CC BY
34УДК 82-1:159.937
В. M. Гусева, выкладчык
ДА ПЫТАННЯ АБ БЕЛАРУСК1М ТЭРМ1НАУТВАРЭНН1 : ПРАДУКТЫУНЫЯ СЛОВАУТВАРАЛЬНЫЯ ТЫПЫ I СПОСАБЫ
This article deals with a structure of Belarusian morphology of a basic language units (motivated word, word formation rules, derivational pairs, derivational type etc.); productive word formation rules and types are analyzed here. Special attention is paid to the ways of abbreviating («convolution») of term-phrases.
Уводзшы. Сучасная беларуская тэрмшалопя характарызуецца значнай разнароднасцю аднос-на паходжання лекс1чных 1 словаутваральных сродкау. Гэта тлумачыцца шэрагам фактарау:
1) з аднаго боку, шсьмовыя традыцьп бела-рускай мовы маюць глыбоюя караш; з друго-га - юнават значныя перапыню у функцыяна-ванш яе у шсьмовай форме;
2) лекачная сютэма сучаснай беларускай мовы разв1та 1 патэнцыяльна здольна перадаць усю сютэму навукова-тэхшчных паняццяу на сучасным узроуш развщця навую 1 тэхнш;
3) разам з тым, ва умовах пераважнага вы-карыстання рускай мовы у сферы тэхшчных на-вук, у ВНУ тэхшчнага профшю, у навуковым друку, у прамысловай вытворчасщ функцыяна-ванне беларускай навукова-тэхшчнай тэрмша-логп доул час было I застаецца абмежаваным.
Нягледзячы на разнастайнасць лекс1чных сродкау беларускай тэрмшалогп, асноунай кры-нщай моунага афармлення сучаснай беларускай тэрмшалогп з'яуляецца лекс1чная 1 словаутва-ральная сютэма беларускай мовы. Практычная работа над слоушкам1 розных галш ведау па-казвае, што аб'ектыуна-моуных перашкод для распрацоую беларускай тэрмшалогп не юнуе.
Асноуная частка. Словаутваральная сютэ-ма мовы уяуляе сабой сукупнасць матываваных слоу, аб'яднаных у словаутваральныя тыпы. Асноуная адзшка словаутваральнай сютэмы -матываванае слова. Астатшя адзшю функцыя-нуюць або у складзе матываваных слоу (сло-ваутваральны сродак, матывуючая аснова), або вызначаюцца праз матываваныя словы (словаутваральная пара, словаутваральны тып, сло-ваутваральны ланцуг, парадыгма). Словаутваральны тып - схема пабудовы матываваных слоу, яюя належаць да адной часцшы мовы 1 характарызуюцца агульнасцю: 1) часцшы мовы матывуючага слова; 2) спосаба I сродка словаутварэння; 3) словаутваральнага значэння. На-прыклад: моцнасцъ, трываласцъ, гнуткасцъ \ падобныя назоунш належаць да аднаго словаутваральнага тыпу, бо яны матываваныя адной часцшай мовы - прыметшкам, утвораныя су-фшсальным спосабам (-асць), суфшс гэты з'яуляецца паказчыкам словаутваральнага значэння «адцягненая прыкмета». Назоунш ж адлег-ласцъ, акружнасцъ \ шш. належаць да другога словаутваральнага тыпу, нягледзячы на агуль-
насць суфшса, бо маюць словаутваральнае зна-чэнне прадмета (з'явы), а не прыкметы, \ матываваныя шшым1 часщнаш мовы.
Словаутваральныя тыпы бываюць прадук-тыуным1 1 непрадуктыуным1. Прадуктыуны тып у канкрэтны перыяд (канкрэтную эпоху) слу-жыць узорам для стварэння новых слоу; таюм чынам, рады слоу, яюя адносяцца да прадук-тыунага тыпу, з'яуляюцца адкрытымь
Спецыфша словаутварэння у структуры мовы вызначаецца словаутваральным значэннем 1 сродкам вырашэння гэтага значэння (суфшсам, прэфшсам 1 шш.).
У залежнасщ ад таго, з дапамогай якога словаутваральнага сродка выражана у слове яго словаутваральнае зачэнне, спосабы словаутварэння падзяляюцца на афшсальныя, безафшсаль-ныя 1 змешаныя.
Да афшсальных спосабау (словаутваральнае значэнне матываванага слова выражаецца з дапамогай афшса або некальюх афшсау) адносяцца прэфшсальны, суфшсальны, постфшсальны, прэфшсальна-суфшсальны, прэф1ксальна-пост-фшсальны, суфшсальна-постсуфшсальны, прэ-фшсальна-суфшсальна-постсуфшсальны. Апош-шя тры спосабы словаутварэння выкарыстоува-юцца толью у сферы дзеяслова; таму у нашай працы разглядацца не будуць.
Да безафшсальных спосабау (словаутваральнае значэнне матываванага слова выражаецца з дапамогай не афшсау, а шшых словаутваральных сродкау) адносяцца асновасклацанне, абрэв1яцыя, словасклацанне (зрашчэнне), канверсш (пераход слова з адной часцшы мовы у другую).
Да змешаных спосабау (словаутваральнае значэнне матываванага слова выражаецца аднача-сова з дапамогай афшсальных I безафшсальных сродкау) адносяцца складанасуфшсальны, скла-данапрэфшсальны, складанапрэф1ксальна-суф1к-сальны. У змешаных спосабах паказчыкам словаутваральнага значэння матываванага складана-га слова адначасова з'яуляецца адзшы нащск, замацаваны парадак размяшчэння частак I аф1кс (суфкс, прэфкс, прэфкс + суфкс адпаведна).
Не усе названыя спосабы з'яуляюцца пра-дуктыуным1 у сучасным беларусюм тэрмша-утварэнш.
Да найбольш прадуктыуных спосабау адносяцца: суфшсацыя, прэфшсацыя + суфшсацыя, асноваскаладанне, абрэв1яцыя.
Праанал1зуем асноуныя спосабы 1 сродю бе-ларускага тэрмшаутварэння. Найбольш шыро-кай прадуктыунасцю вызначаецца суфшсальны спосаб.
Пры суфшсацьп паказчыкам словаутвараль-нага значэння матываванага слова з'яуляецца суфкс.
Ад асноу незапазычаных дзеясловау утвара-юцца тэрмшы з суфшсамк
—шк (-льшк): правадшк, атслялътк, вы-мяралъшк; тэрмшы маюць значэнне прылад або рэчывау;
- к- : апрацоука, наладка, фармоука; тэрм> ны служаць для намшацьп працэсау;
- нн- (-енн-, -анн-, -энн-): выпарэнне, злучэн-не, прыстасаванне, аюсленне; тэрмшы маюць працэсульнае значэнне рацзей, прадметнае (мо-гуць абазначаць рэчыва, вытк дзеяння \ шш.).
Ад асноу запазычаных дзеясловау утвара-юцца тэрмшы з суфшсамк
- атар- (-ат-, -ант-): акумулятар, кандэнсат, кансервант; тэрмшы маюць прадметнае значэнне (абазначаюць рэчыва, прыладу, прыстасаванне 1 шш.);
- ацьц- (-¡зацьц-, -яцьц-): актывгзацыя, гза-ляцыя, утылгзацыя; тэрмшы маюць значэнне працэсу 1 вышку дзеяння.
Прэфшсальна-суфшсальны спосаб таксама прадуктыуны у сучаснай навукова-тэхшчнай тэрмшалогп.
Паказчыкам словаутваральнага значэння матываванага слова з'яуляюцца прэфшс I суфшс, яюя адначасова далучаюцца да асновы матыву-ючага слова. Прэфшсальна-суфшсальнае утва-рэнне можа характарызавацца матэрыяльна вы-ражаным прэфшсам 1 нулявым суфшсам.
Ад асноу запазычаных дзеясловау тэрмшы утвараюцца пры дапамозе наступных фармантау:
- прэфшсау аб-, ад-, з- (с-), пра-, за- 1 шш. 1 суфшса -к- : абмотка, прамыука; тэрмшы маюць працэсуальнае ¿, радзей, прадметнае значэнне;
- прэфшсау з-, раз- (рас-), пры- 1 шш. 1 ну-
лявога суфшса: зрэз, разл1к, прыеад.
Пры прэфшсацьп паказчыкам словаутваральнага значэння матываванага слова выступае прэфшс. Для прэфшсацьи характэрна тое, што прэфшс далучаецца не да асновы слова, а да цэ-лага слова, не пераводзщь матываванае слова у шшую часцшу мовы, захоувае у матываваным слове усе марфалапчныя прыкметы матывую-чага слова, ¿стотна не змяняе лекс1чнае значэнне матыванага слова у параунанш з матывую-чым, а толью удакладняе яго.
Прэфшсальны спосаб менш прадуктыуны у параунанш з вышэйназваным1, можна вылу-чыць толью утварэнне тэрмшау пры дапамозе шшамоуных прэфшсау анты-, дэ-, дэз-, рэ-: антыцела, дэпараф^тзацыя, дэз1нтэграцыя, рэ-камбгнацыя. Прадуктыуным з'яуляецца 1 утва-
рэнне тэрмшау з прэфшсам звыш-: зеышпрадук-цыя. Тэрмшы, утвораныя шляхам прэфшсацьи, маюць працэсуальнае \ прадметнае значэнне.
Ул1чваючы, што адной з прынцыпова важных прыкмет тэрмша з'яуляецца кароткасць, в1-давочна неабходнасць выяулення у тэрмшалогп магчымасцей стварэння аднаслоуных намша-цый. На сучасным этапе большую частку тэрм1-нау складаюць тэрмшы-словазлучэнш, мнопя з яюх характарызуюцца шматслоунасцю. Гэта ю-тотны недахоп, яю мае аб'ектыуную прычыну -неабходнасць дэтал1зацьп паняццяу.
Даследчыю вызначаюць наступныя шлях1 скарачэння («згортвання») тэрмшау-словазлу-чэнняу:
- сэнсавая кандэнсацыя;
- выкарыстанне складаных слоу;
- выкарыстанне прыставачных \ суфшсаль-ных утварэнняу.
У сучаснай беларускай тэрмшалогп шырока выкарыстоуваюцца словазлучэнш з назоушкам1 мехамзм, апарат, прыстасаванне I шш. (шифровальны мехашзм, счытвальнае прыстасаванне), яюя могуць паспяхова замяняцца аднаслоу-ным1 тэрмшаш (шыфратар, счытвалъмк). Разам з тым, гэты прыём можа прывесщ да пэу-най страты матываванасщ, дакладнасщ тэрмша. Таму пры адсутнасщ аднаслоунай намшацьп у нацыянальнай тэрмшалогп у апошш час часта замацоуваецца шшамоуны тэрмш: друкавалъ-нае прыстасаванне - прынтар (варта зазна-чыць актыунасць працэсу замацавання англа-моуных слоу у розных мовах свету). 3 другога боку, можна прапанаваць незапазычаны адна-слоуны варыянт друкавалънж. У рускай мове тэрмш печатник у значэнш «друкавальнае прыстасаванне» не замацавауся, бо слова мае значэнне асобы (напрыклад, первопечатник), але у беларускай мове гэтыя значэнш размежаваны: дру-кар (асоба) I друкавалъмк (прыстасаванне).
Прадуктыуным спосабам згортвання тэрм1-нау-словазлучэнняу з'яуляецца стварэнне складаных слоу. Тэрмшы, утвораныя шляхам асно-ва- I словаскладання, займаюць значнае месца у тэрмшасютэме сучаснай беларускай мовы.
Прадуктыуныя тэрмшаутваральныя тыпы:
- аснова назоушка + злучальны элемент складанага слова + назоушк (у якасщ злучаль-нага элемента складанага слова выступае штэр-фшс -а- (-я-)): жалезабетон, серавадарод;
- аснова прыметшка + злучальны кампа-нент складанага слова + назоушк: новаутва-рэнне;
- аснова л1чэбн1ка + злучальны элемент складанага слова + л1чэбшк: двухвокгс.
У першым з названых тыпау кампаненты складанага слова злучаны спалучальнай сувяз-зю \ суадносяцца са спалучальным1 словазлу-чэнням1 (жалеза I бетон - жалезабетон), у друпм I трэщм - падпарадкавальнай сувяззю I
суадносяцца з падпарадкавальным1 словазлу-чэнням1 з азначальньиш адносшам1 пам1ж кам-панентам1 (ноеае утварэнне - ноеаутеарэнне). Часта у якасщ першага кампанента выступаюць штэрнацыянальныя тэрмшаэлементы (г1дра-, тэрма-, электра-, бгя-, фота- I шш.): тэрма1за-ляцыя, б1ямаса, фотарэактыеацыя.
Мнопя складаныя тэрмшы утвараюцца пры дапамозе беларусюх \ запазычаных асноу з да-бауленнем суфшсау: цеплаабментк, кроплеад-дзялялънт.
Важным сродкам у дасягненш кароткасщ тэрмша трэба л1чыць абрэв1яцыю. Гэты спосаб з'яуляецца давол1 простым \ эфектыуным \ най-больш часта выкарыстоуваецца у тэхшчнай сферы: ПК (персаналъны камп 'ютэр), УФ-промм (ультраф1ялетавыя промт), РНК (рыбанукле1-наеая юслата).
Абрэв1яцыя уяуляе сабой складанне частак асноу або частак \ поуных асноу. Па значэнш абрэв1ятуры экв1валентныя словазлучэнням, шляхам скарачэння яюх яны утвораны.
Адрозшваюць наступныя асноуныя тыпы абрэв1ятур:
1) л1тарныя (яюя складаюцца з пачатковых лп-ар кожнага слова словазлучэня);
2) гукавыя, або фанетычныя (яюя складаюцца з пачатковых гукау кожнага слова словазлу-чэння);
3) складовыя (яюя складаюцца з пачатковых частак кожнага слова словазлучэння);
4) змешанага тыпу (яюя сумяшчаюць элементы папярэдшх тыпау);
5) абрэв1ятуры, яюя склацаюцца з пачатко-вай частю першага слова \ цэлага другога слова.
Абрэв1яцыя дзейшчае толью у сферы назоу-шкау. Усе тыпы абрэв1ятур шырока ужываюцца у тэрмшалогп.
Заключэнне. Таюм чынам, з аднаго боку, важнай праблемай сучаснай беларускай тэрм> налогп з'яуляецца неабходнасць скарачэння тэрмшау-словазлучэнняу. 3 другога, нельга не прызнаваць тэндэнцыю пашырэння шматслоу-ных тэрмшалапчных намшацый, якая наз1раец-ца у тэрмшасютэмах ус1х моу свету \ звязана з развщцём навую, што прыводзщь да неабход-насщ удакладнщь \ канкрэтызаваць паняцце. Аднак свядомая \ сютэматызаваная праца у азна-чаным напрамку праводзщца у мнопх крашах 1 давол1 паспяхова.
Л1таратура
1. Тэорыя I практыка беларускай тэрмшалогп / Арашонкава Г. У. [1 шш.]. - Мшск: Бела-руская навука, 1999.
2. Антанюк, Л. А. Беларуская навуковая тэрмшалопя / Л. А. Антанюк, Г. У. Арашонкава. - Мшск: Навука 1 тэхшка, 1987.
3. Антанюк, Л. А. Сучасная беларуская тэрмшалопя / Л. А. Антанюк, Г. У. Арашонкава. -Мшск, 1995.
4. Сцяцко, П. Культура мовы / П. Сцяцко. -Мшск: Тэхналопя, 2002.
5. Багдзев1ч, А. Словаутваральная структура аддзеяслоуных тэрмшаадзшак у сучаснай беларускай л1таратурнай мове / А. Багдзев1ч. -Гродна, 2000.
6. Карпов, А. К. Современный русский язык: Словообразование. Морфология / А. К. Карпов. -М.: Владос, 2002.
