CC BY
42УДК 81'373'23(476)
Г. Ф. Швед, выкладчык АНТРАПОН1МЫ СТАРОБ1НШЧЫНЫ
The surnames of Starobinschina, which is situated in the central part of the Republic of Belarus, were analyzed in the article. It gives a possibility to think that specific marks and sources for the forming of the surnames of this region, typical for the surnames of all Belarus. The surnames, like not one of the lexical layers, are closely connected with everyday life and activity of the human being. The connect various ages of the social and cultural development; involve the past and the present.
Уводзшы. Вывучэннем прозвшчау займа-ецца асобны раздзел мовазнауства - антрапаш-м1ка (ад грэч. а 'unthropos - чалавек I о 'пута -¿мя). Антрапошмы - уласнае ¿мя, ¿мя па бацьку, прозвшча, ¿мя-мянушка, псеудашм. Антрапошмы з'яуляюцца састауной часткай лекс1чнага складу мовы. У адрозненне ад катэгорьп агуль-ных слоу, яюя звычайна выконваюць намшатыу-ную функцыю, яны, апрача таго, адлюстроува-юць дачыненне чалавека да навакольнага ася-роддзя I разнастайных заняткау, сведчаць аб стане сацыяльнага 1 культурнага жыцця грамадства у пэуны перыяд, даносяць характар узаемаадно-сш пам1ж людзьмь I гэта натуральна, бо ш адзш з пластоу лекст так цесна не звязаны з пау-сядзённым жыццём 1 дзейнасцю чалавека, як уласныя ¿мёны, ¿мёны па бацьку 1 прозвшчы. Пастаянна бытуючы у асяроддз1 людзей I у той жа час разв1ваючыся разам з грамадствам, антра-пошмы у пэуным сэнсе звязваюць розныя эпох1 сацыяльнага I культурнага быцця народа, уб1ра-юць у сябе устойшвае м1нулае 1 узшклае новае.
Зразумела, што фарм1раванне антрапашмп I шлях1 развщця сютэмы ¿менавання у розных народау был1 неаднолькавыя, хоць з'ява гэта па сваей прыродзе I грамадскай сутнасщ адносщца да агульначалавечых. Вось чаму адны народы (паляю, балгары, чэх1) абыходзяцца двухсту-пеннай сютэмай ¿менавання, пры якой за кожным чалавекам замацоуваецца толью ¿мя 1 проз-вшча, у той час як беларусы, русюя, украшцы выпрацавал1 трохступенную ¿меналапчную сю-тэму. У адпаведнасщ з гэтым чалавек надзяля-ецца яшчэ 1 ¿мем па бацьку.
3 гэтым вышкае, што 1 у моуных адносшах нацыянальныя 1 ¿менаслоуныя сютэмы ¿шл1 сва-¿м1 шляхам1 развщця, выпрацоуваючы уласныя сродю 1 тыпы ¿менавання. А шакш 1 быць не магло. Каб уваходзщь у лекс1чны стан той щ ш-шай мовы, антропошмы павшны адпавядаць унутраным законам гэтай мовы, валодаць улас-щвым ёй фанетыка-марфалапчным1 якасцям1, падпарадкоувацца яе вымауленча-акцэнталапч-ным нормам.
Асноуная частка. Пачатак вывучэння бела-рускай антрапашмп адносщца да XIX ст. Але у спецыяльнай л1таратуры дарэвалюцыйных ча-соу мы не знаходзш шводнага значнага дасле-давання, прысвечанага разгляду беларускай антрапашмп.
Далей можна зазначыць, што апублшаваныя Я. Тарапоусюм тры невялшя артыкулы «Соображения о суффиксах, входящих в состав западно-русских фамилий и названий сел и деревень в Белоруссии» (1892), «Образование главнейших имен существительных и прилагательных» (1903), «Значение местоименных речений словообразований» (1912) носяць ашсальна-па-пулярны характар 1 закранаюць толью асобныя тыпы прозвшчау, пераважна у плане ¿х марфа-лапчнай забудовы.
Мала даследванняу у галше беларускай антрапашмп апублшавана 1 у XX ст., у савецю перыяд. Кал1 браць ¿х у храналапчнай пасля-доунасщ, то перш за усё неабходна назваць артыкулы М. Л. Грынбалта «Анамастыка як кры-нща вывучэння псторьи 1 этнаграфп беларуска-га народа» (1958) 1 «К вопросу об участии литовцев в этногенезе белорусов» (1959), у яюх анамастычны матэрыял вывучауся не у плане станаулення I развщця беларускай антрапашмп, а з пункту погляду таго, наколью ён можа слу-жыць крынщай пры распрацоуцы праблемы эт-нагенэзу беларусау. У працы М. В. Б1рылы «Беларусюя антрапашм1чныя назвы у адносшах да антрапашм1чных назвау шшых славянсюх моу» (1963) грунтоуна разглядаюцца лшгвю-тычныя праблемы беларускай антрапашмп, выявлены лекс1чныя асновы 1 самаутваральныя фарманты, арэалы пашыранасщ.
Самым значным даследаваннем у галше анамастыю трэба л1чыць трохтомную манагра-фда М. В. Б1рылы «Беларуская антрапан1м1я» (т. 1 - 1966 г.; т. 2 - 1969 г.; т. 3 - 1982 г.).
Вядомы вучоны упершыню разгледзеу фарм1раванне беларусюх прозв1шчау як на аснове уласных асабовых ¿мён, так 1 апелятыу-най лекс1к1 рознай прыналежнасц1. Акрамя таго, аутар рэканструявау каля 10 тыс. антра-пон1мау дапрозвшчанага перыяду, значная частка як1х не засведчана помн1кам1 п1сьмен-насц1 ХУ-ХУ1 стст.
Больш падрабязна спын1мся на даследаван-н1 прозв1шчау. Што уяуляе прозв1шча 1 як1 раздзел мовазнауства займаецца яго вывучэннем? Прозвшча - гэта родавая назва асобы, якую чалавек атрымл1вае пры нараджэнш Напрыклад, нарадз1лася дз1ця, ¿мя яму не дал1, але у яго ужо ёсць прозв1шча. Яно паказвае, што дз1ця нале-жыць да пэунай сям'1.
Само слова «прозвшча» (лацшскае «фамшя») абазначае «сям'я». Першыя прозвшчы, яюя бы-л1 спадчынным1 (сын атрымл1вау прозвшча ба-цью), юнавал1 ужо у Старажытнам Рыме. У заходняй Еуропе прозвшчы увайшл1 ва ужы-так у XV ст. У Расп яны уведзены законам у XVI ст. 1х уводзш у такой паслядоунасщ: спяр-ша для князёу 1 баяр, потым для дваран 1 знатных купцоу, затым 1 для шшых груп.
Сялянам прозвшчы у абавязковым парадку пачал1 даваць толью пасля адмены у 1861 г. пры-гоннага права. На Беларуа першыя прозвшчы зафшсаваны у дакументах XVI-XVII стст.
Прозвшча - важная катэгорыя, афщыйна замацаваная за пэунай асобай. Яно не узшкае I не зшкае па чьпм-небудзь жаданш, не змяняец-ца адпаведна з нашым1 с1мпатыям1 щ антыпа-тыям1 да носьб1та.
Больш за тое, прозвшча захоувае сваю сты-лютычную нейтральнасць, хоць аснова яго можа быць ускладнена суф1ксам1 суб'ектыунай ацэнкг Прозв1шчы перадаюцца у спадчыну ад бацькоу да дзяцей, зашсваюцца у пашпартах, пасведчан-нях аб нараджэнш, аб шлюбе 1 у дыпломах.
Паходжанне прозвшчау. Разнастайнасць проз-в1шчау абумоулена вялшай колькасцю разна-родных элементау, выкарыстаных у якасщ ¿х асноу. Да ¿х належаць як спрадвечныя, так I за-пазычаныя словы. Паводле стану у мове - гэта асабовыя ¿мёны, ¿мёны па бацьку, мянушю, а таксама геаграф1чныя назвы, назвы плямён 1 народау, апелятыуная лексша мовы. Сотням1 нябачных сувязей звязаны прозвшчы з жыццём грамадства, з яго культурай, якая складаецца з сукупнасщ матэрыяльных 1 духоуных дасягнен-няу. Мова, лп-аратура, мастацтва, рэлтя, фшасо-ф1я адносяцца да духоунай культуры. Сам слоу-шкавы склад мовы жыва рэагуе на прагрэс, адпаведна усё новае знаходзщь адлюстраванне у ¿х. Таму утворанае у тую щ шшую эпоху ¿мя суадносщца з яе культурным! 1 пстарычным1 традыцыям1, нясе шфармацыю 1 выступае не-пауторным помткам свайго часу. Багацце 1 стра-катасць асноу прозвшчау нагадваюць энцыкла-педыю мовы, штодзённага жыцця, умоу юнавання, спосабау I формау задавальнення матэрыяльных I духоуных патрэбау людзей. Сярод ¿х ёсць асновы, што адлюстроуваюць розныя баю рэчаю-насщ. Адсюль вышкае, што крынщам1 для утва-рэння прозв1шчау з'уляюцца у першую чаргу:
1) уласныя асабовыя ¿мены;
2) назвы месца пражывання щ паходжання;
3) назвы заняткау, прафесш;
4) шдывщуальныя рысы (пс1х1чныя, ф1з1ч-ныя 1 шш.) першага носьб1та;
5) назвы раслш 1 жывёл, з'яу прыроды.
Прозв1шчы, утеораныя ад уласных тмён. 1х
вельм1 многа. Кал1 мы хочам даведацца пра паходжанне таюх прозвшчау, трэба звярнуцца да новага раздзела мовазнауства - анамастыка.
Большасць ¿мён звязана з царкоуным кален-даром, яю дае ¿х рэлшйнае паходжанне.
Прывядзём некалью прыкладау:
Абрам - вялш бацька народау; Адам -злеплены з глшы; Аляксандр - абаронца людзей; Богдан - дадзены Богам; Васшь - царе-га; В1ктар - пераможца; Гаурыла - Божы вош, Божая абарона; Данша - Божы суд; Еудаюм -добра праслаулены; Ел1зар - Божая дапамога; Захар - помш пра Бога; 1ван - дар Багоу; 1лья -сша Бога; М1хаш - босю; Назар - прысвечаны Богу; Раман - рымею, рымлянш; Сямён - пачуты; Сераф1м - вогненны, палымяны; Фёдар - дар Багоу; Ц1мох - богабаязл1вы; Эманул - з нам1 Бог; Яух1м - благадушны; Яюм - падтрымка зверху.
Зрэдку сустракаюцца прозвшчы, яюя супа-даюць з ¿мёнам1 (у ¿х можа мяняцца нащек).
Пры анал1зе картатэк прозв1шчау г. п. Ста-роб1н так1х выяулена мала.
А вось прыклады некаторых прозв1шчау, утвораных ад асабовых ¿мён:
Дзям'янчук (Дзям'ян), Лук1чоу (Лука), Пра-капов1ч (Пракоп), Аляксееу (Аляксей), Сямёнау (Сямён), Леванов1ч (Лявон) \ шш.
Прозв1шчы, утвораныя ад ¿мён людзей, можна падзял1ць на некальк1 падгруп:
1) утворан^1я ад ранейшых прыналежных прыметн1кау. Фармальная прыкмета так1х проз-в1шчау - суф1ксы -¿н- (-ын-), -оу- (-ау-), -еу-; да самога прозв1шча можна пастав1ць пытанне: чый? Прывядзём прыклады: Ф1л1пау, 1ваноу, Кшмау, Н1кул1н, Ан1кееу, Макарау, М1ронау, Сапронау;
2) як1я паказваюць маладзейшы узрост \ за-лежнасць, ад чыйго ¿мен1 утвораны. Суф1ксы: -чык, -ык, -ук (-юк): Семянчук, Абрамчук, Тара-сюк, Дзям'янчык, Раманюк, Масяйчук, Панасюк.
3) утвораныя ад уласнага ¿меш пры дапамо-зе памяншальна-ласкальных суфшсау: Васько, Валодзька, Майсечык, Марчык;
4) утвораныя ад ¿мён па бацьку (у ¿меш па бацьку нащек звычайна падау на корань, у прозв1шчы перайшоу на суф1кс). Суф1ксам1 стал1 -ов1ч, -ев1ч (-эв1ч), -¿ч: Багданов1ч, Вас1лев1ч, Дан1лев1ч, Ермаков1ч, Ляуков1ч, Макс1мов1ч, Пракапов1ч, Хом1ч, Тарасев1ч;
5) прозвшчы укра1нскага паходжання: Пят-рэнка, Абраменка, Пракапенка, Саучанка, Пау-лючэнка.
Прозвшчы, утеораныя ад назеау жывёл, раелгн, з 'яу прыроды. Раслшны \ жывёльны свет стау асновай для вельм1 мног1х сучасных прозвшчау. Гэтай з'яве можна даць два тлумачэнн1:
1. У якасщ прозвшча магло замацавацца дахрысц1анскае ¿мя чалавека або назва яго роду щ таго бажаства, якому род пакланяуся да увядзення хрысц1янства у 988 годзе (падпольна, насуперак царкве \ значна пазней).
2. Прозвшчам магло стаць слова, якое абазначае нейкую якасць чалавека, рысу яго характа-ру паводз1н. Чарнявага чалавека магл1 назваць
Жуком, дужага - Мядзведзем, добрага спевака -Салавейкам, чалавека з вялтм носам - Дзятлам.
Прозвшчы гэтай групы можна падзялщь на тры падгрупы:
1) прозвшчы ад назвы без змен: Акула, Мароз, Бурак, Верабей, Кот, Козел, Сокал, Муха, Сарока, Салавей, Рамашка, Комар, Канаплятк, Чайка;
2) прозвшчы ад назвау, да яюх дабауляуся суфкс: Беразоусю, Быкау, Баранчык, Вераб'ёу, Голубеу, Дубк, Зайцау, Казлоу, Казлоусю, Ла-зоуск1, Бараноусю, Курак, Муравейка, Вераб'ёу, Барун, Месячык;
3) прозвшчы, прамая сувязь яюх з раслш-на-жывёльным светам страчана, устанаул1ваец-ца яна толью шляхам даследавання, шляхам по-шукау у слоушках щ шшых мовах: шыкун -парода шэрых дамашшх гусей; чэкан - пачатак кукурузы (татарскае).
Прозвшчы, у яшх адлюстраваны рысы харак-тару, уласц1васц1 розуму, паводз1ны, знешнасцъ чалавека. Гэта адна з самых вялшх груп прозвш-чау. Некаторыя з ix - фармальныя прыметнш: Глади, Красненькг Але большасць - назоушю, утвораныя ад прыметшкау (вельм1 рэдка - ад на-зоушкау щ дзеясловау): Бародка, Вял1чка, Гарбач, Гарбапэв1ч, Розум, Чарняк, Чарняусю, Чарнышэ-BÍ4, Шчэрба, Баляуцау, Вялько, Рудэнка, Даугов1ч, Нав1цю, Hobík, Кудрауцау, Белавус, Рыжко, Цапко.
Другую падгрупу складаюць прозвшчы, сэнс яюх высвятляем даследаваннем. Цкава, што большая частка з ix зафшсавала адмоуныя якасщ. Вщаць, нашы продю таксама не даравал1, не праходзш абыякава, кал1 бачыл1 дрэннае у чала-веку, замацоувал1 яго у ацэначнай асуджальнай мянушцы, якая потым ператваралася у прозв1шча. TaKix прозвАшчау многа. Вось прыклады най-больш выразных: Вабшэв1ч - той, хто вабщь, прывабл1вае; Забаука - забауляе; Гарленка - гар-ласты; Л1ншк - той, хто л1няе, лысее; Марчык -марчыць, мучыць тугою; Сяурук - пануры, хмуры, Хшько - хшцца; Юркев1ч, Юрчык - юрл1вы, непаседшвы, жвавы; Шунев1ч - магчыма, ад «шуня»: гарачка, л1хаманка, трасца; Скачко -скача; Трушынсю - трушчыць; Eí6ík - a6i6ok.
Прозвшчы na характары мясцовасц!. Невя-лшая група прозвАшчау звязана з мясцовасцю, рэльефам, паказвае, дзе жыве чалавек: Груда -на грудзе, высоюм месцы; Гаеусю - у rai; Беразоусю - у беразняку; Дубовш - у дуброве; Сушко - на cyxiM месцы; Падлшау - пад лшай; Гурынов1ч - на гары (польскае гура - rapa); Загараднюк - за агародамц Лясун - у лесе.
Некаторыя прозвшчы паказваюць, кал1 i як пасял1уся тут чалавек: Hobík, Новшау, Навщю -новы чалавек, яю нядауна тут, у гэтай мясцо-васщ пасял1уся; Прыбытак - чалавек, яю пры-быу з шшай мясцовасщ.
Часта прозвАшча паказвае, адкуль чалавек паходзщь, з якой мясцовсщ: Паляшук, Магшя-вец, Мурманец.
Прозвгшчы па прафеси, характары, занят-ку. Ад назвы прафесп, працоунай дзейнасщ, роду заняткау узшк шэраг прозвАшчау: Каваль, Кавальчук, Каваленя, Кавалёу, Ганчар, Кра-вец, Мельшкау, Ткачук, Пекар, Чабан, Дойлщ, Кузняцоу, Вшакурау, Кухаронак, Сукач (су-чыць пражу).
Прозвшчы ад назвы нацыяналънасцей. Гэта у першую чаргу прозвшчы ад назвау тых наро-дау, чые шлях1 пстарычна был1 звязаны, пера-крыжоувалюя з лёсам беларусау: Палякоу, Ля-шук, Штв1нчук, Жыдзецю, Хахлоу.
Прозв1шчы, якгя указваюцъ на сацыялънае станоешча чалавека. Пераважная большасць таюх прозвАшчау не патрабуе тлумачэння: мы бачым, ад якога слова пpoзвiшчa узшкла i ведаем сэнс гэтага слова. Сюды адносяцца на-ступныя прозвшчы: Baйцэxoвiч (войт), Каза-кeвiч (казак), Кароль (кароль), Жаунерык (жау-нер), Цapкeвiч, Царык (цар), Kлючaнoвiч (ключ-нiк), Старавойтау (войт).
Прозвшчы неславянскага паходжання. Для чалавека характэрна цяга да новага. Людзi на адным месцы не сядзяць, часта пасяляюцца не тoлькi у шшай вёсцы, горадзе свайго pэгiëнa, але i у вeльмi аддаленых мястэчках: беларус - у Ciбipы, татарын - у Прыбалтыцы i г. д. Вось так перамяшчаюцца i пpoзвiшчы. 1х паходжан-не можна высветлщь тoлькi тады, кaлi ведаеш мову, з якой прыйшло прозвшча, граматычныя acaблiвacцi гэтай мовы. Яуна неславянскага паходжання наступныя пpoзвiшчы Старобшш-чыны: Бyд-Гycaiм, Гертэль, Кедаль, Кушнер, Мазлум, Гебертсбауэр, Гipшвeльд.
Невысветленыя прозвшчы. 1ншы раз здаец-ца, што паходжанне пpoзвiшчa установщь лёг-ка, але гэта не так. Бывае, што мы пападаем у палон так званай народнай этымaлoгii, на^нага i ненавуковага тлумачэння, неабгрунтаванага, не падмацаванага моуным дoкaзaмi. Возьмем, напрыклад, пpoзвiшчa нашай мяcцoвacцi Кур-лoвiч. Здаецца, яно распадаецца на два словы: курэй лaвiць. Значыць, Kypлoвiч - той, хто лoвiць курэй. На самой жа справе прозвшча Kypлoвiч пaxoдзiць ад слов «курыла», што значыла «п'янiцa, гультай».
Не высветлена паходжанне у pэгiëнe нас-тупных прозвшчау: Жлoбiч, Шульга, Лyцэвiч, Бурко, Бурта, Варава, Добыш, Жэгроу, Кедаль, Каско, Панада, Пiгaль, Поцюс, Яшчанка i iнш.
Спосабы утварэння. Па будове пpoзвiшчы можна раздзялщь на наступныя групы:
Корань: Ганчар, Брыль, Мароз, Бань, Шх-тар, Сокал, Бiбiк, Русак, Бiч, Шс;
Корань + канчатак: Шчатко, Храмы, Груда, Прызба, Прыма, Рамашка, Сарока, Каляда, Муха, Чайка, Акула, Аладка;
Корань + cyфiкc (самы прадуктыуны спосаб утварэння прозвшчау): Дубш, Пyзeвiч, Жда-нюк, Курыльчык, Царык, Гучык, Назарау, Тор-
чык, Дражын, Жураулев1ч, Адамчук, Яюмов1ч, 1ваноу, Ласев1ч, Зайцау, Жарын;
Корань + суфкс + канчатак: Бародка, Бара-дуля, Лычкоусю, Грудзько, Гарленка, Дастанка, Чарнщю, Мыслейка;
Прыстаука + корань + суф1кс + канчатак: Абламейка, Прахоцю.
Прозвмчы, утвораныя шляхам складання асноу щ злщця слоу: Макаед, Байтус, Буд-Гуса-¿м, Багамазау, Маскадыня, Магшявец.
Заключэнне. Праанатзаваушы каля 900 проз-в1шчау Староб1ншчыны, якая размешчана у цэн-тральнай частцы Беларуа, можна зраб1ць выснову, што найбольш тыповьгш для гэтага рэпёна з'яуляюцца прозв1шчы, паходжанне яюх звязана:
1) з уласным1 асабовым1 ¿менам1 - 42%;
2) з ¿ндывщуальным1 рысам1 чалавека - 31%;
3) з назвам1 жывёл 1 птушак, з'яу прыро-ды - 27%.
Прычыны ¿х высокай частотнасщ акрэслены у адпаведных раздзелах.
Анал1з спецыф1чных прымет праанал1зава-ных антрошмау выяв1у, што найбольш пашыра-ным1 спосабам1 утварэння прозвшчау гэтага рэпёна з'яляюцца наступныя:
I. Суфшсальнага утварэння:
1) -оу / -еу / -ау - 19%;
-ш (-ын) - 9%;
2) -сю / -еусю (-оусю) - 13%; -аусю / -шею / -цю - 12%;
3) -ов1ч / -ев1ч / -ав1ч - 26%;
4) -енка / -энка / -анка - 21%;
II. Лексша-семантычнага утварэння:
1) уласнае асабовае ¿мя - 40%;
2) назоушк - 36%;
3) прыметшк - 24%;
Кал1 параунаць вышэйперал1чаныя адзнаю прозвшчау рэпёна з традыцыям1 беларускай анамастыю, то можна зрабщь вывад, што пра-дукцыйнасць гэтых тыпау у працэнтных суад-носшах прыбл1зна такая ж: прозвшчы, праана-л1заваныя у рабоце, найбольш пашыраны на тэрыторьн усёй Беларуси што звязана з размяш-чэннем гэтай мясцовасщ у цэнтральнай частцы рэспублш.
Л1таратура
1. Богуш, С. 3 этымалогп прозв1шчау / С. Бо-гуш // Роднае слова. - 1995. - № 11. - С. 64-65.
2. Лемцюгова, В. Тапошмы на -¿чы у часе 1 прасторы / В. Лемцюгова // Роднае слова. -1995.- № 12. - С. 54-58.
3. Лыч, Л. Тапашм1я 1 этнас / Л. Лыч // Роднае слова. - 1992. - № 12.
