CC BY
13
УДК 808.2:159.937
Кул1ков1ч У. I., дацэнт (БДТУ) АРФАГРАФ1ЧНАЕ РЭДАГАВАННЕ ТЭКСТУ НА СУЧАСНЫМ ЭТАПЕ
У артыкуле асвятляецца роля арфаграфп у жыцщ сучаснага грамадства. Прыводзяцца асноуныя змены, яшя адбылкя у беларускай арфаграфп, указваюцца новыя лекс1каграф1чн^1я даведнш, яым неабходна карыстацца рэдактарам пасля уступлення у дзеянне Закона РэспублЫ Беларусь №420-3 «Аб правшах беларускай арфаграфп i пунктуацьп» (з 1-га верасня 2010 г.).
The article covers the role of spelling in the life of people nowadays. It highlights the main changes which took place in the Belarusian spelling and lists the new reference books which editors are supposed to use according to Low of the Republic of Belarus, № 420-3, «On Belarussian spelling and punctuation» (Sept. 1, 2010).
Уводзшы. Арфаграф1ю прынята л1чыць другаснай сютэмай у адносшах да маулення, а арфаграф1чныя правшы у пэуным сэнсе штучным!, умоуным. Аднак роля арфаграфп у агуль-най сютэме мовы 1 для грамадства надзвычай вялшая, на што указвау Г. О. Вшакур у артыкуле «Орфография как проблема истории языка», нашсанай у 1945 I надрукаванай у 1959 годзе. Параунайце: «Арфаграф1я можа I павшна выву-чацца не толью як ключ да фаиетыю, але 1 як самадастатковая з'ява мовы сярод шшых яе з'яу — фаиетыю, марфалогп, сштаксюа, лексш 1 г. д. 1накш кажучы, магчыма 1 неабходна асо-бая лшгвютычная дысцыплша, якая мае сва1м прадметам арфаграфда як такавую» [1].
Пра актуальнасць арфаграфп сведчыць так-сама пастаянная увага да гэтага раздзела як мо-вазиауцау, так 1 грамадзян, для яюх лшгвюты-ка, журиалютыка або рэдагаванне тэкстау не з'яуляецца прафес1яй. I таму ёсць шэраг пад-стау, пра яюя павшей заусёды памятаць рэдак-тар, кат бярэцца за працу з беларускамоуиым рукашсам. Асабл1ва у цяперашшх умовах.
Асноуная частка. Падстава першая, якую неабходна усвядомщь кожнаму рэдактару, кат ставщь перад сабой задачу не дапусцщь арфа-граф1чиых памылак у сучасиых беларускамоу-ных тэкстах, можа быць сфармулявана наступ-ным чынам: тсъмо - неад 'емная частка кожнай нацыяналънай культуры, яно усеагулънае, паколъ-к! стеараецца для уах. 3 гэтага тэзюа вышкае, што тэксты, дзе иапоуищу прадэманстравана ве-данне 1 свядомае выкарыстанне ус1м1 аутараш, рэдактараш, карэктарам1 наяуных агульиапрыия-тых арфаграф1чиых правшау вызначаюць не то-лью годнасць мовы, яе самастойнасць, сведчыць пра кансашдацыю грамадства, але I адлюстроу-ваюць стан нацыянальнай культуры, больш вуз-ка — узровень культуры канкрэтнай газеты, ча-сошса, штэрнэт-выдання, кнш щ выдавецтва.
Другая: друкаеанае слова знаходзщъ шырэй-шае прымяненне еа уах сферах грамадскага жыцця, у мноах выпадках аказеаецца больш знач-ным для наладжвання кантактау. I таму вельм1 важна, каб натсанне вымауленых адзшак не ска-жала ¿х сэнс, каб з дапамогай агульиапрыиятых арфаграф1чиых правшау бьгт установлены адзь
иыя шсьмовыя нормы, яюя неабходны любой мо-ве як агульнаму сродку зиосш ycix людзей пэуна-га грамадства у розных сферах жыцця.
Трэцяя: тэксты, надрукаеаныя у адпаеед-насц1 з астэмай агулънапрынятых арфагра-ф1чных правыау, сеедчацъ i пра граматычную, фанетычную i арфаэтчную унармаеанасцъ лг-таратурнай мовы, паколью правашсиыя законы абавязкова вышкаюць з гэтых заканамер-насцей мовы, непасрэдна з iMi звязаны. Рэдак-тар у таюм выпадку з'яуляецца не толью нар-матзатарам i кадыфшатарам арфаграф1чиых з'яу, але i сютэмы мовы у цэлым.
Чацвёртая: адз1ныя арфаграф1чныя нормы забяспечеаюцъ не толъю аднастайную перада-чу маулення на тсъме, але i дазеаляюцъ дак-ладна, ясна размяжоувацъ сэнс аднолъкавых цг 6ni3Kix па гучанм слоу, ix форм, слоеазлучэнняу i сказау (Стары код (шыфр). — Стары кот (кошка). Вялгкг лес [л 'эс]. — Лез [л 'эс] у акно). Гэтым самым для чытачоу значна аблягчаецца працэс распазнавання шсьмовага твора. На-прыклад, вядомая прыказка На чужы рот замок не навеыш, зашсаная без захавання ¿сну-ючых арфаграф1чиых i акцэнталапчных нор-мау, наурад ц1 будзе хутка зразумела сучаснаму беларускамоунаму карыстальн1ку. Параунайце: «На чужы род замак ня навеаж».
Пятая: нарматыунае арфаграф1чнае афарм-ленне тэкстау спрыяе падеышэнню кулътурнага узроуню карысталъшка друкаеанай прадукцъи, стеарэнню яго ¡м1джу. Малаграматнае шсьмо, на думку даследчыкау, уяуляе сацыяльную шкоду. Так, напрыклад, nicbMO, якое культывуецца у SMS, дзе пераважаюць запазычаныя с1мвалы, у словы устауляюцца л1чбы («да4ка, «ja64e», «Ivanawi4» (дачка, яшчэ, 1ванав1ч) i ¿ншыя), не спрыяе фарм1раванню в1зуальных вобразау пра-в1льнага нашсання слоу, без як1х граматнае тсь-мо немагчымае. Вучоныя адносна такога стано-в1шча, як адзначаецца у сучаснай навуковай ni-таратуры, настроены вельм1 скептычна, паколь-Ki перакананы, што наступае эпоха няпоунага разумения, бо у студэнтау i школьшкау падчас такой nepanicKi, важным з'яуляецца ¿мгненны адказ на паведамленне, а не каштоунасць грамат-насц1. Вял1кая колькасць запазычаных слоу, но-
вых тэрмшау, слэнга прыводзщь да таго, што ча-лавек храшчна аказваецца у спуацьи неканчатко-вага разумения тэксту. А наступным этапам ста-новщца няпоуная арыентацыя у рэчаюнасщ. Да чаго гэта можа прывесщ — пакуль невядома.
Паколью праватс — частка моунай культуры, то ён, як правша, час ад часу змяняецца, каш не адпавядае патрабаванням грамацскай камутка-цьи згодна з моунай культурай. Вопыт русюх, ук-ра!нцау, палякау, чэхау, немцау - яркае таму па-цверджанне [2]. Удакладнент арфаграфп у псто-рьи названых народау был1 элементам у дзейнасщ, наюраванай на павышэнне моунага узроуню гра-мацства I развщця здольнасцей чалавека.
Не выключэннем з'яуляецца 1 беларуская мова, для якой Закон Рэспублш Беларусь ад 23 лшеня 2008 г. «Аб правшах беларускай арфаграфп 1 пунктуацьп», яю уступае у дзеянне з 1 верасня 2010 года, закшканы спрыяць не толь-ю устанауленню адзшства нормау шсьмовай яе формы, павышэнню моунай культуры грамад-ства, але 1 пашырэнню сфер ужывання.
У новых умовах асабл1вую значнасць набы-вае праца рэдактарау беларускамоуных СМ1 I выдавецтвау, яюя будуць рыхтаваць да выпуску новую л1таратуру на нашай мове. Менав1та ¿м (першым крытыкам 1 рэцэнзентам, аутарам рэдактарсюх заключэнняу) даводзщца ужо зараз I давядзецца сутыкнуцца у бл1жэйшай буду-чыш з шэрагам праблем, звязаных з арфагра-ф1чным рэдагаваннем тэкстау. Для таго, каб на-шы творы (шфармацыйная нататка щ шмат-томнае энцыклапедычнае выданне) был1 узорам арфаграф1чнай граматнасщ I напоушцу выкон-вал1 свае функцьп, рэдактар павшен памятаць пра шэраг наступных акал1чнасцей.
1. Асноунай прычынай арфаграф1чных па-мылак з'яуляецца няведанне кнуючых арфа-граф1чных законау беларускай л1таратурнай мовы, адсутнасць дасканалых электронных сктэм праверкч беларускай арфаграфп. 1накш нельга растлумачыць пацкрэсленыя недарэчнасщ, зафшсаваныя на старонках адной з ктг, выдадзе-ных у аутарытэтным дзяржауным выдавецгве:
У1568 г у Заблудаускай друкарш пачала дру-каеацца першая кшга — «Евангелле вучыцелъ-нае», якая убачыла свет 17 сакав1ка 1569 г. ... Другое / апошняе выданне заблудаускай друкар-м — «Псалтыр з Часасловам» —выйшла у свет 23 сакав1ка 1570 г. ... М. Вашчанка каля 1660 г. пастушу у выенскую езущкую акадэмт... Адна з IX [друкарня] належала Полацкай езущкай акадэмИ, потым Полацкаму вышэйшаму тярска-му вучылшчу. Першапачатковую адукацыю [С. Полацш] атрымау у полацкай брацкай школе.
На старонках газет:
Толъю у чацвёртым квартале 2009 года рост рэзервау КНР склау 126 мыъярдау дола-рау. Рэзервы вырасл1 у першую чаргу з-за ганд-лёвага прафщыту КНР, а таксама прытоку т-
вестыцый у крату. Наяуная астэма адмШст-рацыйнага рэгулявання цэнау з'яуляецца праб-лемай для вядзення б1знэса. Адначасова на пля-цоуках Познаньскага выставачнага цэнтра у гэтыя студзенъсюя дм будзе аргамзавана выс-тава будаушчай / дарожнай тэхнт. У пауф1-нале кубка - без сэнсацый (трэба: прэф1цыту, б1знесу, Познанскага, сенсацый).
2. Каб пазбегнуць памылак у друкава-ным тэксце, рэдактар павшен засвощь зме-ны, якчя адбышся у нашым правашсе 1 пач-нуць дзейшчаць з 1 верасня 2010 г. У прыват-насщ, неабходна будзе шсаць:
на канцы запазычаных нязменных слоу, а таксама уласных ¿мён \ геаграф1чных назвау пас-ля зычных, акрамя л, к, заусёды л1тару э (у ра-нейшых прав1лах такога дакладнага указания не было): купэ, рэзюмэ, рэнамэ, кафэ, гал^фэ, каш-нэ, кабернэ, фрыкасэ, плгсэ, каратэ, дэкалътэ; Струвэ, Мерымэ, Эйвэ, Хасэ, Морзэ, Таб1дзэ, Брыгвадзэ, Каба-Вердэ, Душанбэ, Сан-Тамэ; але: салъта-мартале, фте, камюшке, тке;
на канцы запазычаных нязменных слоу пасля галосных не пад нащскам замест л1тары о (як было раней) л1тару а: ада'жыа, тмпрэса'рыа, кака'еа, радэа; Антома, Быъбаа, Бакачыа, Ва-тэрлоа, Мтданаа, Тома (л1тара э у такой паз1-цы1 захоуваецца: алоэ, каноэ);
ненащскныя ф1нал1 -эль, -эр у запазычаных словах 1 вытворных ад ¿х праз -аль, -ар: а'лътар э'га, аутсайдар, бауар, сэ'тар, тнчар, ка'рдар, грэидар, камп 'ю'тар, л1дар, пэиджар, фарва-тар, фламастар, шнгцалъ; грэидарны, камп 'ю-тарны, л1дарства; ненащскныя ж фшат -эль, -эр ва уласных ¿мёнах шшамоунага паходжання захоуваюцца: Гендэлъ, Гюнтэр, Ландэр, Одэр, Манчэстэр, Пгтэр, Шапенгауэр, Юпгтэр; таксама захоуваецца нашсанне л1тары э \ у словах, утвораных ад уласных назоун1кау: лютэранст-ва, манчэстэрскг;
першую частку складаных слоу ста- заусёды нязменна: стаметровы, стотысячны, ста-рублёвы, стаграмовы, стаградусны (згодна з ранейшым1 прав1лам1 шсалася стометровы, стотысячны);
былыя выключэнн1 з правша якання у першым складзе перад нац1скам з л1тарай я: дзя-вя'ты, дзявятка, дзясяты, дзясятка, сямнац-цаць, сямнаццаты, васямнаццацъ, пяцъдзяся'т, шэсцъдзяся'т;
у (нескладовае) \ у (складовае) без ул1ку паходжання слова, як гэта было раней: каля уш-версШэта, фауна, клоун, сауна (але: траур);
ранейшыя словы-выключэнш з прав1ла пра-вап1су спалучэння зычных у адпаведнасщ з агу-льным прав1лам: фарпосны, баласны, аванпос-ны, кампосны, кантрасны — без л1тары т, як было раней;
усе прыметнш, утвораныя ад к1тайск1х назвау без мяккага знака: чанъ-чунсю, цянь-шанскг;
усе аднаслоуныя дзяржауныя, традыцыйныя 1 рэлпшныя святы з вялшай л1тары: Дзенъ Неза-лежнасц!, Каля'ды, Вял1кдзень, Сёмуха, Троща, Радаумца, Рамадан — ранейшьиш правшам! нашсанне народных \ рэлпшиых назвау святау прадугледжвалася з малой лп-ары;
у абрэв1ятурах скарочаныя части так, як у адпаведных поуных словах: гарсавет (гарадсю), прафсаю'з (прафестны), дзяржцырк (дзяржау-ны), прамкамб1нат (прамыслоеы), галоуурач (га-лоуны), генплан (генералъны), Еурасаюз (еура-пейсю), заапа'рк (заалаг1чны), музвучыл1шча (му-зычнае), Белдзяржпраект (беларусю, дзяржау-ны), Белл1тфонд (беларусю, л1таратурны), райбудкантора (раённая, будаушчая), педфак (педагаг1чны факулътэт), камбат (камандзгр баталъёна), ваенкамат (еаенны кам1сарыят), эсмгнец (эскадронны мгнаносец), прафкам (прафсаюзны кам1тэт), гареыканкам (гарадсю выканаучы камгтэт), член-кар. (член-карэспан-дэнт), лясгас (лясная гаспадарка), рыбгас (рыбная гаспадарка), 1нтэрпал (ттэрнацыяналъная палщыя), лткар (л1нейны карабель);
прыстаую су- у словах тыпу суаутар, суау-тарстеа [3].
3. Для аргашзацьн якаснай працы з рука-шсам сучасны рэдактар павшен адсочваць з'яуленне новых арфаграф1чных даведшкау, крытычна ацэньваць ¡х 1 карыстацца ¡м1 у паусядзённай працы. Ужо сёння кшгагандаль крашы прапануе наступныя иарматыуиыя слоу-иш, выдадзеныя з улшам новых арфаграф1ч-ных заканамернасцей:
Баршчэуская, А. Л. Арфаграф1чны слоушк беларускай мовы / аут.-склад. А. Л. Баршчэуская, Л. П. Баршчэусю. — Мшск: Радыёла-плюс, 2010. — 560 с.
Беларуси арфаграф1чны слоушк / Нац. акад. навук Беларуси 1н-т мовы 1 ли\ ¿мя Я. Коласа 1 Я. Купалы; уклад. Л. П. Кунцэв1ч, I. У. Кандра-ценя; пад рэд. А. А. Лукашанца. — Мшск: Бе-ларус. навука, 2009. — 695 с.
Граматычны слоунж прыметтка, займент-ка, лгчэбтка, прыслоуя / Нац. акад. навук Беларуси 1н-т мовы 1 лп\ ¿мя Я. Коласа \ Я. Купалы; уклад. Н. П. Еус1ев1ч [1 шш.]; навук. рэд. В. П. Русак. — Мшск : Беларус. навука, 2009. - 1176 с.
Заеалънюк, У. М. Слоушк сучаснай беларускай мовы / У. М. Завальнюк, М. Р. Прыгодз1ч, В. К. Раманцэв1ч / пад агул. рэд. М. Р. Прыго-дз1ча, У. М. Завальнюка. — Мшск: Нар. асвета,
2009. - 399 с.
Капылоу, 1.Л. Арфаграф1чны слоушк беларускай мовы для школьшкау: новыя правшы беларускага праватсу / I. Л. Капылоу, Т. М. Ма-ракулша. — Мшск: Современная школа,
2010. — 256 с.
Николаева, О.М. Современный русско-белорусский словарь для школьников: под ред. д-ра филол. наук А. А. Лукашанца / О. М. Николае-
ва, Т. Н. Трухан. — Минск: Л1таратура 1 Мас-тацтва, 2009. — 568 с.
На сёння менашта указаныя слоунш могуць служыць рэдактарам I карэктарам той асновай, якая дапаможа вытрымл1ваць адзшы арфаграф1ч-ны рэжым иашых выдаиияу. Асабл1ва у тых вы-пацках, дзе правшы рэкамедуюць звяртацца да ш-фармацыйных даведшкау. Напрыклац, толью на слоунЫ варта арыентавацца, каш гутарка пойдзе пра выбар лпар э, е у словах тыпу бгзнесме'н, эк-зэмпляр, маянэз, менеджмент, тунэлъ, сэрв1с, серей, ттэрнэт, экзекуцыя, экзэма; пра перадачу на шсьме шшамоуных спалучэнняу галосиых: 1ашкар-Ала, 1аганесбург, 1асемщкая далша, 1арк-шыр, Ена, Нъю-Ерк, Ена, Емен \ мнопх шшых.
Заключэнне. У пераходиы перыяд, вызнача-иы Мшстэрствам адукацьп Рэспублш Беларусь (тры гацы — з верасня 2010 г. па жшвеиь 2013 г.), у мнопм ад прафеаянашзму рэдактарау будзе залежыць працэс адаптацьп иашага грамацства да новых заканамернасцей арфаграф1чнага афармлення тэкстау. Чым менш будзе адхшеи-няу ад вызначаных арфаграф1чиых норм, тым большы давер будзе у жыхароу крашы да змен у беларусюм правашсе, да мовы у цэлым.
Нашсаиш слоу у сродках масавай ¿ифарма-цьп пав1ииы быць вывераиым1 \ аднастайным1, груитавацца не на моунай штущьп, якая бывае суб'ектыунай, а на дакладных прав1лах \ рэка-мендацыях аутарытэтиых лекс1каграф1чиых да-веди1кау. Толью аднастайнасць будзе садзейн1-чаць прэстыжу иашай мовы, не перашкаджаць працэсу камун1кацы1.
Усё гэта патрабуе высокага прафес1яиал1зму ад супрацоуи1кау в^1давептвау, рэдакцый газет \ часо-п1сау, яю пав1иеи набывацца у працэсе вучобы у ВНУ, падчас самаадукац^11 \ практычнай дзейиасц1.
Л1таратура
1. Винокур, Г. О. Орфография как проблема истории языка / Г. О. Винокур // Избранные работы по русскому языку. — М., 1959.
2. Запрудою, С. Правашсныя рэформы у славяиск1х л1таратурных мовах у XX стагоддз1 / С. Запрудсю. — М1иск: Выдав. цэнтр Белдзяр-жун1верс1тэта, 1998. — 24 е.; Морген, Н. Современная немецкая орфография: проблемы и решения: автореф. ... дис. д-ра филол. наук / Н. Морген. — М., 2006; Мячкоуская, Н. Б. Мо-ва 1 культура Беларуси нарысы. Н. Б. Мячкоуская; Беларусю дзяржауны ун1верс1тэт. — Мшск: Права 1 эканомша, 2008. — 347 с. — (Серыя «Моваведы Беларус1»).
3. Больш падрабязна гл.: Прав1лы беларускай арфаграф11 1 пунктуацьп. — М1иск: Нац. цэнтр пра-вавой ¿нфарм. Рэсп. Беларусь, 2008. — 144 е.; Кул1-ков\ч, У. I. Новае у беларускай арфаграф11: Прав1лы. Задаии1. Тэсты. Слоуи1к: вучэб. дапам. / У. I. Ку-л1ков1ч. — Мшск: Новое знание, 2009. — 104 с.
Паступу 06.04.2010
