CC BY
20УДК 811.161.3'06-043.86
Р. В. Мшсюк, ст. выкладчык (БДТУ)
АБ НЕКАТОРЫХ ЭВАЛЮЦЫЙНЫХ ПРАЦЭСАХ У СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ
У артыкуле разглядаюцца эвалюцыйныя змены у лексшалогп i словаутварэнш сучаснай бе-ларускай мовы за апошнш дзесяц1годцз1 XX i першае дзесящгоддзе XXI ст. Указваюцца прычы-ны i шлях1 змянення слоушкавага складу беларускай мовы, разглядаюцца праблемы ва ужыванш запазычанай лексЫ. Адзначаецца станоучае i адмоунае у стылютычным афармленш тэрмшала-пчнай i агульнаужывальнай лексЫ. Выяуляюцца найбольш тыповыя словаутваральныя працэсы i прапануюцца шлях1 выхаду на новы узровень лшгвютычных даследаванняу.
Evolutional changes in lexicology and originality of modern Belarusian language for the last decade of the XX century and the first decade of the XXI century are reflected in the article. The reasons and ways of changing the lexical structure of the Belarus language are specified, problems of using the adopted lexicon are considered. Positive and negative sides of stylistic registration terminological and common lexicon are observed. Progressive word-formation processes are covered. Means of movement to a new level of linguistic researches are offered.
Уводзшы. Мова народа непарыуна звязана з грамадствам, яго псторыяй, культурай, эты-кай. Яна змяняецца па законах унутранага раз-вщця, пад уздзеяннем лшгвютычных 1 экстра-лшгвютычных фактарау, праяуляецца у пера-ходныя, пераломныя перыяды гюторьп крашы.
Працэс пераутварэння (90-я гг. ХХ-ХХ1 ст.) ахашу розныя сферы грамадскага жыцця: сацыяльны быт, эканомшу, палпыку, культуру, мараль, этыку, экалопю. За гэты невялш перыяд жыццё унесла значныя дапауненш 1 ютотныя змены у сучасную мову.
3 дэмакратызацыяй грамадства узшкт но-выя словы 1 абазначэнш, стал1 багацейшым1 словазлучальныя сувяз1. Адначасова паглыбша-ся змястоунасць структуры, сэнсавы аб'ём 1 се-мантычнае напауненне слова, пашырылюя аспекты 1 функцьп яго у мове.
3 правядзеннем у жыццё пал1тычных 1 эка-нам1чных рэформ, сацыяльных, культурна-асветнщюх 1 экалапчных праграм узшкш 1 функ-цыянуюць у мове словы 1 словазлучэнш, яюя адлюстроуваюць новыя жыццёвыя з'явы 1 формы грамадсюх адносш.
Асноуная частка. Значнае месца сярод но-ваутварэнняу гэтага тыпу займаюць словы 1 словазлучэнш, яюя абазначаюць розныя грамадсюя аб'яднанш 1 формы ¿х дзейнасщ, вытворчыя ка-лектывы, таварыствы, саюзы, атрады: брыгады хуткага рэагавання, працоуныя атрады, саееты працоуных калектыеау, неформальный аб 'яднант.
Папауняецца слоушкавы склад нашага грамадства за кошт слоу, яюм1 абазначаюцца новыя формы аргашзацьп працы, гаспадарання: сямейны (калектыуны, гаспадарчы) падрад, т-дыв1дуальная працоуная дзейнасцъ, гаспадарчы разл1к, самаюраванне, мясцоеае самаюраванне.
Узшкт новыя назвы дзяржауных, гаспадар-сюх устаноу, прадпрыемствау, аргашзацый, аб'яднанняу: б1ржа, ф1рма, акцыянернае прад-
прыемстеа, холдзгнг, карпарацыя, гандлёва-серв1сная кампания, экспартначмпартная кам-патя, еытеорча-гандлёеая кампания, камп 'ю-тарна-камуткац ыйная кампашя.
Важнай крынщай папаунення слоушка на-цыянальнай мовы перыяду перабудовы з'явша-ся вяртанне да актыунага выкарыстання старых, шырока вядомых у м1нулым слоу, выразау у вышку адраджэння 1 аднаулення ¿х семантыю: гаспадар, хутар, арэнда, прадпрымалъмцтва, камерцыя, б1знес, унутрыгаспадарчая каапера-цыя, спонсар.
Адным з галоуных шляхоу папаунення слоушкавага складу мовы з'яуляецца уключэнне у абарот так званых слоу-неалапзмау, яюя абазначаюць новыя прадметы, прыборы, прыстаса-ванш, навшю тэхнш, тэхшчныя вынаходнщт-вы: камп 'ютар, ттэрнэт, сайт, клатраеанне. Як правша, тэта у асноуным запазычаныя словы з англшскай (гнагурацыя, гмтчмент, гс-тэблгтмент, рэгнжышрынг, рымейк, дрэс-код, пентхаус), французскай (кантрафакт, франшыза), нямецкай (твестар, контрагент), ¿тальянскай (гнкаса, ф1рма) \ шшых моу. Такую лексшу можна ужо далучыць да лшу штэрна-цыянальнай, бо у большасщ краш свету назва-ныя вышэй канцэпты \ наступныя (банкауская аперацыя, в1з1тная картка, сусеетная тфар-мацыйная сетка, татэчны крэдыт [ шш.) увайшл1 у жыццё, маючы адно 1 тое ж значэнне.
Запазычаныя словы, як паказвае моуная прак-тыка, тэматычна вельм1 разнастайн^гя. Яны мо-гуць абазначаць назвы асоб па родзе заняткау: менеджер, кур 'ер, метрдотэлъ, б\знесмен, прадзю-сер; прадметы вырабу, тавары, прадукцыю: бест-селер, блэндэр, кейс; аб'екты культуры, бытпрыз-начэння, паслуг1: ттэрнэт-кафэ, бгзнес-цэнтр; сферы эканам1чных адносш, гандлю: маркетынг, бартэр, дэфолт, манетарызм, татэка, тэндар, аваль, авуары; экалогп: машторынг.
Р. В. Мксюк
199
Падкрэсл1м, што працэсы глабатзацьп 1 камп'ютарызацьп прывял1 да ужывання вялшай колькасщ англамоуных слоу. Гэтыя словы вы-карыстоуваюцца як у «чыстым» выглядзе (камп'ютар, ттэрнэт, правайдэр, дыск, брокер, брэнд, гламур), так \ у ас1мшяваным (мышка, скгнуць на флэшку, атрымацъ эсэмэску, зай-сц1 на сайт, камп 'ютар зав/с).
На старонках перыядычнага друку \ навуко-вых выданняу з'явшся словы, звязаныя з тайнам! прыроды 1 свету: рэлгктаеы гамтогд, ана-малъныя з 'явы, дэматэрыялгзацыя.
Адыходзяць у псторыю мнопя СЛОВЫ 1 вы-разы з асяроддзя м1ждзяржауных адносш: империя зла, перажытю капитализму, дзядзя Сэм, дагомм 7 перагомм Амерыку.
Гаворачы пра змены у слоушкавым складзе сучаснай мовы, адзначым вельм1 ютотную з'яву, звязаную з выкарыстаннем слоу шша-моунага паходжання, дакладней, са злоужыван-нем шшамоунай лексш у перыядычным друку, на радыё, у навуковых публшацыях. Гэта свай-го роду бум, лекс1чны выбух, яю ахашу прэсу, наша грамадства. Для прыкладу, артыкулы, змешчаныя у матэрыялах канферэнцый апош-тх гадоу, часам немагчыма зразумець без адпа-веднага тлумачальнага слоушка, бо нават у межах аднаго сказа сустракаюцца па 5-7 новых запазычаных слоу, яюя замяняюць добра уста-ляваныя 1 зразумелыя словы. Напрыклад: монетарная пал1тыка замест грашоеа-крэдытная пал1тыка; рэкрутынгаеыя агенцтеы замест кадраеыя агенцтеы; мерчэндайзер замест таеа-равед; транспарэнтнасцъ замест празрыс-тасцъ, адкрытасцъ; рэкламны слаган замест рэкламны лозунг; алакграваць людзей на выт-ворчасц! замест наюроувацъ, размяшчацъ.
Далека не усе словы даступныя кожнаму чытачу, а сва1м загадкавым гучаннем \ няпэу-насцю выражанага сэнсу ускладняюць тэкст \ яго успрыняцце. Здараецца, што \ аутары публь кацый не зуам разумеюць сапрауднага значэння слоу \ ужываюць ¿х не да месца. Асабл1ва часта блытаюць словы-парошмы: гарант 7 гарантыя, дэфектны 7 дэфектыуны, статут 7 статус, экскурс / экскурсия, эфектна 7 эфектыуна, ста-тыст / статыстык, рэл1кты 7 рэл^квп.
У вышку няведання семантыю запазычаных слоу з'яуляюцца плеаназмы: папяровая макулатура, памятны суветр, першы дэбют, ману-мент памятника, прэйскурант цэн, лакалъная мясцовасцъ.
Праблема запазычання слоу не новая. Яна дауно прыцягвала увагу даследчыкау. У розныя часы звярташся да гэтай праблемы вучоныя-лш-гвюты, псторыю, фшосафы, фшолап. Адны з ¿х «заходнЫ» адстойват запазычанш, абаронцам1 роднай мовы был1 «славянафшы», «пурысты».
У эвалюцьи словаутварэння сучаснай бела-рускай мовы наз1раюцца працэсы, з аднаго боку, агульныя, уласщвыя суседшм славянсюм мо-вам, з другога боку, характэрныя толью для беларускай мовы.
У сучаснай беларускай мове наз1раецца шэ-раг словаутваральных працэсау, заснаваных на замяшчэнш састауных намшацый аднаслоуны-м1. У навуковай л1таратуры гэтыя працэсы разг-лядаюцца як праяуленне закона эканомп мовы, щ з'ява ушвербацьп.
Сёння прагрэс1руе:
1) распаусюджванне зрашчэнняу тыпу: гнтэ-рактыуны, высокаэфектыуны, малаузроуневы;
2) узшкненне, афармленне \ актьтазацыя словаутваральнага тыпу, па узоры якога утвара-юцца складаныя словы: грыд-праект, дыскус-клуб, б\знес-план, ттэрнэт-тэхналоая, ттэр-нэт-карта, прайс-л1ст, поп-культура, б1т-му-зыка, матч-рэванш;
3) пастаянны актыуны рост спосабу намша-цьп шляхам асноваскладання, яю здзяйсняецца па некальюх мадэлях у залежнасщ ад характару прыстасавання асноу I ад выкарыстання злучаль-най галоснай: медыяфорум, касмафгзгка;
4) распаусюджванне склацаных слоу з прыс-тавачным1 утварэнням1, далучаным1 не толью да чужых, але \ да сва!х слоу: прэс-цэнтр, прэс-кан-ферэнцыя, блщ-апытанне. Гэты спосаб асабл1ва прадуктыуны у навукова-тэхшчнай тэрмшалогп, дзе вельм1 актыуныя у функцы1 першага кампа-нента асновы тыпу ав1я-, аута-, бенза-, радыё-, косма-, тэле-, кта- \ шш. Сустракаюцца выпадю складання больш чым двух кампанентау (кта-фотафонадакумент, аутавеламотагонка);
5) па-ранейшаму захоувае сваю актыунасць абрэв1яцыя, якая у сучасных славянсюх мовах стала звыклым спосабам утварэння слоу: СМ1, НИ, ЛТП, ЕШКА, ААА, ТН;
6) распаусюджаны таксама рознага тыпу эл1птычныя спосабы утварэння аднаслоуных на-м1нацый на базе паралельна ¿снуючых у мове састауных найменняу, перш за усё, шляхам па-глынання ц1 уключэння адных кампанентау ¿н-шым1 таюм чынам, выдалення апошн1х. Парау-наем: м1нералка замест мгнеральная вада, шмат-тыражка замест шматтыражная газета, глянец замест сукупнасцъ глянцаеых часотсау, ма-быътк замест мабыъны тэлефон, дэмбель замест дэмабтзаваны, афганец замест удзелъшк еайны у Афгатстане, думскг замест член думы;
7) актьтазавалася таксама у апошш час з'ява скарачэння аднаслоуных намшацый, якую можна разглядаць як асобны спосаб словаутварэння: зау замест загадчык, спец замест спецыя-л1ст, рацыя заместрадыёстанцыя.
Наступная, найбольш заметная агульная 1 м1жузроуневая тэндэнцыя, характэрная для
сучаснай беларускай мовы, - гэта штэрнацыя-нал1зацыя, якая абумоулена, галоуным чынам, экстралшгвальным1 фактарам1, г. зн. моуньиш кантактам1 1 працэсам1 запазычання пэуных марфем 1 слоу з пэунай групы моу, яюя слу-жаць сродкам камушкацьп. У сучасным бела-русюм словаутварэнш гэта тэндэнцыя зна-ходзщь адлюстраванне у наступных з'явах.
Актыуна утвараюцца новыя словы щ сло-вазлучэнш на базе запазычаных у апошш час ¿нтэрнацыянашзмау; прычым гэта з'ява наз1раль-ная не толью у тэрмшалапчнай, але 1 у раз-моуна-бытавой лексщы: оф/с - оф1сная мэбля, камп 'ютар - камп 'ютарны стол.
Са з'яуленнем у мове штэрнацыянатзму узшкае цэлая серыя новых слоу, \ у вышку пра-цэсам штэрнацыянал1зацьп ахопл1ваюцца не асобныя 1 ¿заляваныя лексемы, а цэлыя серьп: стимул, стимуляция, стымулявацъ, стымуля-ванне, стимулятор, стымулятарсю; стандарт, стандартизация, стандартизаеацъ, стандартизаванне, стандартизаеани, стандартны, стандартнасцъ.
Не заусёды апрауданым будзе штучнае змя-ненне граматычнай структуры запазычаных слоу \ пераклад ¿х з аднаго граматычнага класа слоу у друп, напрыклад з прыметшкау \ дзея-словау у назоунш, з назоушкау у прыметнш \ дзеясловы I г. д.
Стал1 модным1, асабл1ва у апошш час, дэ-рываты: камп 'ютарызацыя, мадэрнгзация, ал-кагалгзацыя, дынамгзацыя, глабалгзацыя, мгнг-мгзацыя, радыкалгзацыя; ад'ектыуныя новаут-варэнш тыпу: гнвестыраваны, гнтэрнграваны, дэтал1раваны, дэкрэц1раваны, генерыраваны; дзеяслоуныя новаутварэнш гнвестыраваць, глабалгзаваць, гнкасаваць, эвалюцыянавацъ, тэарэтызаеацъ, мел1ярыраваць. Дарэчы заува-жыць, што мнопя ад'ектыуныя новаутварэнш ужываюцца у друку у розных варыянтах: мелг-ярыравацъ \ мелгяраваць, эеалюцыяшраеацъ 1 эвалюцыянавацъ \ шш.
Паглыбленае вывучэнне працэсау у сучасным беларусюм словаутварэнш на больш факта-граф1чным матэрыяле можа мець не толью паз-навальную, але 1 дыдактычную каштоунасць.
Як бачым, з аднаго боку, татальная камп'ю-тарызацыя, глабал1зацыя эканомш, гандлю, ф1-нансавай палпыю дабавш у лексшон мовы значную колькасць новых адзшак 1 новых зна-чэнняу. 3 другога боку, наз1раюцца незварот-ныя стылёвыя змены, звязаныя з развщцём (часам празмерным) граматнасщ у сродках ма-савай шфармацьп, з ненарм1раваным ужыван-нем моуных адзшак у штэрнэт-зносшах.
Зауважым, што моладзь ва усе часы была генератарам новых слоу 1 ¿х значэнняу. Ма-ладзёжная лексша у цэлым характарызуецца
стылютычнай зшжанасцю (адстой, няпруха, ад-марозак). Канешне, большасць таюх слоу хутка выходзщь з ужытку, некаторыя захоуваюцца дзесящгоддзям1, \ толью асобныя застаюцца у сла1 размоунай лексЫ, якую могуць зафшсаваць нават нарматыуныя слоунЫ (тачка - аутама-бшь, тусоука - месца зносш моладз1).
Апошшм часам пытанне пра захаванне нор-мау беларускай л1таратурнай мовы шырока аб-мяркоуваецца грамадскасцю. Вядуцца дыскусп наконт шзкага узроуню мовы сродкау масавай шфармацьп, адзначаецца падзенне культуры мовы у моладз1, гаворыцца пра недапушчаль-насць ненарматыунай лекст, якая прасочваец-ца на тэлебачанне, у друк, вуснае мауленне, аб-мяркоуваецца якасць асобных слоушкау I да-ведшкау па мове, яюя павшны адлюстроуваць нормы сучаснай беларускай мовы ва ус1х яе стылютычных разнавщнасцях.
Вялшая бяда яшчэ 1 у тым, што запазычаная лексша перакладаецца часам не зус1м правшь-на. Буквальны перанос формау зыходнай мовы у мову перакладу - праяуленне некампетэнт-насц1 перакладчыка. У м1жнародным перак-ладзе аднос1ны камушкатыунай экв1валентнас-ц1 пам1ж зыходным тэкстам 1 тэкстам перакладу пав1нны захоувацца.
Вядома, у эпоху глабал1зацы1 спынщь ц1 за-баран1ць наплыу чужой лексш практычна не-магчыма. Гэта уласщвасць характэрна для натуральных моу. Разам з тым юнуюць рамк1 л1нг-в1стычнай характэрнасц1 I здаровага розуму.
Заключэнне. Эвалюцыйныя працэсы у сучаснай мове ставяць перад л1нгв1стам1 шмат пытанняу, у шэрагу як1х камун1катыуная экв1-валентнасць м1жмоуных пераходау, словаутва-рэнне, стылютычная нак1раванасць.
У беларускай лекс1калог11 1 лексшаграфп на сённяшн1 дзень дамшуе ¿нту1тыуны падыход да прадстаулення моуных фактау, што часта не можа даць аб'ектыунага ап1сання мовы. Сучас-ныя ж падыходы патрабуюць больш поунага 1 дакладнага прадстаулення аб'екта л1нгв1стыч-нага даследавання з пазщый моунай рэпрэзен-татыунасц1. У таюм выпадку неабходна што-год ствараць лекс1ка-граматычную базу, вар-тасць якой будзе заключацца у тым, каб змяш-чаць не тольк1 моуныя адз1нк1, заф1ксаваныя у нарматыуных слоушках, але 1 словы, як1я з'яв1-л1ся у беларускай мове за апошшя дзесяц1год-дз1. Карыснай будзе таксама праца па стварэнн1 базы толью новых адз1нак, якую можна пазна-чыць базай актуальнай лексш беларускай мовы. Выкарыстанне такой базы дапаможа у пер-спектыве стварэнню розных слоун1кау, а таксама дазволщь выйсц1 на новы узровень л1нгв1с-тычных даследаванняу.
Пастуту 02.04.2010
