CC BY
16УДК 39:316.346.3
Р. В. Мжсюк, старшы выкладчык (БДТУ)
ЭТНАКУЛЬТУРНАЕ НАВУЧАННЕ I ВЫХАВАННЕ МОЛАД31
У публшацьп разглядаюцца сутнасць, змест i асноуныя шлях1 ажыццяулення этнакультурна-га навучання i выхавання, яго значэнне для маладога пакалення, падкрэсл1ваецца роля роднай мовы, фальклору, нацыянальных звычаяу, традыцый, абрадау, патрыятычнага выхавання у фар-MipaBaHHi этшчнай культуры. Дадзены звестш з псторьп педагапчнай думш аб адносшах да эт-накультурнага выхавання, а таксама рэкамендацьп аб укараненш у вучэбна-выхаваучы працэс элементау нацыянальнай культуры.
The article contains the sense, contents and basic ways of executing the ethnic and cultural education of younger people and its meaning for them. Emphasizes the role of native language, folklore, traditions, customs and patriotic education in the process of forming the ethnic culture. Gives the reference to the history of pedagogical thinking on ethnic and cultural education, recommendations on implementation of the elements of national culture to the educational process.
Уводзшы. Сённяшшя
рэалп аичыннага грамадства, якое ютотна абнавшася за апошш час, патрабуюць абнаулення 1 некаторых паняц-цяу культуры 1 традыцый. Доуп час пад культу-рай мелюя на увазе толью вынш дзейнасщ людзей, а тыя спосабы I формы чалавечай дзейнасщ, што не фшсавалюя у вышках, не уключа-люя у паняцшнае поле культуры 1 штэрпрэтава-люя як быт щ побыт. Сёння таюя падыходы ужо не актуальныя. У сусветнай этналогп 1 куль-туралогп на першы план выходзщь ушверсаль-нае паняцце «тэхналогп», якое у жыцщ 1 праг-рэсе грамадства мае амаль невырашальнае значэнне. Таму паняцце побыту лепш уключыць у шырокае паняцце сацыяльнай культуры. Што тычыцца паняцця традыцьи, то яно замяняецца антыподам навацьи. Падобныя абмежаванш не утчваюць такую фундаментальную рысу юна-вання 1 эвалюцьп, як устойл1васць 1 пераем-насць. Толью шырэй паглядзеушы на трады-цыю як на тое, што юнуе заусёды з нам1 1 вакол нас, можна надежным чынам зауважыць 1 аца-нщь працэсы пераемнасщ у нашым жыцщ.
Асноуная частка. Вышэйшая школа з'яу-ляецца працягам этнакультурнага навучання 1 выхавання пасля сярэдняй школы 1 дзщячага садка, так званым непарыуным звяном. Педагог! павшны усебакова 1 глыбока вывучаць праблемы этнакультурнага развщця 1 выхоу-ваць моладзь у адпаведнасщ са зменам1 не толь-ю сацыяльна-эканам1чных умоу, але 1 з ул1кам спецыфш жыцця, форм культуры 1 побыту, народных звычаяу 1 традыцый, нацыянальнага ха-рактару 1 менталготу 1 шмат шшага.
Асноуным1 задачам! этнакультурнага навучання 1 выхавання з'яуляюцца фарм1раванне матывацьп моладз1 да самаразвщця на аснове этшчнай культуры, стымуляванне 1 актьтаза-цыя працэсу этшчнай щэнтыфшацш, спрыянне развщцю самабытнасщ кожнага маладога чала-века праз арыентацыю на этнакультурныя каш-тоунасщ, фарм1раванне духоуна-маральных па-
зщыи маладога пакалення на аснове пстарыч-на-традыцыйных ¿дэалау I каштоунасцей бела-рускага народа.
Безумоуна, нельга забывацца на тое, што фарм1раванне этшчнай культуры асобы праду-гледжвае таксама далучэнне да агульначалаве-чых дасягненняу сусветнай культуры. Вышэйшая школа мае магчымасць сштэзаваць этнана-цыянальныя 1 агульначалавечыя каштоунасщ. Аднак, трымаючы наюрунак на штэграцыю у сусветную культуру, мы не павшны страчваць сваю, адметную. Уздзеянне абедзвюх культур на фарм1раванне асобы узаемазвязаны. Глыбо-кае вывучэнне агульначалавечай культуры да-памагае асэнсоуваць I лепш разумець асабл1вас-щ культурнай спадчыны свайго народа, стыму-люе развщцё этшчнай свядомасщ. Аднак штэг-рацыя у сусветную культуру, разумение вяр-шынь дасягненняу чалавецтва магчымы толью пасля авалодання культурнай спадчыны свайго народа, свайго этнасу.
3 псторьп педагапчнай думю вядома, што да этнакультурнага выхавання мнопя вучоныя адносшся больш станоуча. 1дэя пабудовы на-цыянальнай школы закладзена у агульнавядо-май канцэпцьп К. Д. Ушынскага аб народнасщ выхавання. Шмат прапаноу па уключэнш этнакультурнага кампанента у выхаванне 1 навучан-не был1 унесены Ф. А. Дыстэрвегам, В. М. Са-рокам-Расшсюм 1 шшым1 педагогам!. Даслед-чыю-асветнш XIX - пач. XX ст. падрыхтават грунт, грамадскае успрыманне, стварыл1 падму-рак для выкарыстання народнай педагогш у працы школы. 1хшя ¿дэ1 атрымал1 развщцё у дзейнасщ настаушкау па стварэнш беларускай народнай школы.
Выхаванне чалавека - вельм1 складаны, раз-настайны 1 супярэчл1вы працэс. Этнакультур-нае выхаванне - тольк1 адна яго частка. Невы-падкова мы звяртаемся да народнай педагог1к1. Менавп-а яна дазваляе выгадаваць ф1з1чна за-гартаваных I духоуна багатых людзей, асноу-
Филология
137
ным1 якасцям1 яюх стануць працав1тасць, даб-рачыннасць, адказнасць. Сёння нацыянальная адукацыя баз1руецца на метадах народнай педа-гогш, на яе «маральным кодэксе».
Узшкае пытанне: а щ не прывядзе нацыянальная адукацыя да нацыянальнай сама1заля-цьп, да раз'ядноування народау? Адказ на гэта пытанне дае М. М. Рубшштэйн: «агульначала-вечую ¿дэю мы можам спалучаць 1 выяуляць у школе на уважтвым вывучэнш усяго роднага, народнага (але не толью яго аднаго). Усё выву-чэнне павшна быць насычана тэндэнцыяй - духам, каб кожны народ сва1м быццём 1 па-свой-му дау як мага больш не толью сабе 1 сва1м сынам, але 1 усяму чалавецтву 1 чалавечнасщ» [1].
Неабходнасць ведання роднай мовы, народных звычаяу 1 традыцый, вывучэнне народнай педагогт маюць вялшае значэнне для практыю выхавання дзяцей 1 моладзь
Родная мова з'яуляецца асноуным носьб1-там духоунай культуры народа, праз яе выяу-ляецца нацыянальная самасвядомасць. Цурацца роднай мовы - значыць страцщь пачуццё нацыянальнай годнасщ, той дух патрыятызму, яю яшчэ захавауся у генах беларусау ад нашых продкау. В. Цяшнсю асуджау тых адукаваных прадстаушкоу беларускага народа, яюя гань-бавал1 роднай мовай I нават адракалюя ад яе. С. Будны, В. Цяшнсю настойтва прапагандава-л1 высоюя лп-аратурныя вартасщ беларускай мовы, бо ведал1, што родная мова - гэта абл1чча нацьп. Яны глядзел1 на некалью стагоддзяу на-перад, усвядом1ушы ролю роднай мовы у яд-нанш суайчыншкау, росквще нацьп.
У Беларус1 зараз дзяржауным1 мовам1 з'яу-ляюцца беларуская I руская. Моладзь павшна валодаць абедзвюма, аднак педагог павшен па-мятаць, што галоунае адрозненне этшчных моу не столью у розных назвах адных 1 тых жа прадметау щ з'яу, а у розным ¿х бачанш. Дзя-куючы мове народ паюдае у спадчыну на-шчадкам свой светапогляд, свае ¿дэалы, каш-тоунасщ, сваё бачанне жыцця. Мова згуртоу-вае этшчныя супольнасщ, матэрыял1зуе пста-рычную памяць. У. У. Протчанка адзначау, што «трэба браць да увап не толью багацце I разнастайнасць лексш, але I структуру, не то-лью знешшя формы выражэння сэнсу, але 1 сам сэнс. Трэба л1чыцца з найгалоунай асабль васцю: менав1та у структуры кожнай нацыянальнай мовы увасабляюцца сляды думак баць-коу, дзядоу, прадзедау I прашчурау, ¿х жыццё-вая пс1халопя 1 фшасоф1я» [2].
Этнакультурныя звыча1, традыцьп, абрады уплываюць на развщцё I фарм1раванне чалавека кожнага новага пакалення 1 выконваюць вяду-чую ролю у выпрацоуцы светапогляду, вызна-чаюць паводзшы у штодзённым жыцщ. Асабл1-
вае значэнне маюць звыча1 1 традыцьп, звяза-ныя з сямейным 1 працоуным жыццём чалавека. Менав1та перадаючыся па спадчыне з пакалення у пакаленне у беларусау зацвердзшся таюя маральныя каштоунасщ, як гумашзм, калекты-в1зм, культ мащ, культ працы, культ сям'1, тале-рантнасць, дабрачыннасць, пачуццё абавязку I шш. Сёння высока ставщца роля традыцыйнай беларускай сямЧ як асновы 1 крынщы развщця педагапчных ¿дэй, якая назапашвала традыцьп педагапчнай культуры народа на працягу мнопх стагоддзяу. Сям'я - асноуны шстытут, дзе фарм1руюцца грамадзянска-патрыятычныя пачуцщ I свядомасць будучага грамадзянша, таму першаснасць I працягласць кантакту баць-коу з дзецьм1 ператвараюць сям'ю у вядучы выхаваучы орган. Менав1та у сямЧ узшкае щка-васць да культуры, мовы, псторьп сваёй кра> ны, да яе традыцый 1 звычаяу, пачынае фарм1-равацца грамадская I паттычная актыунасць маладой асобы. У сувяз1 з гэтым дзяржауныя органы пав1нны клапац1цца пра лёс сям'1, аказ-ваць ёй падтрымку. У сваю чаргу сувязь сямЧ, навучальнай установы 1 соцыуму, будзе мець станоучы вын1к у выхаванш.
Важную ролю у фарм1раванн1 этшчнай культуры адыгрывае патрыятычнае выхаванне, якое пачынаецца з ранн1х этапау ж^гцця чалавецтва, з паняцця «малая радз1ма». Паняцце «вял1кая рацз1ма» успрымаецца пазней як дзяржава, як грамадства, дзе чалавек ж^гве, I як культура, у якую ён штэгравауся. Сюды ж далучаюцца па-няцщ грамадзянская паз1цыя, абарона нацыяналь-ных ¿нтарэсау. У аснове патрыятызму - выхаванне любов1 да мащ, да роднага краю. Пазней разв1ваеццца пачуццё гонару за сваю Радз1му I свой народ, фарм1руюцца патрыятычныя перака-нанн1 1 пачуцц1 праз справы 1 учыню.
Вядомы беларусю асветн1к В. Цяп1нск1 адзначау, што нацыянальна-патрыятычнае выхаванне з'яуляецца сродкам захавання духоунай спадчыны народа I заклшау да адраджэння яго славы 1 нацыянальнай годнасщ. Патрыятычныя пачуцщ у час зшжэння нацыянальнай ду-хоунасц1 сярод беларускага насельнщтва вы-ражал1ся пераважна у пачуццях прывязанасц1 людзей да роднага краю. Як вядома, так1 мяс-цовы патрыятызм стау галоуным захавальш-кам нацыянальнай свядомасц1 беларускага народа. Народная песня, казка, прыказка, падан-не, як1я адлюстроувал1 рэалп нацыянальнага быцця простага беларуса, нараджалюя несвя-дома у глыб1н1 народнай душы, будз1л1 гера1зм I старажытнае пачуццё любов1 да роднай зям-л1. Творы вуснай народнай творчасщ перадава-л1ся ад бацькоу да дзяцей, з'яулялюя лепшым метадам выхавання нацыянальнага пачуцця 1 забяспечвал1 яму шлях высокамастацкага раз-
вщця. Менав1та фальклор стау крынщай куль-турнай дзейнасщ беларусюх асветшкау XIX 1 пачатку XX ст. Беларуская л1таратура гэтага часу фарм1равалася у сютэме духоуных I пста-рычных каштоунасцей, створаных гешем на-рода-працаушка. Грамадзянскае I патрыятыч-нае выхаванне павшна ажыццяуляцца праз уза-емацзеянне устаноу адукацьи, сямЧ 1 соцыуму, што дазвол1ць сфарм1раваць у молацз1 устойш-выя уяуленш аб м1ры, грамадстве, дзяржаве, аб сваёй краше 1 яе культуры.
Правшьна аргашзаваны працэс патрыятыч-нага выхавання фарм1руе у моладз1 пачуццё ш-тэрнацыянатзму, грамадзянскасщ, гумашзму.
Выкладчыю павшны выхоуваць моладзь сацыяльна актыуньпш, адказным1 грамадзяна-м1, патрыётам1, яюя будуць валодаць сютэмай агульначалавечых 1 нацыянальных каштоунасцей I щэалау.
Як паказвае пстарычная практыка, пытанш выхавання моладз1 у духу любов1 I адданасщ Бацькаушчыне, вернасщ грамадзянсюм ¿дэалам хваляват грамадскасць I педагогау яшчэ у ста-ражытнасщ. У сярэдшя вяю далучэнне простых грамадзян да нацыянальнай культуры, традыцый продкау стала кансалщуючым сродкам беларускай нацьп I фактарам захавання яе духоунай спадчыны.
Састауной часткай трацыцыйна-бытавой культуры народа застаюцца абрады, яюя зарадзшся у першабытным грамадстве, кал1 людз1 ¿мкну-люя заклшанням1 уздзейшчаць на незразуме-лыя з'явы прыроды. Абрады был1 звязаны з гаспадарчай дзейнасцю, бытавым1 умовам1, грамадсюм1 адносшам1 1 падзялялюя на калян-дарна-вытворчыя (земляробчыя, паляушчыя, жывёлагадоучыя, рыбалоуныя), сямейна-быта-выя (вясельныя, радзшьныя, пахавальныя), грамадсюя I царкоуныя. Старажытная абрад-насць ляжыць у аснове калядавання, маслеш-цы, шчадравання, абрадау купальскай ночы I шш. Мнопя абрады звязаны з культам продкау (дзяды, радаунща). Абрады у аснове сваёй за-хоуваюць народную спецыфшу 1 нацыянальны каларыт, утрымл1ваюць у сабе элементы пе-сеннага, харэаграф1чнага, драматычнага, дэка-ратыуна-прыкладнога мастацтва. 3 ¿м1 звязана сялянска-абрадавая паэз1я, фальклор.
У наш час абрады страцш сваё першапа-чатковае значэнне, зменшылася у ¿х роля рэл1-гшных элементау. Хоць абрады 1 перайшл1 у разрад гульняу, святочных забау, аддаць ¿х на забыццё будзе вялшая страта.
«Адным з ютотных недахопау сучаснай арга-шзацьп этнакультурна арыентаванай адукацьи з'яуляецца пабудова яе на асобных фрагментах народнай культуры», таму нельга сфарм1раваць цэласнае уяуленне аб этшчнай культуры.
Пры распрацоуцы сютэмы этнакультурнага навучання 1 выхавання неабходна выкарыстоу-ваць навейшыя педагапчиыя тэорьп 1 методыю, яюя працугледжваюць актыунае уключэнне этна-культурных каштоунасцей у адукацыйны працэс.
Так, асобнае месца на кафедры беларускай мовы БДТУ адведзена распрацоуцы праектау («Этнакультурнае выхаванне», «Мова зямлЬ> 1 шш.) 1 укараненню ¿х у вучэбны працэс. Непас-рэдна у вучэбны працэс уключаны 25 тэм («Эт-награф1я Беларуси», «Фальклор як скарбнща этшчнай культуры беларусау», «Святы I абрады беларусау» 1 шш.) для рэферыравання 1 прэзен-тацьп у групах. Студэнтам1 складаюцца радаво-ды, распрацоуваюцца творчыя I навуковыя пра-цы на мясцовым матэрыяле («Палес-кае вясел-ле», «Фальклор Чэрвеньшчыны», «Легенды 1 па-данш Наваградчыны», «Тапашмша Пухаушчы-ны» I падобныя), даследуецца пстарычиы лёс беларускага народа, яго трацыцьп, звыча1, абрады. У пазавучэбную дзейнасць уключана праца гурткоу «Спадчына», «Памяць», «Пазнай свой край», «Крынща», «Мая радз1ма Беларусь». На кафедры распрацаваны матэрыялы конкурсау па адпаведнай тэматыцы, праводзяцца музейныя занятю, экскурсп у мнопя гарады 1 славутыя мясцшы Беларуа, наладжваюцца выставы твор-чых прац I вырабау з прыроднага матэрыялу, вы-шыука, вязанне, разьба па дрэве I ¿нш.
Заключэнне. Народныя традыцы1 1 звыча1 выхавання - значная частка этнакультурнай спадчыны любых народау. Захоуваць, вывучаць 1 передаваць ¿х нашчадкам - умова жывучасщ этнасу 1 яго самабытнай культуры.
Неабходна даводзщь моладз1, што жыццё пав1нна будавацца па законах юцшы, дабра I прыгажосц1. Варта адзначыць, што тольк1 той чалавек, яю прыняу у аснову уласнай жыццёвай паз1цы1 маральныя каштоунасц1 свайго народа, зможа нак1раваць сваю дзейнасць на натхнёную творчасць у ¿мя I на карысць гэтага народа.
Народная педагапчная с1стэма любога этнасу - вышк працяглага па часе працэсу узае-мадзеяння выхавальн1кау 1 выхаванцау, працэсу, як1 не з'яуляецца вывучаным 1 закончаным.
Л1таратура
1. Рубинштейн, М. М. Очерки педагогической психологии. - 3-е изд., перераб. и доп. / М. М. Рубинштейн. - М.: Задруга, 1920.
2. Протченко, В. В. Родное слово - источник развития личности, духовности народа / В. В. Протченко // Адукацыя 1 выхаванне. -№ 12.- 1994.
3. Болбас, В. С. Мадэль этнакультурнага выхавання /В. С. Болбас // Народная асвета. -2010. - № 1. - С. 76.
Паступгла 30.05.2011
