазе утварэнне слоу з дапамогай афшсау (суфшсау, прыставак, конфшсау).
Суфiксальны (у тым лiку нульсуфiксальны) з'яуляецца вельмi пашыраным спосабам утварэння тэрмшау:
- пры дапамозе прадуктыуных для беларускай тэрмшалоги суфшсау -нн-, -енн-, -энн-, -онн-для абазначэння працэсау (набраканне, утварэнне, засваенне i iнш.), суфiкса -к- для абазначэння прадметнасщ (насадка, сулейка, выскепка), суфшса -нiк- (мязямк, чуймк, правадмк);
- пры дапамозе нулявога суфшса для утварэння аддзеяслоуных назоушкау (недых, абмер, надрэз);
- пры дапамозе штэрнацыянальных суфш-сау мзм-, -iст-, -аж-, -ацы-(я) i шш. (крэцтзм, акул1ст, дрэнаж, ¡мутзацыя).
Прэфшсальны спосаб (прыставачны спосаб):
- пры дапамозе штэрнацыянальных прэфш-сау: ультра-, экстра-, штэр-, анты- i шш. (ультрагук, экстраастала, ¡нтэрстыцыялъны, антыб1ётык);
- пры дапамозе уласнабеларусюх прэфшсау без-, процi-, звыш-, не-, у-, ва-, за-, ад-, яюя часта служаць i для утварэння тэрмшау-антош-мау (бязводны, процггшлъны, улгванне).
Прэфшсальна-суфксальны спосаб харак-тэрны адначасовым далучэннем да асновы прыстаукi i суфiкса (мгжжылъны, няспанне, накалентк).
Аснова- i словаскладанне - таксама пашыра-ны спосаб папаунення тэрмiналагiчнай лекст:
- пры дапамозе грэка-лащнсюх i штэрнацыя-нальных элементау: -граф, -графiя, -лаг, -логiя, макра-, мiкра-, -фон,- бiя-, аэра-, астра-, -мер, -трон, аута-, -фон, -стат, электра-, авiя-, метр-, вiдэа- i iнш. (баратэрмометр, ¡мунолаг, г1драс-тат, вазограф);
- пры дапамозе уласнабеларусюх асноу (слы-хамеранне, нутрацяглгчны, камнеутварэнне).
Складана-суфiксальны - асноваскладанне з адначасовым далучэннем суфшсау (шматразо-вы, аднатыпны, цеплавыдатак г гнш.).
Абрэвiятурны спосаб - утварэнне складана-скарочаных слоу шляхам складання назвау пер-шых лiтар або гукау некалькiх слоу, цэлага слова i назвау першых лiтар або гукау некальюх слоу, спалучэннем частак слоу або цэлага слова i част-кi, цэлага слова i назвау першых лгар астатнiх слоу, а таксама некаторых iншых спалучэнняу: СН1Д (сшдром набытага iмунадэфiцыту, бэр -бiялагiчны эквiвалент рэнтгена, цепламер i iнш.)
Неуласцiвыя для беларускай мовы суфш-сы -iрава-(-ырава-) у шшамоуных дзеясловах ужываюцца, калi:
а) без гэтага суфiкса узшкае аманiмiя дзеясловау з суфiксамi -ава-(-ява-): сум1равацъ - сумавацъ;
б) дзеяслоу без суфшса -iр-(-ыр-) губляе сваю семантычную акрэсленасць: дыягнасцгравацъ;
в) дзеяслоу мае вузка тэрмшалапчнае значэнне: гмабщыравацъ.
У беларускай тэрмшасютэме утварэнш з суфiксамi -цель- не маюць пашырэння, iм ад-
павядаюць лексемы з суфiксамi -hïk-, -льшк-:
показатель - паказтк, а не паказацель, накопитель - накапляльтк, а не накатцель.
У некаторых прыметшках замест запазыча-ных -аль(н)-, -яль(н)-, -iль(н)- выкарыстоуваецца суфшс -н-: функциональный - функцыйны, полиноминальный - палгномны.
Шырокаужывальныя суфiксы дзеепрымет-шкау -уш-, -ющ-, -ем-, -им- пры перакладзе з рускай мовы на беларускую часцей перадаюц-ца: суфшсам -льн-, калi тэрмш-словазлучэн-не абазначае пэуную якасць (блуждающий нерв - блукальны нерв; обратимый - абара-чальны); суфшсам -ан-, калi названы аб'ект знаходзiцца у працэсе аперацьи (оперируемый -апераваны); суфшсам -оун-, калi тэрмiн абазначае функцыю наймення (растормаживающий - разгальмоуны).
Этапы станаулення беларускай медыцынскай тэрмшалогН
Псторыя беларускай медыцынскай лексш сваiмi каранямi адыходзiць у агульнавдаеура-пейскую мову i агульнаславянскую мову-асно-ву, на базе якой узшкла старабеларуская мова. Спачатку гэта былi намшацып розных прадметау i з'яу у народным мауленш з далейшай фшса-цыяй ix у помнiках старабеларускай мовы. Най-большы уздым развщця медыцынскай лексш прыпадае на XIV-XV стагоддзi, калi у ВКЛ па-чало пашырацца кнiгадрукаванне. Асноуную частку медыцынскай тэрмшалогп складаюць усходнеславянская беларуская лексша i тэрмiны уласнабеларускага паходжання.
Паколькi беларуская мова характарызуецца працягласцю i перарывiстасцю свайго развщ-ця, то i псторыя фармiравання медыцынскай тэрмшалогп таксама працяглая i перарывютая у адрозненнi ад iншыx славянсюх моу. У працэсе фармiравання медыцынскай лексiкi утва-рылiся наступныя моуныя групы: спрадвечна беларускiя найменш; запазычаныя класiцызмы, дапасаваныя да фанетычнай i марфалагiчнай сiстэмы беларускай мовы; заходнееурапейсюя тэрмiны; лацiнiзмы.
Актывiзацыя тэрмшалапчнай справы на Бе-ларусi прыйшлася на першую палову двацца-тых гадоу мiнулiга стагоддзя. У 1921 г. пачала сваю працу Беларуская навукова-тэрмшалапч-ная камюя. У перыяд 1922-1930 гг. ёю былi вы-дадзены 24 выпускi беларускай навуковай тэрмшалогп па розных раздзелах навую i тэхнт, зроблены пэуныя крокi укаранення дадзенай тэрмiналогii у практычную дзейнасць. Гэта быу найбольш прадуктыуны перыяд у беларускай лексшаграфп.
Распрацоука непасрэдна медыцынскай тэрмшалогп пачалася з канца 1923г., калi супра-цоУнiк прыродазнаучай секцыi 1нбелкульта док-тар I. Цвiкевiч распачау укладаць тэрмiналогiю па анатомii, фiзiялогii i гiгiене. Далей гэтай спра-вай занялася тэрмiналагiчная камiсiя у склад-зе членау 1нбелкульта I. Цвiкевiча (старшынi), П. Трэмповiча (сябра камiсii) i П.Каравайчы-ка (сакратара). За аснову тэрмшаскладання iмi
была абрана беларуская гутарковая мова. Пры адсутнасщ якога наймення стварауся неалапзм. Таксама мелi месца запазычаннi. Таюм чынам былi распрацаваны тры выпуск анатамiчнай тэрмiналогii агульным аб'ёмам 6710 слоу.
У 1928 годзе да распрацоую тэрмiнау далу-чаецца медыцынсю факультэт Беларускага дзяр-жаунага ушверсгота. На працягу наступнага дзесяцiгоддзя з'яуляюцца падручнiкi i дапамож-нiкi на беларускай мове па xiрургii, акушэрстве, гiнекалогii, скурных i венерычных захворван-нях, паталагiчнай анатомп, ЛОР-хваробах; ру-ска-беларускi слоУнiк псixiятрычныx тэрмiнау.
Аутары "Беларускай навуковай тэрмшалогп" стварылi падмурак для далейшага развiцця беларускай лексшаграфп, што стала значнай з'явай у нацыянальным мовазнаустве.
У трыццатыя гады пачалi выдавацца падруч-нш па акушэрству i гiнекалогii, артапедып, гше-не, xiрургii, фармакалогп. Але з другой паловы трыццатых гадоу гэты працэс быу канчаткова спынены.
Калi у 90-я гады мшулага стагоддзя белару-ская мова атрымала статус дзяржаунай, праца па тэрмiнавытворчасцi у медыцыне аднавiлася. На працягу дзесящ год выйшлi адразу некалькi перакладных медыцынскix слоУнiкау. На фар-мiраванне сучаснай медыцынскай тэрмiналогii аказалi значны уплыу:
1. Запазычанш. Як правша, запазычваюцца iнтэрнацыянальныя тэрмiны, якiмi карыстаюцца многiя мовы. Але дапускаецца выкарыстанне i нацыянальных тэрмiнау, калi падобны не зада-вальняе як штэрнацыянальны або немагчыма зрабiць якасны яго пераклад. Часцей за усё пры запазычаннях выкарыстоуваецца калькаванне (звычайна з рускай мовы): тазобедренный - та-засцегнавы, большеберцовый - вялгкагалёнкавы. У складаных тэрмшах першай часткай звычайна з'яуляюцца усечаныя частю грэчаскix i лацш-скix назоушкау i прыметнiкау.
АдназоУнiкавы кампанент грэчаскага паходжання: ларынга- (ад larynks, -ngos - гартань), ларынгастэноз; мiя- (ад mys, myos - мышца), выражае паняцце "мышачны": мгяфгбрылы, мгярэлексанты; неура- (ад neuron - нерв), ука-звае на сувязь з нервовай сютэмай i шш.
Колькасць лацiнскix тэрмiнау значна меншая у параунаннi з грэчаскай мовай.
Гэта, як правша, тэрмшы, першай часткай яюх з'яуляюцца лацiнскiя элементы вiбра- (ад vibro дрыжу, вагаюся; выражае паняцце "в1бра-цыйны"), ÏMy^- (ад immunis свабодны ад ча-го-небудзь, некрануты; указвае на адносшы да iмунiтэту), каранара- ( ад coronarius вянечны; выражае паняцщ "яю мае адносiны да вянечных артэрый сэрца") i iнш.
Наступнай часткай складаных тэрмшау часта з'яуляюцца элементы -фжацыя (ад facere ра-бщь; абазначае укараненне, распаусюджанне), -цыд (ад caedo забiваю; адпавядае паняццю знiшчэнне), -ол (ад oleum алей; адпавядае паняц-цю алей).
Многа тэрмшау запазычана з шшых моу ужо у гатовым выглядзе: бтрубт (bilirubinum, ад
bilis "жоуцъ" + rubber "чырвоны" - лащшзм), самнамбул1зм (somnambulisme, ад лацшскага somnus "сон" + ambulare "хадз1цъ" - з француз-скай мовы), малъсека (malsecco, ад male "хваро-ба" + secco "сухасцъ " - з гальянскай).
2. Уласнабеларуская лекста. Сюды мы ад-носiм тэрмiны, што узшкт у беларускай мове з XIV стагоддзя i да нашых дзён: нырка, лытка, галёнка.
3. Неалаггзмы. Па меры з'яулення новых прадметау i паняццяу узнiкае неабходнасць у ix моуным абазначэннi. Так i з'яуляюцца неалапз-мы: эмбрыёлаг, акад, тамограф.
У беларускай мове ёсць яшчэ вялш незапа-трабаваны пласт медыцынскай тэрмшалоги. Гэта дыялектныя словы.
Лексжа народнай медицины
Народная медыцына - сукупнасць набытых народам ведау пра гаючыя сродкi, лекавыя травы i гшешчныя навыкi, а таксама ix практычнае выкарыстанне для зберажэння здароуя, папярэд-жання i лячэння хвароб; шэраг прыёмау, наюра-ваных на лячэнне i прадухшенне захворванняу. Узнiкла яна у глыбокай старажытнасцi. З наза-пашваннем ведау па народнай медыцыне паявш-ся асобы, асноуным заняткам якix стала лячэнне. 1х называлi лечцамi, зяленшкам^ траунiкамi. На народную медыцыну уплывалi таксама мютыч-ныя уяуленнi, яюя спрыялi знахарству; узшкнен-не мнопх хвароб тлумачылi усяленнем у чалаве-ка злых духау, хворых лячылi замовамi.
Народная медыцына - неад'емная частка культуры беларускага народа. На працягу ста-годдзяу беларусы перадавалi з пакалення у па-каленне таямнщы лячэння чалавечага цела. Адпаведна i папаунялася лексiка народнай медыцыны, якая з'яуляецца важнай крынiцай папаунення слоушкавага складу сучаснай беларускай мовы. Шмат яюя словы знайшлi сваё месца у сучасных медыцынсюх тэрмiналагiчныx слоУнiкаx, слоУнiкаx лекавых раслш Некаторыя перайшлi у разрад арxаiзмау, або папоунiлi бела-рускiя дыялектныя слоунш.
На жаль, гэты пласт беларускай лекст, шматлш i разнастайны, не атрымау яшчэ на-лежнай апрацоую. У народнай медыцыне вельмi часта не проста называюцца хваробы, а падаюц-ца i ix сiмптомы. Лексша народной медыцыны аxоплiвае як унутраныя хваробы чалавека, так i знешшя пашкоджаннi скурнага покрыва, трау-маталопю асобных органау чалавека.
СПАРОН (аборт) - дачаснае адволънае або штучнае спыненне цяжарнасцг.
ЗАВАЛК1 (ангша) - запаленне сл1з1стай аба-лонт зеву, мггдалгн.
ВЯТРУХА (ветраная воспа) - вострая, пера-важна дз1цячая хвароба, якая суправаджаецца буйным сыпам.
АДЗЁР (кор) - заразная дз1цячая хвароба з высыпкай на целе.
КУКСА (кульця) - частка канцав1ны, якая застаецца пасля адняцця, траумы або абумоуле-ная прыроджанай заганай разв1цця.
Лексшу народнай медыцыны i сукупнасць яе ведау выкарыстоувае i сучасная медыцына, якая бярэ з яе усё каштоунае i рацыянальнае. У ктшч-ную практыку прыйшлi бальнеа-, гелiя, фгатэ-рапiя, лячэбнае харчаванне. Адпаведна i папау-няецца сучасная медыцынская тэрмшалопя.
Беларустя фтотмы
Усе фiтонiмы, яюя функцыянуюць у беларускай мове, можна расклаафшаваць па групах, аб'яднаных агульнай прыкметай.
Дрэвы i хмызняю: брызгл1на еурапейская, волъха шэрая, ясакар.
Асаблiвую групу складаюць назвы шматга-довых дравянiстых раслiн, якiя замест галоу-нага ствала маюць некалью сцяблiн: аблятха крушынападобная, глог калючы, фейхоа.
Культурныя фруктовыя дрэвы i iх плады: вiшня звычайная, гранат звычайны, слiва хатняя.
Дрэвападобныя, хмызняковыя, травянiстыя раслiны ягаднай флоры: ажыны шызыя, бру-жмелъ, шыпшына карычная.
Травяшстыя раслшы: каляндра пасяуная, са-ладкакоранъ, фенхелъ звычайны.
Злакавыя культуры: авёс пасяуны, кукуруза звычайная, рыс.
Назвы бабовых культур: бабы звычайныя, в1ка пасяуная, сачавща харчовая.
Назвы агародных i бахчавых культур: агурок пасяуны, булъба, кавун звычайны.
Назвы раслш i кветю гэтых раслiн: аксамгт-к дробнакветкавыя, гарлачык белы, малъва лясная.
Назвы водарасцей, лiян, iмхоУ: лшайшк, мар-ская капуста, плюшч звычайны.
Назвы грыбоу: барав1к, грузд, мухомор.
Аманiмiя у медыцынская тэрмталогН
Аманiмiя мае месца у медыцынскай тэрмшалоги. АсноУнымi крынiцамi аманiмii з'яуляюцца: запазычанш з розных крынiц, калью; раз-межаванне двух цi некальюх значэнняу мна-газначнага слова; змяненне слоу, яюя раней гучалi па-рознаму. Таксама аманiмiя можа быць вышкам метафары цi метанiмii. Слова рак можа ужывацца у значэннi жывёлы i як назва анкала-пчнага захворвання.
Ва умовах iснуючага у Рэспублiцы Беларусь бiлiнгвiзму магчымы моуныя памылкi, звязаныя з iнтэрферэнцыйным уплавам амошмау.
Вось толькi некаторыя тыповыя памылкi, уласцiвыя прадстаунiкам аховы здароуя у iх пра-фесiйнай дзейнасщ.
Мачавы пузыр перакладаюць як мачавая бур-балка з прычыны, што у рускай мове слова пузырь аманiмiчнае. Аднак у беларускай мове слова бурбалка тлумачыцца як паветраны шарык у вадзе або шшай вадкасщ.
Скурная тканка становiцца часта скурнай тканшай. Але тканiна - гэта выраб, атрыманы у працэсе ткання на ткацкiм станку.
Страуткава-кшачны тракт памылкова выда-юць як страушкава-юшачны гасцiнец. Але гасщ-нец - вялшая дарога, шырою уезджаны шлях - не мае шяюх адносiн да фiзiялогii чалавека.
Юсць рук часта перакладаюць як пэндзаль рую. Але ж пэндзаль мае дачыненне да малярных работ або жыватсу, паколькi тлумачыцца як пучок шчацшня, валасоу або шэрсш, пры-мацаваны да ручкi, яю служыць для нанясення фарбы, клею на паверхню чаго-небудзь.
Слгнааддзяленне перакладаюць як слша-адлучэнне. Але адлучыць азначае пазбавiць су-вязi з юм-небудзь, чым-небудзь.
Руска-беларустя медицинская слоутт
Русско-белорусский словарь : в 3-х томах. пад рэдакцыяй Я. Коласа, К. Крашвы i П. Глебю - Мн.: Бел.Эн., 1994. Безумоуна, гэта не медыцынскi слоушк у чыстым выглядзе. Але гэтым выданнем i наступнымi перавыданнямi часцей за усё карысталiся пры перакладзе меды-цынскiх тэкстау у канцы 90-х- пач. 2000-х. Хаця некаторыя аспiранты i магiстранты выкарыстоу-ваюць i сёння пры перакладзе на беларускую мову аутарэфератау. У слоушку змешчаны 442 медыцынскiя тэрмiны, у яюх пададзены двайны пераклад з рускай мовы: уласнабелару-скае слова i калька з рускай мовы. Прычым у 335 выпадках першае (дам^ючае) месца займае менавiта гэтая калька: учет - учот, ул1к; бедро - бядро, сцягно.
Друян Л. И. "Краткий терминологический словарь для медицинских сестёр". Утрымлiвае каля 1100 медыцынсюх тэрмшау на рускай i бе-ларускай мовах, а таксама тэрмшы сумежных галiн ведау, яюя шырока выкарыстоуваюцца у медыцыне.
Стасевiч А., Варыёцкi С. "Кароткi расей-ска-беларускi фiзыялягiчны слоушк". Выданне змяшчае больш за 3000 азначэнняу як у галь не фiзiялогii, так i у iншых сферах медыцыны. Аутары у сваёй працы часткова выкарысталi напрацоУкi Тэрмiналагiчнай камiсii 20-х гадоу мiнулага стагоддзя, часткова напоунш слоУнiк уласнымi неалагiзмамi. У вышку атрымалася до-сыць цiкавая з пункту гледжання лексiкаграфii праца, аднак не заусёды апарауданая перанасы-чанасць наватворамi прымушае падыходзiць да слоУнiка досыць асцярожна: анастомоз - суто-ка, блокада - супын, клетчатка - абаломна.
Русско-белорусский медицинский словарь. Опыт словаря-справочника пад рэд. А. Ф. Га-рэлавай. Слоушк змяшчае каля пящ тысяч арты-кулау. Адлюстроувае вялт пласт медыцынскай лексiкi, якая актыуна выкарыстоуваецца у хiрур-ги, тэрапii, анатомii, бiялогii, бiяхiмiii, анкалогп. Колькасць уласнабеларускiх тэрмiнау не пера-вышае дзвюх соцень. Астатнiя словы - калькi з iншых моу: веснушки - вяснушкг, бедро - бядро, грыжа - грыжа.
В. И. Воронец "Русско-белорусский медицинский словарь". Выдадзены у 2005 г., а у 2017 г. быу перавыдадзены з дапауненнямi i змяненнямi. Слоушк налiчвае больш за 5000 медыцынсюх тэрмiнау, якiя шырока выкарыстоуваюцца у анатоми, тэрапii, хiрургii, анкалогп, псiхiятрыi, артапедыi, траУматалогii, пстало-гii, бiяхiмii. Адрознiваецца ад сваiх папярэднiкау тым, што у iм упершыню адлюстраваны вялiкi
пласт уласнабеларусюх тэрмiнау - больш за 2000: аборт - спарон, гастрит - разачка, мышца - цяглща. Таюм чынам, на сённяшш дзень гэта самы буйны слоушк падобнага тыпу у бела-рускай лексiкаграфii.
В. I. Варанец "Руска-беларусю тлумачальны слоУнiк медыцынскiх тэрмшау". Кшжка змяшчае больш за тры тысячы медыцынскiх тэрмiнау, прычым каля 2000 уласнабеларусюх. Апроч пе-ракладу з рускай на беларускую мову, слоушк дае тлумачэнне кожнаму тэрмiну, а таксама вылучае тэрмшы з канструктыуна-абмежава-ным значэннем: агония - кана/нне (н.р.), аго/тя (ж.р.) - перадсмяротны стан аргамзма; глаукома - глауко/ма (ж.р.) - вялжая група вочных захворванняу, характарызуецца сталым або пе-рыядычным павышэннем унутрывочнага цгску з наступным разв1ццём тыповых ган поля зроку; нарушить - пару/шыць - 1 ) (што.) Перашко-дзщь нармальнаму стану, разв1ццю чаго-н., перарваць; 2) (што). Не захаваць чаго-н., пе-растутць што-н.; 3) (каго-што) Скрануць, разварушыць.
В. I. Варанец "Дыялектны слоушк меды-цынсюх тэрмшау БеларусГ'. Дадзены слоушк з'яуляецца першай спробай стварыць даведшк, у яюм змяшчаюцца дыялектызмы медыцынска-га характару у iх сучасным выглядзе. Слоушк ставщь за мэту паказаць "залаты запас" белару-скай медыцынскай тэрмшалоги, якi утрымлiвае дыялектная лексiка, а таксама дапамагчы арыен-тавацца маладым спецыялiстам у галше медыцыны пры працы з насельнщтвам у розных мяс-цовасцях Беларусi. Агульная картатэка слоушка налiчвае каля 500 картак-слоу. Слоушк уключае толькi медыцынскi пласт лексш: назвы хвароб, лекау, лекавых трау, дзеяннi i паняццi медыцыны: абмо/р м. - прыступ этлепсИ (храмчная нервовая хвароба, якая характарызуецца сутар-гавым1 прыпадкам1 7 стратай прытомнасщ); ве/трыца ж.- ветраная воспа (вострая, пера-важна дз1цячая хвароба, якая суправаджаецца буйным сыпам); по/сусць ж.- перхаць (дробныя лусачю рагавых клетак скуры галавы, яюя утва-раюцца каля валасоу у вымку захворвання скуры.
В. I. Варанец, А. В. Варанец. "Руска-бе-ларусю слоушк-даведшк лекавых раслш". Агульная картатэка слоушка налiчвае больш 500 картак-слоу. Слоушк дае дакладны пера-клад на беларускую мову назвау лекавых раслш, што выкарыстоуваюцца на Беларус^ i знаёмщь з уласнабеларускай фггатэрапеутычнай тэрмша-лопяй. Да кожнага слова даецца фотаздымак названай раслiны. Асноуным прынцыпам пе-ракладу рускiх слоу у слоУнiку з'яуляецца вы-яуленне найбольш дакладнага эквiвалента для кожнага слова i яго значэння. Калi рускае слова перакладаецца некалькiмi адназначнымi бе-ларускiмi словамi, то на першае месца ставщца афщыйна прынятае слова: Будра плющевидная - будра плюшчападобная (ж.р.)/сабачая мята (ж.р.) - для медыцынскага прымянення нарых-тоуваецца уся надземная частка расл1ны, збор вядуць падчас цв1цення. Расл1на выкарыстоуваецца пры запаленм лёгюх, бранх1яльнай дыхав1-
цы, захворваннях печам 7 жоуцевага пузыра, шчытападобнай залозы, скурных захворваннях, пры мочакамянёвай хваробе. У народнай медыцыне будра л1чыцца адхарквалъным, страушка-вым, мачагонным, супрацъзапаленчым 7 болесу-цшалъным сродкам. Расл1на лгчыцца атрутнай, прымацъ з асцярожнасцю; дикая рута - дзтая рута (ж.р.)/ дымянка лекавая (ж.р.) - дзтая рута з'яуляецца выдатным агулънаумацавалъ-ным рэчывам. Дапамагае пры пароках сэрца, пры сухотах лёгюх, храмчных бранх1тах, пры м1якардах. Таксама станоуча уплывае на апе-
Лтаратура
1. Красней, В. П. Некаторыя лшгвгстычныя аспекты нарматыунасщ тэрмна / В. П. Красней // Роднае слова. - 2011. - № 7. - С. 38-42.
2. Реформатский, А. А. Введение в языковедение / А. А. Реформатский ; под ред. В. А. Виноградова. -Москва, 1996. - 536 с.
3. Друян, Л. И. Краткий терминологический словарь для медицинских сестёр / Л. И. Друян. - Минск, 1992. - 94 с.
4. Стасев1ч, А. Каротк расейска-беларусю ф1зыяляпчны слоунж / А. Стасев1ч, С. Варыёцю. - Минск, 1993. - 51 с.
5. Воронец, В. И. Русско-белорусский медицинский словарь / В. И. Воронец. - Гродно, 2005. - 99 с.
6. Варанец, В. I. Руска-беларусю тлумачальны слоунж медыцынсюх тэрмшау / В. I. Варанец. - Мшск, 2013. -204 с.
7. Варанец, В. I. Дыялектны слоунж медыцынсюх тэрмшау Беларуа / В. I. Варанец. - Гродна, 2016. - 73 с.
тыт, валодае паслаблялъным дзеяннем, дзяку-ючы чаму выкарыстоуваецца для нармал1зацъи страумкавай сакрэцыи; чертополох поникающий - чартапалох памклы (м.р.) - чартапало-хам лечацъ бессанъ, для гэтагаужываюцъ адвар сухгх кветак. Пры комплексным лячэнш рама-тусу, слупняку, захворванняу нырак 7 мачавога пузыра ужываюцъ свежа выщснуты сок л1сця чартапалоху. Не менш карысны алей раслгны у якасц ранагаючага сродку. Таксама выкары-стоуваюцъ для ачышчэння печаш.
References
1. Krasnej VP. Nekatoryja lingvistychnyja aspekty narmatyw-nasci tjermina. Rodnae slova. 2011;7:38-42. (Belorussian).
2. Reformatskij AA; Vinogradov VA, ed. Vvedenie v jazyko-vedenie. Moscow; 1996. 536 p. (Russian).
3. Drujan LI. Kratkij terminologicheskij slovar dlja medicinskih sestjor. Minsk; 1992. 94 p. (Russian).
4. Stasevich A, Varyjocki S. Karotki rasejska-belaruski fizy-jaljagichny slownik. Minsk; 1993. 51 p. (Belorussian).
5. Varanets VI. Russko-belorusskijmedicinskijslovar. Grodno; 2005. 99 p. (Russian).
6. Varanets VI. Ruska-belaruski tlumachalny slownik medy-cynskih tjerminaw. Minsk; 2013. 204 p. (Belorussian).
7. Varanets VI. Dyjalektny slownik medycynskih tjerminaw Belarusi. Grodno; 2016. 73 p. (Belorussian).
HISTORY AND CURRENT STATE OF BELARUSIAN MEDICAL
TERMINOLOGY
Varanets V. I.
Grodno State Medical University, Grodno, Belarus
The article is the first attempt in the history of Belarusian lexicography to summarize the materials on the formation and development of Belarusian medical terminology. Also for the first time the issues of functioning of Belarusian phytonyms and use of dialectal terms of medical vocabulary are considered. Russian-Belarusian dictionaries of medical vocabulary are analyzed in detail.
Keywords: medical vocabulary, lexicography, terms, phytonyms, dialectisms, anemia, medical dictionaries.
For citation: Varanets VI. History and current state of belarusian medical terminology. Journal of the Grodno State Medical University. 2020;18(6):755-760. http://dx.doi.org/10.25298/2221-8785-2020-18-6-755-760.
Канфл^ штарэсау. Аутары заяуляюць пра адсутнасць канфлжту штарэсау. Conflict of interest. The authors declare no conflict of interest.
Пра аутарау / About the authors
Варанец Шктар Iванавiч / Varanets Victor, e-mail: [email protected]
Паступыа / Received: 28.09.2020 Принята да друку / Accepted for publication: 17.11.2020
