CC BY
35
Журнал ГрГМУ 2006 № 1
УЧЕБНЫЙ ПРОЦЕСС
УДК 61.001.4:811.161.3
ПЫТАНН1 БЕЛАРУСКАЙ МЕДЫЦЫНСКАЙ
ТЭРМ1НАЛОГ11
В. I. Варанец
Кафедра рускай i беларускай моу УА ««Гродзенск. дзяржауны медышынск! ун1версл-тэт»
Тэрмгналоггя адыгрывае важнейшую ролю у развщцг i папулярызацыи дасягненняу навук i тэхтт як ва улас-най крате, так i за яе межамi. Наяунасць у мове разнастайных тэрмiналагiчных слоуткау сведчыць аб высоюм y3poyHi развщця самой мовы i вялiкiх магчымасцях для мiжнароднага навуковага абмену.
Ключавыя словы: тэрмты, слоункавы запас, лекычная база, граматыка, фаналогiя, словаутварэнне.
The terminology plays the major role in the development and popularization of the achievements in science and tehnology both in the home country and abroad. The presence in a language of various terminological dictionaries testifies of a high level of the language development and of big opportunities for the international scientific exchange.
Key words: terms, vocabulary, lexicon, grammar, phonology, word-formation.
Асноунай моунай адзшкай у галше навуи, тэхнш, вытворчасщ з'яуляецца тэрмш. Тэрмш - паводле Тлумачальнага слоушка беларускай мовы - слова або словазлучэнне, якое дакладна абазначае пэу-нае паняцце якой-небудзь спецыяльнай галшы на-вую, тэхнЫ, мастацтва i пад. Кожны новы аб'ект щ з'ява у нашым жыцщ патрабуюць сваёй назвы. Так нараджаюцца тэрмiны, частка з яюх паступо-ва пераходзщь з разраду прафесiйнай лексiкi да агульнаужывальнай. Спецыфiчнай асаблiвасцю тэрмiна з'яуляецца яго адназначнасць, даклад-насць i кароткасць. I вельмi важна захаваць гэтыя адзнаю у перакладных тэрмшалапчных слоушках.
Пачатак 90-ых гадоу адзначаецца вялЫм уз-дымам беларускай мовы, увядзеннем яе у штод-зённы побыт людзей, ужываннем у навуцы i выт-ворчасцi. А гэта, у сваю чаргу, запатрабавала на-яунасщ беларускiх тэрмiналагiчных слоушкау. Умоуна кажучы, iснуе два шляхi стварэння узга-даных вышэй слоУнiкау. Першы з iх грунтуецца на аснове выкарыстання лексiчных сродкау народнай мовы: дыялектау, народных гаворак. Гэты спосаб, дарэчы, часта крытыкуецца пэунай часткай мо-вазнауцау як "местачковы", абмежаваны у рас-паусюджаннi, вядомы толькi невялшай частцы людзей. Безумоуна, наяунасць у слоушку выключна дыялектнай лексiкi сапрауды робiць кнiгу аднабо-кай i не можа ахапiць увесь спектр прафесшнай запатрабаванасцi тэрмiнау. У пэунай ступенi гэта бачна на прыкладзе "Кароткага расейска-беларус-кага фiзiялягiчнага слоушка" А. Стасевiча i С. Варыёцкага, змест якога якраз i грунтуецца на дыялектных словах i наватворах. У аснове друго-
га шляху стварэння тэрмшалапчных слоушкау ля-жыць метад выкарыстання сучаснай агульналек-сiчнай базы беларускай мовы i даволi шырокi спектр калькау з iншых моу. Тут можна назваць у якасщ прыкладу "Русско-белорусский медицинский словарь. Опыт словаря-справочника", "Краткий терминологический словарь для медицинских сестёр" Л. Друяна. Адмоуным бокам гэтых вы-данняу стала iх вiдавочная штучнасць, поуная адарванасць да жывой беларускай мовы, што, да-рэчы, бачыцца i у моуным афармленнi слоушка. Таму адразу ж узшкае пытанне: а дзе яна - зала-тая сярэдзiна. Безумоуна, у сштэзе розных шляхоу папаунення лексiчнага запасу мовы памножаным на строгае захаванне усiх уласцiвых беларускай мове заканамернасцяу: граматычных, фаналапч-ных, словаутваральных. У якасцi станоучага прыкладу, адпавядаючага пералiчаным нормам, можна назваць "Руска-беларусю фiзiчны слоушк", у яюм аутары надаюць вялiкую ролю i фанетычнаму аспекту спарадкавання тэрмiналогii, i лексiчнаму нар-маванню, i сiстэмнаму падыходу да дзеепрыметн-iкавых структур. Спынiмся на некаторых крынiцах папаунення беларускамоунай тэрмiналагiчнай лексЫ больш падрабязна.
Паколькi доУгi час Беларусь была абмежавана палпычна, гэта адбшася i на беларускай мове, якая адчувала значную моуную экспансда суседзяу. Спачатку гэты былi палашзмы, затым пачалася павальная русiфiкацыя мовы. Але любая аднаба-ковасць так щ iнакш прыводзiць да абмежаванасщ самой мовы. Таму вельмi важна захоуваць пэу-ныя прапорцыi у пошуках шляхоу папаунення мовы.
УЧЕБНЫЙ ПРОЦЕСС
Журнал ГрГМУ 2006 № 1
I тут нельга не узгадаць такую вялшую i жыват-ворную крынiцу як дыялектызмы. Гэта сапрауд-ны скарб беларускай мовы. Дарэчы, вядомы рускi мовазнауца У. Даль быу вялiкiм прыхiльнiкам па-паунення рускай мовы у XIX стагоддзi з рэзерву мясцовых гаворак. Дыялектная лексiка захоувае i усе асаблiвасцi беларускай мовы, i надае каларыт слову, i вельмi часта ахоплiвае значную тэрыторыю выкарыстання. Зрэшты, i сённяшнi "Руска-бела-рускi слоушк" пад рэдакцыяй К. Крапiвы утрымл-iвае пэуную колькасць тых жа медыцынсюх тэрм-шау, што прыйшлi да нас з рэгiянальных гаворак: скула - чирей, кароста - чесотка, бредить - трыз-ниць. Дапамогу у гэтай справе могуць аказаць "Слоушк беларусюх гаворак пауночна-заходняй Беларус i яе пагранiчча", "Слоушк гаворак цэнт-ральных раёнау БеларусГ', "Слоунiк Гродзенскай вобласцi". Асаблiва гэтая крынща можа дапамаг-чы у стварэнш слоУнiкаУ малараспрацаваных тэр-мшалапчна галiн навукi i тэхнiкi, як, скажам, ме-дыцына. Так, у "Русско-белорусском медицинском словаре" В. Воронца налiчваецца больш за пауты-сячы такiх слоу, што надае мове i своеасаблiвы каларыт, i моуную непауторнасць: оспа - ахват, закупорка - захлоп, лакуна - затока.
Пра запазычанш. Пры перанасычэннi мовы iншамоУнымi словамi i калькамi з шшых моу сама мова губляе сваю самабытнасць i нават самас-тойнасць. Безумоуна, цесная iнтэграцыя сусветнай супольнасщ не можа не адбiцца i на працэсе узае-маабмену навуковымi i тэхнiчнымi вынаходнiцтвамi, што цягне у сваю чаргу i папауненне лексiчнага запасу запазычаннямi. Але празмернае захаплен-не гэтым працэсам вядзе да моунага самагубства. Увогуле, у нашай мове небагата слоу, што не ма-юць уласных эквiвалентау, i таму працэс паступо-вай руафшацьп беларускай мовы, што адбывауся у другой палове мшулага стагоддзя, шчым не абг-рунтаваны. Так, у "Русско-белорусском словаре" пад рэдакцыяй К. Кратвы налiчваецца больш за паутысячы слоу, якiя па-беларуску падаюцца у варыянтнай форме, прычым прыкладна у палове
выпадкау на першае месца вылучаецца менавiта калька з рускай мовы: дворец - дварэц, палац; мысль - мысль, думка; топор - тапор, сякера. Такая ж сггуацыя, зрэшты, i з медыцынскай лекакай: грыжа - грыжа, кша; заживление - зажыуленне, загаенне; туберкулёз - туберкулёз, сухоты; фистула - свшч, фистула; ядовитый - ядавпы, атрут-ны.
Што ж датычыцца неалагiзмау, то гэты працэс у невялшай ступенi уласцiвы 20-ым гадам мшулага стагоддзя, калi тэрмшалапчныя камiсii сутык-нулiся з праблемай стварэння i сiстэматызацыi беларускай навуковай тэрмшалогп. Прыклады такой працы мы можам бачыць у выдадзеных у той час навуковых зборнiках "Беларуская навуковая тэрм-шолёпя". Былi некаторыя спробы здзейснены i у 90-ых гадах XX стагоддзя, у прыватнасщ у "Ка-ротюм расейска-беларускiм фiзыялягiчным слоу-нiку" А. Стасевiча i С. Варыёцкага. Частка гэтых слоу мае усе шанцы прыжыцца у нашай мове, бо абгрунтаваны з пункту гледжання беларускага сло-ваутварэння: зажим - защскач, паралiч - паралюш, рецептор - успрымальшк. 1ншыя словы выктка-юць пэуныя пытаннi мэтазгоднасцi iх ужывання i моунага выжывання: дремота - сомжа, створка -счын, предсердие - прысенне.
Мова - не закасцянелая, непахюная пабудова. Пакуль рухаецца наперад жыццё, плённа развiва-юцца усе галшы навукi, вытворчасцi, абнауляецца i мова. I чым шырэйшы яе лекшчны запас, чым глыбей ахоплiвае яна усе аспекты нашага жыцця, тым багацейшай i больш прадстаушчай з'яуляец-ца i сама мова. Але гэта вельмi далiкатная з'ява i адносiцца да яе трэба з адпаведнай увагай.
Лтаратура
1. Абабурка М. Дыялектызмы [ рэпянал1змы у беларускай мастац-кай лгтаратуры 80-90 гадоу // Дыялекталопя [ культура беларускай мовы. - Мн., 1991. - С. 3 - 5.
2. Багдзев1ч А. У пошуку аптымальных варыянтау тэрмшау // Род-
нае слова. - Мн. 2000. №12. С. 42 - 44.
3. Бщэр Г. Шлях! развщця лекст беларускай лгтаратурнай мовы / / Роднае слова. - Мн., 2001. №9. С. 32-34.
4. Тэорыя [ практыка беларускай тэрмшалоги. - Мн., 1999.
