CC BY
39УДК 808.26.316.31
Н. Я. Савщкая, ст. выкладчык РОДНЫ СКЛОН АНГЛАМОУНЫХ ТЭРМ1НАУ У БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ
The article analyses the endings of the masculine gender terms in the genitive case taken from the English - Belorusian dictionary on informatics (by A. S. Kabailo, N. E. Savitskaya). In the Belarusin language such terms have variable endings -a/-y nhich depend on the meaning of the word. This Fact accounts fov the difficulty in choosing the adeguate ending. The author has made an attempt to correlate the lexical meaning of the term withsome formal indicator - word-forming suffixes which will help to determine the choice of the ending.
Уводзшы. Канчатю назоушкау мужчынска-га роду адзшочнага лшу у родным склоне раз-глядаюцца на прыкладзе тэрмшау па шфарма-тыцы. Падрыхтаваны да выдання англа-бела-русю слоушк (аутары - дацэнт кафедры шфар-мацыйных сютэм 1 тэхналогш Кабайла А. С. 1 старшы выкладчык кафедры беларускай мовы Савщкая Н. Я). Слоушк змяшчае каля 6 тысяч тэрмшау па сютэмах апрацоую звестак, выл1ча-льнай матэматыцы, персанальных ЭВМ, сютэ-мах аутаматызацьп 1 падрыхтоую тэкстау па экспертных сютэмах, аргашзацьп вытворчасщ праграмнага прадукту.
Тэрмшы (словы, словазлучэнш 1 абрэв1яту-ры) размешчаны у алфав1тным парадку. У бела-русюх тэрмшах паказаны канчатю назоушкау мужчынскага роду адзшочнага лшу у родным склоне як у аднаслоуных тэрмшах, так 1 тэрмь налапчных словазлучэннях. У канцы слоушка змешчаны граматычны паказальшк канчаткау назоушкау мужчынскага роду у родным склоне. Прычым назоушю з -а (-я) падаюцца асобна ад назоушкау з канчаткам -у (-ю).
Усяго асобным сшсам падаецца 414 тэрмь нау, з яюх 273 тэрмшы маюць у родным склоне канчатак -а (-я), а 141 тэрмш - канчатак -у (-ю). Варта адзначыць, што у навуковых тэкстах род-ны склон назоушкау найбольш ужывальны у параунанш з шшым1 склонавым1 формам! \ сус-тракаецца амаль у кожным тэрм1не, словазлу-чэнн1 \ сказе. А выбар канчатка назоун1кау мужчынскага роду у родным склоне залежыць ад таго, да якога лекс1ка-граматычнага разраду (канкрэтны, абстрактны, зборны, рэчыуны, аду-шаулёны - неадушаулёны \ ¿нш.) адносщца на-зоун1к [1]. Так, адушаулёныя назоун1к1 ужыва-юцца тольк1 з канчаткам -а (-я): чалавека, сту-дэнта, М1калая, жауранка, аленя, камара [2]. Неадушаулёныя назоун1к1 у залежнасщ ад зна-чэння могуць мець канчатак -а (-я) або -у (-ю).
Асноуная частка. Ужыванне канчатка -а (-я) або -у (-ю) залежыць ад уяулення аб структуры прадметнасщ, паняцце пра якую абазна-чае той ц1 шшы назоун1к мужчынскага роду. Кал1 прадметнасць уяуляецца як адна асобная ютота, расл1на, прадмет, рэч, сродак, адлюстра-ванне, адз1нка або частка (элемент) цэлага, то у родным склоне адпаведны назоун1к мужчынскага роду мае канчатак -а (-я) [3].
Напрыклад, назоунЫ, як1я абазначаюць:
- канкрэтны прадмет, аргашзацыю, прад-прыемства, установу: стала, медаля, штаба, трэста, каледжа, саюза, ун1верс1тэта;
- геаграф1чнае паняцце, назву населенага пункта: горада, пасёлка, Гомеля, М1ра, Слон1ма;
- адрэзю часу, адз1нк1 вымярэння, меры, аб'ё-му, ваг1, дауж^1н1: года, дня, месяца, сакавша, л1тра, грама, градуса, метра, рубля;
- орган щ частку цела: носа, языка, страушка;
- навуковы тэрм1н щ паняцце, ужытыя у канкрэтна прадметным значэнн1: ромба, суф1к-са, назоушка, вугла, прамавугольн1ка, канта;
- назву спартыунай гульн1, в1ду спорта, танца, прыёму, назву музычнага твора \ падобнае: бокса, хакея, футбола, гола, вальса.
Кал1 ж прадметнасць уяуляецца як сукуп-насць прадметау, рэчыва або увасабленне якой-небудзь з'явы, прыметы, уласц1васц1, колькасц1, дзеяння, працэсу, стану, адчуванння, пачуцця, успрыняцця, то назоун1к, як1 абазначае такую прадметнасць, выступае у родным склоне з канчаткам -у (-ю) [4].
Напрыклад, назоунЫ, як1я абазначаюць:
- абстрактна-разумовыя паняцц1, апрадме-чаныя прыметы, якасц1, стан, адчуванн1, працэ-сы: ¿дэалу, патрыятызму, звычаю, цяжару, скрыпу, крыку, густу, гонару, розуму, гневу, клопату, блак1ту, смеху, сну;
- назвы дзеяння: ходу, прыезду, бегу, зап1су;
- прасторавыя \ часавыя паняцц1: верху, ус-ходу, лугу, тэрмшу, часу, краю;
- назвы рэчывау: цукру, мёду, супу, клею, ячмню, снегу, вугаллю, шакаладу, торфу, пяску;
- зборнасць: хмызняку, ядлоуцу, бэзу, в1ш-няку, калектыву, чаю, бору, лазняку, лесу;
- назвы х1м1чных элементау I лякарствау: бору, цынку, асп1рыну, кадм1ю, юслароду;
- назвы грамадск1х фармацый, плыняу, навуковых тэорый: рэал1зму, ¿мпрэс1яшзму, дарв1-н1зму, феадал1зму, абстракцыян1зму;
- назвы захворванняу: грыпу, радыкул1ту, ларынпту, кал1ту, атэрасклерозу;
- назвы з'яу прыроды, стых1й: ветру, грому, холаду, выбуху, золаку, св1танку;
- назвы падзей грамадскага жыцця: фесты-валю, к1рмашу, рэферэндуму, сходу, фэсту [5].
Розныя канчатк1 маюць назоун1к1 роднага склона у залежнасц1 ад лекс1чнага значэння: трэ-
цяга лютапада (назва месяца) - пара лютападу (працэс, з'ява); люце ясеня (дрэва) - стол з ясен-ню (матэрыял). Гэта уласщва таксама некаторым амошмам: геаграф1чнага атласа (зборшк карт) I чорнага атласу (тканша); зубнога бора (ш-струмент) 1 састау бору (х1м1чны элемент) [6].
Увогуле мовазнау цл выдзяляюць да 4 0 се-мантычных гр уг, з яюм1 тр зба суаднесщ той або шшы назоушк, каб свядома вызначыць па-трэбны канчатак.
Не лшгвюту зрабщь гэта давол1 складана, таму у мнопх лшгвютычных слоушках паказа-ны канчатю назоушкау мужчынскага роду адз1-ночнага лшу у родным склоне. Частотнасць ужывання роднага склона у навукова-тэхшчнай тэрмшалогп надзвычай высокая, хоць на першы погляд здаецца, што тэрмшау, ужытых у родным склоне, ¿х не так 1 многа - з 6 тысяч тэрмь нау выдзелены толью 414,але яны паутараюц-ца шматразова у тэрмшах-словазлучэннях у спалучэнш кожны раз з шшым1 словам! 1 утва-раюць двух-, трох-, чатырох-, пящ- I больш кампанентныя тэрмшалапчныя словазлучэнш. Таму увага да гэтай граматычнай катэгорьп назоушкау абгрунтавана.
Пры вызначэнш канчатка роднага склона аутары, вядома ж, абашралюя на лекс1чнае зна-чэнне тэрмша, але была зроблена спроба суад-несщ, па магчымасщ, лекс1чнае значэнне са словаутваральным1 элементам!, яюя уваходзяць у склад тэрмша, I праанал1заваць, щ паслядоуна тэрмш з пэунлм суфшсам мае адзш 1 той жа канчатак у родным склоне.
Разгледз1м тэрмшы па шфарматыцы. Па-першае, усе яны узяты з англшскай мовы з ш-фарматыцы, якая стала асноунай крынщай стварэння тэрмшалогп па шфарматыцы. У раз-глядаемых тэрмшах прысутшчаюць асноуныя пласты англшскай лексш - гэта грэцызмы, ла-щшзмы, штэрнацыянал1змы, уласна англшсюя словы з розных сфер выкарыстання.
Пры перадачы англамоуных тэрмшау на бе-ларускую мову выкарыстоувалюя два асноуныя спосабы. Першы - гэта неперакладныя тэрмшы, яюя пададзены у беларускай фанетычнай апра-цоуцы - т. зв. спосабам транслп-арацьп. Напрык-лад: 61т, байт, бод, штэрфейс, кэш, мацэм, дысп-лей, драйвер, эсэмблер, дамп, спрайт, экстэнт I шш. Друп - пераклад тэрмшанау лекс1чным1 сродкам1 беларускай мовы: адрэзак, ашсальшк, гурт, выступ, вузел, барабан, вщарыс, гадзшшк, завяршаль-шк, юраушк, ланцуг, мост, множшк, начальшк, пауслова, радок, радзяляльшк, слоу-шк, участак, адказ, дадатак, вывад, увод, выраз, зашс, збор, зрух, лш, крок, дазвол, набор, пава-рот, прамежак, уваход, улш, час, счытвальшк, уладальшк, хвост, прыёмаперадатчык 1 шш.
Пры вызначэнш канчаткау тэрмша неабход-на было, пер ш за у <б, аднесщ яго да пэу гай лекичнай групы. Але варта звярнуць увагу 1 на
фармальны паказчык 1 адзначыць, што значная колькасць тэрмшау мае у сва1м складзе фармант -тар: адмшютратар, адаптар, акумулятар, аналь затар, аператар, аптым1затар, б1бл1ятэкар, вшчэс-тар, дыктар, вертыфшатар, генератар, дэскрып-тар, ¿мггатар, дэшыфратар, щэнтыфкатар, шщы-ял1затар, шдыкатар, штэрпрэтатар, кампаратар, кампшятар, камп'ютар, канвентар, карэктар, квантар, кластар, мадыфшатар, макраянератар, макрапрацэсар, паусуматар, перфаратар, прагра-матар, прынтар, псеудакаментатар, рэдактар, спецыфшатар, сштэзатар, суматр, транслятар, трансп'ютар, фарматар, шыфратар, эмулятар. Усе ператчаныя словы маюць канкрэтнае лек-с1чнае значэнне - прадмета, устройства, прыс-тасавання, якое выконвае пэуную функцыю. Усе яны у адпаведнасщ з лекс1чным значэннем слова патрабуюць канчатка -а.
Што да слова «фактар», то яно паказана у лшгвютычных слоушках з паралельным кан-чаткам. Кал1 абазначае ютотныя абставшы, то мае канчатак -у; кал1 гаворка щзе пра чалавека, тады ужываецца канчатак -а [7]. Гэта адзшае слова з перал1чаных, якое можа ужывацца з паралельным канчаткам, а у шфармацыйнай тэрмшалогп мае толью канчатак -а.
Таюм чынам, усе тэрмшы з суфшсам -тар-маюць у родным склоне канчатак -а.
Тэрмшы, яюя маюць фарманты -мк-, -лътк-, -чык- таксама патрабуюць канчатка -а, паколью маюць канкрэтнае значэнне - асобы, прадмета, прыстасавання, навуковага тэрм1на. Напрыклад: абмежавальн1ка, графапабудоушка, завяршаль-н1ка, запауляльн1ка, гадз1нн1ка, зламысшка, кадз1равальн1ка, карыстальн1ка, к1раун1ка, л1чы-льшка, множн1ка, назапашвальн1ка, начальн1ка, падручн1ка, паказальшка, пашыральн1ка, перак-лючальн1ка, пераутваральн1ка, праграмавальш-ка, прамавугольн1ка, прыёмн1ка, прыметн1ка, радзяляльшка, счытвальн1ка, складн1ка слоун1ка, удакладняльн1ка, указальшка, уладальн1ка.
Тольк1 тэрм1н «вын1к» ужываецца з канчаткам -у (вышку), але у гэтым выпадку слова бяс-суф1кснае, тут «н1к» з'яуляецца не суф1ксам, а часткай кораня. Канчатак -у абгрунтаваны се-мантычным значэннем абстрактнасц1, звязаным з дзеяннем. Гэты тэрм1н у л1нгв1стычным сэнсе -аддзеяслоуны назоун1к, як1 мае абстрактнае значэнне [8].
Тэрм1ны, яюя уж^1ваюцца з суф1ксам1 -оу + к-, -оу + шчык-, таксама патрабуюць канчатка -а, пакольк1 маюць значэнне канкрэтнасщ: зага-лоука, апрацоушчыка, кампаноушчыка, план1-роушчыка, распрацоушчыка.
Тэрмшы з суф1ксам1 4зм- паслядоуна ужыва-юцца з канчаткам -у, паколью маюць абстрактнае значэнне. Пераважная колькасць тэрмшау, як1я маюць канчатак -у, - гэта словы з працэсуальным значэннем. 1х можна суаднесц1 з дзеясловам1 (здабытку, замеру, анал1зу, адказу, абмену, выбару,
выкшку, дазволу, закону, набору, раздзелу, увахо-ду, утку, уводу, пераходу, пераводу, павароту, прагону, разбору, утку I шш.). Акрамя аддзеяс-лоуных назоушкау канчатак -у маюць словы з абстрактным значэннем (эфекту, стасунку, споса-бу, колеру, штэлекту, абсягу, мас1ву, метаду, ль мпу, лггаралу, бюджэту, бпу 1 шш.).
Праведзены анатз дазваляе зрабщь наступ-ныя вывады. Разгледжаныя тэрмшы па шфарма-тыцы, яюя у сваёй аснове маюць суфшсы -тар-, -тк-, -лътк-, -чык-, -оу + к-, оу + шчык, паслядоу-на ужываюцца з канчаткам -а.
Выключэннем з'яуляецца тэрмш «вышк», дзе «шк» не з'яуляецца суфшсам, а часткай ка-ранёвай марфемы, \ тэрмш «фактар», яю мае два значэнш, таму адпаведна два канчатю, у су-адноснасщ з лекс1чным значэннем, а у шфарма-тыцы ужываецца з канчаткам -а.
Тэрмшы з суфшсам -гзм- ужываюцца толью з канчаткам -у.
Заключэнне. Таюм чынам, фармальныя элементы - названыя суфшсы назоушкау - з'яу-ляюцца сродкам, яю дапамагае вызначыць вы-бар канчатка у родным склоне назоушкау мужчынскага роду. У тэрмшалогп па шфарматыцы, ведаючы, што тэрмшы з суфшсам -тар-, -мк-, -лътк-, -чык-, -оук-, -оушчык- маюць у родным склоне канчатак -а, а з суфшсам 4зм- - канчатак -у, пры вызначэнш канчатка можна карыстацца толью гэтым фармальным паказчыкам 1 не аба-шрацца на лекс1чнае значэнне слова або выка-рыстоуваць яго у якасщ дапаможнага.
Лггаратура
1. Сямешка, Л. I. Курс беларускай мовы: падруч. / Л. I. Сямешка, 3. I. Бадзев1ч. - Мшск: Ушверспэцкае, 1996. - С. 312.
2. Арфаграф1чны слоушк / Склад. Н. С. Ля-вер. - Мшск: Парадокс. - 368 с.
3. Беларуская мова: у 2 ч. Ч. 1. Фанетыка. Арфаэшя. Графка. Арфаграф1я. Лексшалапя. Фразеалопя. Марфемная будова слова 1 словау-тварэнне. Марфалопя: падруч. / Я. М. Адамов1ч [1 шш.]: пад агульн. рэд. Л. М. Грыгор'евай. -4-е выд. - Мшск: Выш. шк., 2001. - С. 161162.
4. Сучасная беларуская лп-аратурная мова: марфалопя Н. В. Гаурош [1 шш.]; пад агульн. рэд. праф. М. С. Яунев1ча. - Мшск: Выд. Ул. М. Скакун, 1997.- С. 70-72.
5. Кривицкий, А. А. Белорусский язык для говорящих по-русски / А. А. Кривицкий, А. Е. Мих-невич, А. И. Подлужный. - 3-е изд. - Минск: Выш. шк., 1990,- С. 117.
6. Слоушк беларускай мовы. Арфаграф1я. Арфаэшя. Акцэнтуацыя. Словазмяненне / 1н-т мовазнауства ¿мя Я. Коласа АН БССР; пад рэд. М. В. Б1рылы. - Мшск: БелСЭ, 1987. - 903 с.
7. Тлумачальны слоушк беларускай мовы / Рэд. М. Р. Судшка [1 шш.]. - Мшск: БелЭН, 1996. - 784 с.
8. Бардов1ч, А. М. Словаутваральны слоушк беларускай мовы / А. М. Бардшч, М. М. Кру-талев1ч, А. А. Лукашанец. - Мшск: Беларуская навука, 2000. - 413 с.
