CC BY
15УДК 808.26.316.31:630*
P. B. MiKcroK, CT. BbiKna^HbiK ^ECArACnA^APHAfl T3PMIHA^Orifl y ACПEKЦE rEHETMHHblX n^ACTOy MOBW
The work considers forestry terminology in the historic perspective of Indo-European, Slavonic, East Slavonic and actually Byelorussian genetic strata. Lexical component was investigated on basis of etymological analysis of the definite lexico-semantic groups of the forestry terminology: dendronim names, parts of the tree, forest tracts, actions, implements, forest production. Identical forestry terms comparison of the given groups in Byelorussian, Russian, Ukrainian, Polish, Czech and Baltic languages gave an opportunity to trace the fate of many lexical units over a period of their historic development. Special attention is paid to formation and development of the Byelorussian stratum of forestry terminology.
Уводзшы. Адзш з магчымых ракурсау лшг-вютычнага даследавання лесагаспадарчай тэр-мшалогп беларускай мовы - гэта вывучэнне яе складу у аспекце генетычных пластоу. Лекс1ч-ны кампанент даследавауся у сувяз1 з этымала-пчным вывучэннем пэуных лексша-семантыч-ных груп лесагаспадарчай тэрмшалогп, што дало магчымасць прасачыць лес мнопх лекс1чных адзшак на працягу пстарычнага развщця беларускай мовы.
Тэрмшалапчная сютэма лясной гаспадарю як адна з паунапрауных тэрмшалапчных сютэм беларускай мовы з'яуляецца прадуктам гютарычна-га развщця грамадства I аб'ектыуна адлюстроувае усе этапы яго сацыяльна-эканашчнага юнавання. У сувяз1 з гэтым важны пстарычны падыход да лекст мовы. Псторыка-этымалапчны анашз тэр-мшау лясной гаспадарю дае каштоуны матэрыял для вывучэння гюторьи фарм1равання лекоднай сютэмы беларускай мовы.
Лексша лясной гаспадарю з'яуляецца най-больш арха!чным пластом 1 мае цесныя сувяз1 з шшым1 лекс1ка-тэматычным1 групам1, таюм1, як этнашм1я, ф1ташм1я, заашм1я, рэльеф, трады-цыйным1 найменням1 бытавых рэалш 1 мнопм1 шшымг Усебаковае вывучэнне семантычных 1 генетычных сувязей лесагаспадарчай лекст адкрывае шыроюя магчымасщ для устанаулен-ня паходжання мнопх тэрмшау, дазваляе унес-щ новыя вер ш у этымалопю лексем, яюя па-куль да канца не растлумачаны.
Ашсанне паходжання слова праз генетыч-нае супастауленне з шшым словам як зыход-ным, а таксама рэканструкцыя яго першаснай формы праводзщца у этымалапчных слоушках як айчынных, так 1 замежных лшгвютау. Выву-чэнню паходжання лекст прысвечаны лшгваг-раф1чныя даследаванш, асобныя артыкулы, ад-нак генезю мнопх лекс1чных адзшак застаецца яшчэ не высветленым.
Асноуная частка. Пстарычная лексшало-пя, а дакладней, этымалопя, дае сёння навуко-ва абгрунтаваную перыядызацыю развщця лек-сш 1 у сувяз1 з гэтым вылучае шдаеуртейсю, агульнаславянсю, агульнаусходнеславянсю 1 уласнабеларусю генетычныя пласты у беларускай мове. Звычайна да гэтых пластоу могуць
быць далучаны яшчэ кампаненты, што узшкш у вышку цеснага узаемадзеяння пам1ж украшс-кай 1 беларускай у ХШ-ХУИ стст., польскай 1 беларускай у ХУ1-ХХ стст., рускай 1 беларускай у Х1Х-ХХ стст. моваш.
Псторыя фарм1равання беларускай тэрмшалогп 1 шлях1 яе развщця цесна звязаны з псто-рыяй беларускага народа, яго паходжаннем, са-цыяльна-эканам1чным, грамадска-палпычным 1 культурным жыццём, узаемаадносшам1 з шшы-м1 народам!. Беларусы, даючы новыя назвы, ю-равалюя найперш тым1 рэальным1 патрэбам1, яюя давала жыццё. Пра гэта трэба меркаваць па вялшай колькасщ разнастайных змястоуных назвау, звязаных з лесам: гай (люцевы лес), гаё-вы (даглядчык лесу), неруш (запаведнае месца), бараушчы (даглядчык лесу), выцераб (галшы \ сую, ссечаныя з дрэва), вывараценъ (паваленае дрэва з каранём), брэдтк (вщ вярбы, якая расце у любым месцы, ад збродлгеы) 1 шшыя.
Словы 1 выразы, яюя адносяцца да галшы лясной гаспадарю, сустракаюцца у шсьмовых крынщах, пачынаючы з XII ст. Напрыклад, лексемы лес, дрэва, пень, сук, дуб знайшл1 сваё ад-люстраванне ва Указах Я. Мудрага, дзе ставш-ся пытанш аховы прыроды. У дзелавых помш-ках ХУ1-ХУ11 стст. знаходзщца шэраг тэрмшау лясной гаспадарю, узшкненне яюх звязана з развщцём промыслау, таюх як бортнщтва, бан-дарства, смолакурэнне I шшых. Для прыкладу прывядзем урывак са Статута Вялшага княства Л1тоускага 1588 г.: «Хто бы чужое дерево бортное со пчолами, сосну або дуб або иншое дерево бор тно е сказнл, кор ень у земли урубал або пожаром ожог, або яко кольвек неумысльне з пригоды попсовал, тот за кождое дерево со пчелами будеть винен платити по две копе грошей, а за выробленое без пчол - копу грошей... »
Лесагаспадарчая тэрм1налог1я, як адна з час-так беларускай навуковай тэрм1налог11, прайш-ла доуг1 шлях свайго развщця. У яе складзе адз-начаюцца як спрадвечнабеларуск1я словы (напрыклад, бор, корч, секчы, церабщъ, выпалъ-ваць...), так 1 запазычаныя (напрыклад, курцгна, кул1са, маау, каштан, ¿¡брыд...).
Вылучэнне агульнаславянскага пласта лексь ю беларускай мовы можа служыць вызначэннем
ступеш бл1зкасщ беларускай мовы да славянс-кага моунага адзшства, устанауленню канкрэт-ных праславянсюх вытокау беларускай мовы. Агульнаславянская лексша - гэта здабытак дзейнасщ ycix славянсюх народау падчас ix су-польнага жыцця. Псторыя не захавала шсьмо-вых крынщ таго часу, але менав1та наяунасць у розных мовах агульных элементау слоушкавага складу i граматычнай будовы з аднолькавым або 6nÍ3KÍM гучаннем з'яуляецца сведчаннем агульнасщ паходжання славянсюх моу, ix гене-тычнай роднасщ. Супастауленне тоесных леса-гаспадарчых тэрмшау у некаторых славянсюх мовах паказвае, што, разв1ушыся з праславянс-кай мовы, гэтыя словы у большасщ засталюя вельм1 6nÍ3KÍMÍ як у фанетычным плане, так i у марфалапчным. Параунаем лексемы лгпа i дуб у некаторых славянсюх мовах: прасл. *lipa, рус., укр., балг. липа, польск. lipa; прасл. dqbb, рус., укр., дуб, балг. дъб, польск. dqb, чэш. dub.
У агульнаславянсю пласт лекст лясной гас-падарю уваходзяць шматлтя назвы дэндрош-мау: аста, бяроза, волъха, вярба, сасна, дуб, клён, кал1на, крушына, лта, лаза, ракта, тапо-ля, ядловец, чаромха, шалюга...; назвы частак дрэва: вяршыня, кара, гглща, корч, коранъ, лгст, луб, ствол...; назвы дрэвамас1вау: лес, бор, гай, дуброва, пушча...; назвы лясных плошчау: дача, пасека, груда, ляда...; назвы дзеянняу: карыцъ, садзщъ, секчы, стругацъ, сачыцъ...; назвы пры-лад працы: волак, струг, сякера...; назвы лясной прадукцьп: жыеща, смала, асмол...
Для прыкладу прывядзём даследаванне лексем вяз i жыеща.
Лексема вяз мае адпаведнт у балтыйск1х мовах. Параунаем: рус., укр. вяз, польск. wiqz, чэш. vaz, л1т. vinksna, латыш. Viksna. Прасла-вянскае *vqzb паходз1ць ад шдаеурапейскага *uing (вяз). Вучоныя I. 1окль i Ф. MiKnocix збл1-жаюць гэта слова з праславянск1м дзеясловам *vqzati (вязаць). У так1м выпадку дрэва назвал! або па гнуткасщ ствала, або па «вязальнай» здольнасщ кар ь; з якой дзяруць лыка. Др мае шмат вщау, кожны з як1х, адпаведна, знай-шоу сваю назву, напрыклад, вяз грабалгсты -бераст. Народная назва вяза - карагач - л1чыц-ца запазычаннем з цюрксюх моу. У большасц1 выпадкау у агульнаужывальнай мове бераст i вяз выступаюць як cíhohímh, але часта i супра-цьпастауляюцца, бо кар & вяза прыгодная для пляцення, а кара берасту мае трэшчыны i для вязання не прыгодная. У аснову другой ciHaHi-м1чнай назвы вяза - Ыъм - узяты фанетычны аспект лац1нскай назвы ulmus, а размоуныя назвы лём, гльмак, в1даць, утвораны ад ыъм.
Агульнаславянскае паходжанне маюць сша-н1м1чныя лексемы смала i жыеща. Адзначым, што жыеща утворана ад прасл. *ziv пры дапа-мозе суф1кса -ic-a яшчэ у праславянскую пару, прычым у пауночных славян замацавалася зна-
чэнне «смала», а у пауднёвых - ¿ншыя значэнн1, напрыклад, «крын1чная вада». Корань «жыв» у слове жыегца суаднос1цца са значэннем «га1ць», пакольк1 ж^1в1ца мае лекавыя здольнасц1, што семантызуецца шдаеурапейсюм коранем guci «жыць, га1ць». Kani ул1чыць, што ж^1в1цай называюць вадкую смалу дрэва, то лексему жыеща лапчна матываваць словам жывы.
3 лекс1ка-семантычнай групы «дрэвамасгеы» разгледз1м лексему лес. Сярод назвау, як1я выражаюць значэнне лес (дрэвастой, Maciy дрэу), найбольш распаусюджаная лексема лес. Назва функцыянуе у мовах усходн1х, заходн1х i пауднёвых славян i, безумоуна, з'яуляецца агульнаславянскай. Параунаем: рус., балг. лес, укр. л!с, польск. las, чэш. les. Магчыма, ёсць сувяз1 з лац. lignum (драун1на, матэрыял) i лп\ laiskas (л1ст, дрэва). Семантыка лексемы лес размяркоуваецца наступным чынам: паусюдна на усходзе, поудн1 i захадзе *1еяъ абазначае «будаун1чы матэрыял», а на поуначы лес «сукупнасць дрэу». Першае з ix адпавядае прасл. *lesb, якое можна генетычна суаднесщ з лац. lignum «драун1на, матэрыял».
Агульнаславянская мова адлюстравала тыя 3pyxi у сацыяльна-эканам1чным i грамадск1м жыцщ усходн1х славян, як1я адбыл1ся на праця-гу VI-XII стст. Гэта тлумачыцца складанасцю вылучэння сярод славянсюх слоу усходнесла-вянск1х, пакольк1 адны з ix з'яул!юцца агуль-ным1 для усходнеславянск1х i пауднёваславянс-Kix моу, друг1я - для усходнеславянсюх i за-ходнеславянск1х, трэц1я - для заходнеславянс-Kix i пауднёваславянсюх. Нават у межах адной усходнеславянскай лекс1к1 падобнае адбываец-ца з рускай, беларускай i укра1нскай мовамг
Узятая для даследавання усходнеславянская лексша выбрана з тых жа лекс1каграф1чных крын1ц, што i агульнаславянская, з мэтай праса-чыць фарм1раванне лесагаспадарчай тэрм1на-norii адзначаных вышэй лексша-семантычных груп. Падкрэсл1м, што лесагаспадарчая тэрмь налог1я усходнеславянскага пласта лекс1к1 ха-рактарызуецца у большасц1 наяунасцю вытвор-ных лексем i размеркавана па наступных лекс1-ка-семантычных трупах: дэндротмы, дрэвама-сгеы, лясныя плошчы, часткг дрэва. Лексша, якая б адлюстроувала паняцщ лекс1ка-семан-тычных груп прадукцыя лесу, працоуная дзей-насцъ, не выяулена Hi у п1сьмовых крынщах той пары, Hi у этымалапчных слоун1ках.
Характэрнай асабл1васцю уласнабеларускай лекст з'яуляецца тое, што пераважная яе боль-шасць - вытворныя лекс1чныя адз1нк1. Як npaBi-ла, утвораны яны на базе агульнаславянскага i усходнеславянскага пластоу лекс1к1, а таксама на аснове мясцовых гаворак.
У складзе уласнабеларускай лекс1к1 трапля-юцца словы, як1я супадаюць з pycKiMi, укра1нс-KiMi або польск1м1, што тлумачыцца асабл1вас-
цям1 пстарычнага развщця гэтых народау. Бе-ларусюм1 лексемам! перыяду Х1Х-ХХ стст. з'яуляецца вялшая колькасць слоу, утвораных паводле вядомых са старажытных часоу сло-ваутваральных мадэляу з дапамогай беларусюх дэрывацыйных сродкау.
Лесагаспадарчая тэрмшалопя вельм1 бл1з-кая да жыцця людзей I зарадзшася яна у працэсе паусядзённай практыю у вышку паступовага развщця, паглыблення навуковага пазнання на-вакольнага асяроддзя 1 росту м1жнацыянальных кантактау у розных сферах чалавечай дзейнасщ. Пстарычна склалася так, што лесагаспадарчая тэрмшалопя, у прыватнасщ, баташчная, захава-ла шматвяковыя традыцьп клас1чнай (лацшскай або грэчаскай) тэрмшалогп, заснавальшкам1 якой был1 К. Лшей, Н. Хесельгрэн, I. Юрнандзер 1 шш. У далейшым намаганням1 вучоных розных краш паступова стваралюя нацыянальныя тэрмшалогп аналапчна лацшскай. Пры гэтым у адных выпадках запазычвалюя лацшсюя тэрмшы, а у друпх выкарыстоувалюя ужо раней юнаваушыя або нанова створаныя словы роднай мовы, часцей прыцягваючы каранёвыя 1 дэрывацыйныя марфемы клас1чных моу.
Уласны лекс1чны фонд нацыянальнай мовы заусёды з'яуляуся I з'яуляецца асноунай крыш-цай стварэння новых тэрмшау.
Асабл1ва важная роля у развщщ лесагаспа-дарчай тэрмшалогп прыпадае на 20-30 гг. XX ст. Гэты час адзначаны стварэннем беларускай нацыянальнай тэрмшалогп. Сярод выдадзе-ных 26 тэрмшалапчных слоушкау па розных галшах навую звяртае на сябе увагу «Слоушк лясных тэрмшау», складзены у 1926 г. Тэрмша-лапчнай камгаяй падсекцьп1нстытута беларускай культуры. Анал1з лекст дадзенага слоуш-ка сведчыць, што сярод 1657 слоу-тэрмшау значную частку складаюць агульнаужывальныя словы беларускай мовы. Пры распрацоуцы тэрмшалогп беларусюя навукоуцы ¿мкнулюя паз-бегнуць шшамоуных слоу 1 стварыць тэрмшы на аснове лекст народнай мовы. Лёгка адшук-валюя у жывой мове народа лясныя баташчныя тэрмшы, бо спрадвеку лес для беларусау быу часткай ¿х жыцця, фактычна, мнопя назвы-тэрмшы ужо функцыянавалт Знаходзшася шмат варыянтау слоу-дублетау, бо пэуныя рэа-ли мел1 у кожным рэпёне Беларус1 свае назвы.
Застацца поунасцю у межах нацыянальнага слоушка пры стварэнш тэрмшалогп было не-магчыма. У кожнай навуцы складваюцца пэуныя традыцьп у адносшах пам1ж нацыянальнай 1 м1жнароднай (штэрнацыянальнай) тэрмшало-
пямт 3 ¿м1 тр зба было л1чыцца. Таму мнопя штучныя утварэнш, яюм1 спрабавал1 замянщь штэрнацыянальныя тэрмшы 1 тэрмшы рускай мовы, не сустрэл1 прыхшьнасщ 1 сёння не ужы-ваюцца (чужаед — паразп; мяшанец - пбрыд, паеерх дрэвастану — ярус дрэвастою).
Папауненне \ развщцё лесагаспадарчай тэрмшалогп беларускай мовы на працягу наступ-ных дзесящгоддзяу ¿шло шляхам утварэння слоу на аснове уласных моуных сродкау, шляхам запазычвання шшамоунай лекст \ асваен-ня лекс1чнага багацця дыялектау. Аднам з най-важнейшых спосабау намшацьп з'яулялася утварэнне слоу на аснове уласнага моунага ма-тэрыялу: шцлаза, падлесак, пачкаванне..., а так-сама пры дапамозе уласных словаутваральных сродкау ад запазычаных лекачных адзшак. Асабл1ва прадуктыуным аказауся спосаб скла-дання: лесовоз, бярвёнастдалътк, паунадрэу-насцъ... Новай з'явай у лесагаспадарчай тэрмь налогп стат абрэв1ятуры \ тэрмшы-с1мвалы, яюя занял! пэунае месца сярод лекс1чных на-ватворау: ПНУ, С2, Д1, Д2...
Лесагаспадарчая тэрмшалопя папоуншася значнай групай слоу з тэрм1налаг1чным значэн-нем, узятых з жывой народнай мовы: шуба, ко-нт, шчака, падрумянъванне...
За кошт калькавання з ружай мовы папау-няецца разрад складаных слоу тыпу лесакарыс-танне, насенналесасечны, лесааднауленне...
Трэба адзначыць, што лесагаспадарчая тэр-мшалопя яшчэ недастаткова праанал1завана у параунальна-пстарычнай лекс1калог11 славянск1х моу, таму што большасць этымалаг1чных слоун1-кау арыентуецца на стараж^1тны, прамоуны пласт лекст, а пазнейшыя працэсы амаль не знаходзяць свайго адлюстравання. Адчуваецца недахоп у лекс1каграф1чн^1х працах словаутва-ральнага \ семас1ялаг1чнага асвятлення.
Заключэнне. На аснове анал1зу лекс1к1 лясной гаспадарю сцвярджаецца вывад, што выто-к1 I каран1 лесагаспадарчай тэрмшалогп вядуць да глыбокай стараж^1тнасц1. Беларуская мова захавала са старажытных часоу шмат агульнас-лавянск1х каранёу слоу шдаеурапейскага па-ходжання: бор, дуб, пень, сук, секчы ...
Адзначым, што лесагаспадарчая тэрмшалопя з'яуляецца адным са старажытных пластоу лексш, як1 на працягу шматвяковага юнавання папауняу сваю лекс1чную с1стэму у большай ступен1 за кошт уласных рэсурсау (часткова за-пазычанняу), выкарыстоуваючы семантычны, марфалаг1чны, с1нтакс1чны спосабы тэрмшаут-варэння.
