CC BY
24ФИЛОЛОГИЯ
УДК 008:811.161.3
В. А. Кузьм1ч, дацэнт (БДТУ)
Л1НГВАКУЛЬТУРАЛАГ1ЧНЫ ПАДЫХОД ДА НАВУЧАННЯ СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ У С1СТЭМЕ 1ДЭАЛАГ1ЧНАГА ВЫХАВАННЯ
Канцэпцыя моунай адукацьп icTOTHa змяняе падыходы да выкладання роднай мовы у вышэй-шай школе. Згодна з новыт патрабаванням1 студэнт павшен валодаць мовай як астэмай заха-вання i перадачы духоуна-маральных каштоунасцей нацьп. Найпауней щэалапчная i выхаваучая функцьп моуных дысцыплш рэал1зуюцца пры лшгвакультуразнаучым падыходзе. У публжацьп разглядаецца вопыт вучэбна-метадычнага забеспячэння моуных дысцыплш у гэтым напрамку на кафедры беларускай мовы БДТУ.
Conception of linguistic education significantly changes approaches to teaching native language in high school. According to new requirements student should know how to use language to keep and translate intellectual and moral wealth of nation. Such a ideological and educational function of linguistic subjects is being fully realized by the means of linguocultural approach. The paper analyzes experience in Belarusian language department of BSTU in this field, including new textbook developed on basis of linguocultural approach.
Уводзшы. Сютэма ¿дэалапчнага выхавання моладз1 наюравана на разумение сутнасщ беларускай дзяржаунасщ, якая непасрэдна звязана з паняццям1 грамадзянскасщ 1 патрыятызму -найважнейшых духоуных 1 сацыяльных каштоунасцей. Менав1та яны маюць прыярытэтнае значэнне для Беларус1 як суверэннай дзяржавы, яе сучаснасщ I будучыш. Развщцё грамадства перш за усё звязана з духоуна-культурным раз-вщцём нацьп, што бясспрэчна з'яуляецца неаб-ходнай умовай роскв1ту кожнай крашы 1 будау-нщтва цывшзаваных зносш з шшьиш крашаш.
Асноуная частка. Прэзщэнт РэспублЫ Беларусь неаднаразова падкрэсл1вау, што ¿дэало-пя беларускай дзяржавы грунтуецца на любов1 да сваёй зямл1, павазе да людзей I гонары за сваю дзяржаву. Гэта 1 ёсць щэалопя патрыятызму. А вытою яе у пстарычнай памящ народа, якая захоувае нашу мараль, наш лад жыцця, тра-дыцьи, светабачанне. У гэтым наш духоуны гарт, маральная аснова, той вялш скарб, пера-дадзены нам нашым1 продкам1, паюнуты нам, нашчадкам.
Зыходзячы з Канцэпцьп моунай адукацьп, наюраванай адпаведна 1 на выхаванне моунай асобы, ютотна змяншся падыходы да рол1 мовы 1 яе усведамлення як формы юнавання ду-хоунай культуры народа. Сённяшш выпускшк школ, а затым 1 вышэйшых навучальных уста-ноу павшен быць паунацэннай моунай 1 мау-ленчай асобай, гэта значыць чалавекам, «яю у любой спуацьп можа карыстацца мовай як ш-фарматыуным, штэрактыуным 1 перцэптыу-ным сродкам1 ва ус1х сферах жыццядзейнасщ -
пазнавальнай, навучальнай, нацыянальна-куль-турнай, бытавой».
Ул1чваючы тое, што «задача моунай адукацьп - дапамагчы чалавеку спазнаць сябе праз культуру, сфарм1раваць уласнае культурнае абл1чча», неабходна ¿стотна мадэршзаваць выкладанне беларускай мовы у вышэйшых навучальных установах. Выпускшк ВНУ павшен не толью карыстацца прафесшнай лексшай, але I быць асобай, якая валодае «правшам! мауленчых зносш, умее ствараць вусныя 1 шсьмовыя выказванш розных тыпау, стыляу 1 жанрау», валодае мовай як сютэмай захавання I перадачы духоуна-маральных каштоунасцей нацьп. Праз светапогляд народа, яго псторыю, фшасоф1ю, культуру будучыя спецыялюты па-шыраюць веды пра наш край, яго адметнасць, пра наш лад жыцця, характар 1 менталгот. Уменне папулярызаваць сваю радз1му за мя-жой I годна прадстауляць яе на сусветнай арэ-не закладваецца менав1та на роднай зямл1 праз грунтоунае усведамленне псторыка-краязнау-чай адметнасщ свайго краю. Не апошнюю ролю гэта адыгрывае 1 у захаванш эканам1чнай стабшьнасщ крашы.
Для таго каб спалучыць шматгранныя зада-чы ¿дэалапчнага выхавання са змястоуным на-пауненнем гумаштарных дысцыплш у ВНУ, не-абходны цэласны I паслядоуны падыход. На сённяшш дзень таюя магчымасщ дае лшгвакульту-ралапчны, яю з'яуляецца новым напрамкам у сучаснай лшгваметодыцы (поруч з традыцыйны-м сютэмна-функцыянальным 1 камушкатыуна-дзейнасным). Менав1та ён фарм1руе лшгвакуль-
134
ISSN 1683-0377. Труды БГТУ. 2011. № 5. История, философия, филология
туралапчную кампетэнцыю, якая прадугледжвае паглыбленне нацыянальна-культурных звестак, адпаведнае выхаванне «чалавека у культуры» I «чалавека культуры».
Тэрмш «лшгвакультуралапчная кампетэн-цыя» яшчэ не замацавауся канчаткова, 1 у наву-кова-метадычнай л1таратуры можна сустрэць розныя абазначэнш гэтай кампетэнцьп: культу-разнаучая, сацыякультурная, этнакультурная. Пры таюм падыходзе неабходна навучыцца успрымаць мову не як чыстую граматычную схему, а як сабраную за вяю скарбшцу фшасо-фп, псторьп, духоунай культуры народа у цэ-лым. Мова адыгрывае важнейшую ролю не толь-га у фарм1раванш свядомасщ студэнцтва I мола-дз1, але I у штэграцьп яе у культуру. Сутнасць гэтай кампетэнцьп - у пазнанш праз мову сваёй нацыянальнай культуры, разуменш адметнасщ шшых культур, ¿х узаемасувяз1 з беларускай. Пры наяунасщ такой кампетэнцьп асоба ава-лодвае культурным багаццем нацьп, асэнсоувае мову як элемент духоунай культуры беларуска-га народа 1 яго менталготу. Лшгвакультура-знаучая кампетэнцыя прадугледжвае усведам-ленне мовы як праявы духоунай культуры народа, авалоданне нацыянальна-марюраваным1 адзшкаш мовы, засваенне нацыянальна-адмет-ных этыкетных мауленчых норм культуры мау-лення у цэлым.
Мэта лшгвакультуралапчнага падыходу -каардынацыя ус1х узроуняу валодання мовай на далучэнне студэнтау да нацыянальнай I сусвет-най культуры, вырашэнне новай штэграванай задачы, духоуна-маральнага, эстэтычнага, гра-мадзянскага выхавання на аснове узаемадзеян-ня мовы, л1таратуры, культуры, што садзейш-чае далучэнню студэнтау не толью да нацыяналь-най, але 1 сусветнай культуры.
У задачы лшгвакультуралапчнага падыходу уваходзяць:
- авалоданне лшгвакультуралапчнай кампе-тэнцыяй, якая сюравана на паглыбленне нацыя-нальна-культуразнаучых звестак дзеля выка-рыстання ¿х у працэсе мауленчых зносш;
- забеспячэнне свабоднага фарм1равання пазнавальнай, маральнай, грамадзянскай культуры студэнтау;
- забеспячэнне актыунага удзелу у грама-дзянсюм жыцщ крашы.
Для вырашэння названых задач 1 развщця паунацэннай мауленчай асобы студэнта неабходна фарм1раваць лшгвакультуралапчныя веды, уменш 1 якасщ.
Л1нгвакультуралапчныя веды - гэта абагуль-нены вопыт, адлюстраваны у моунай свядомас-щ (на лексша-семантычным, фразеалапчным узроунях; у мастацюх 1 краязнаучых тэкстах). Да таюх ведау адносяць веданне псторьп кра>
ны, сваёй малой радз1мы, традыцый i звычаяу народа, асабл1васцей мясцовых гаворак i быту людзей.
Лшгвакультуралапчныя уменш - гэта здоль-насць студэнтау выкарыстоуваць здабытыя ¿м тэарэтычныя веды i адпаведныя навыю, нап-рыклад, уменне анатзаваць лшгвакультурала-пчную шфармацыю, змешчаную у тэксце, i творча выкарыстоуваць яе.
Лшгвакультуралапчныя якасщ студэнтау заключаюцца ва уменш успрымаць факты i з'я-вы культуры, быць стваральшкам i захавальш-кам культурнай спадчыны свайго народа для будучых пакаленняу.
Дасягненне таюх мэт i задач патрабуе грунтоунага вучэбна-метадычнага забеспячэн-ня курсау «Беларуская мова» i «Сучасная бе-ларуская мова». Для укаранення лшгвакультуралапчнага падыходу у навучальны працэс створаны падручнш, вучэбна-метадычныя да-паможнт, яюя не толью паглыбляюць i па-шыраюць веды па прадмеце, але i удасканаль-ваюць культуру маулення, прьтаваюць любоу i павагу да свайго народа як стваральшка на-цыянальных каштоунасцей.
На аснове лшгвакультуразнаучага падыходу дацэнтам кафедры Кузьм1ч В. А. i старшым выкладчыкам М1ксюк Р. В. падрыхтаваны ву-чэбна-метадычны дапаможшк з грыфам BMA «Сучасная беларуская мова. Практыкум (для спецыяльнасщ «Выдавецкая справа»). У дапа-можшк уключаны тэксты для фарм1равання лшгвакультуралапчнай кампетэнцьп, да яюх падабраны адпаведныя заданш па ycix тэмах навучальнай дысцыплшы. Тэматычнае напау-ненне дапаможшка спрыяе выхаванню патрыя-тычнай асобы, сапрауднага прафес1янала у rari-не выдавецкай дзейнасщ. Татая тэмы, як «Мова -душа народа», «Помнш беларускага шсьменст-ва», «Беларускае кшгадрукаванне», «Славутыя беларусюя навукоуцы», «Выдавецкая справа у Беларуси, «Народ i яго мудрасць», «Галоуныя с1мвалы дзяржавы», «Беларуская тапашмша i анамастыка», «Беларусь на карце свету», «Эт-награф1я Беларуси», «Нацыянальныя супольнасщ Беларуси», «Нацыянальны характар i ментат-тэт. Мауленчы этыкет беларусау», «Музычная культура Беларуси, «Беларусю тэатр», «Беларускае мастацкая культура», «Беларуская лп-а-ратура», «Мастацкае афармленне KHiri», «Гера-¿чная Беларусь» - дазваляюць не проста актыу-на пазнаваць свой край, усё гэта дае пачатак ш-дывщуальнай творчай працы студэнтау, якая далей увасабляецца у HanicaHHi навуковых да-следаванняу, краязнаучых нарысау, навуковых прац патрыятычнага зместу i ¿дэалапчнай наю-раванасц1. Тэксты сацыя- i этнакультурнага зместу, а таксама па г1сторы1, культуры, мае-
Филология
135
тацкай л1таратуры, тэксты героша-патрыятыч-най сюраванасщ, падабраныя на падставе самых разнастайных сучасных крынщ, красамоу-на сведчаць, што ¿дэ1 патрыятызму 1 грамадзян-скасщ закладзены у глыб1нях нацыянальнай культуры 1 жывяць яе.
Лшгвакультуралапчныя веды пашыраюцца 1 замацоуваюцца у пацручшку з дапамогай шмат-лшх заданняу, яюя патрабуюць ¿ндыв1дуальнай пошукавай працы студэнтау, творчай перапра-цоую атрыманай шфармацьп, а не толью пас1у-нага засваення пэунага аб'ёму ведау. Гэтаму служаць заданш крэатыунага характару, як, на-прыклад, л1таратурна-моуныя вштарыны, сачы-ненш-разважанш на патрыятычную тэматыку; рэфератыуны пераклад тэкстау; падрыхтоука па-ведамленняу на лшгвютычную 1 маральна-этыч-ную тэматыку; нашсанне творчых эсэ 1 шш.
Усебакова прадстаулена тэма подзвпу бела-рускага народа у Вялшай Айчыннай вайне. Яна асвятляецца у таюх заданиях, як складанне тэ-матычнага радаводу (напрыклад, «Вайна праз лес маёй сямЧ»; «СямЧ маёй пачатак», «Мае караш»), нашсанне эсэ «Дзещ 1 вайна», падрыхтоука паведамлення пра ушанаванне памящ пра Вялшую Айчынную вайну на малой радз1ме студэнтау; правядзенне творчага даследавання на тэму «Дзещ вайны успамшаюць»; паведам-ленш пра творы беларускай л1таратуры, яюя ад-люстроуваюць змаганне нашага народа у Вял> кай Айчыннай вайне. Вынш самастойнай працы студэнтау у гэтым напрамку падсумоуваюц-ца на тэматычнай канферэнцьп «Беларусь у Вя-лшай Айчыннай вайне» 1 прэзентуюцца у сту-дэнцюх трупах.
Заданш 1 змястоунае напауненне дапамож-шка падабраны таюм чынам, каб стымуляваць студэнтау да працягу творчай I навуковай працы, якая вялася на занятках. Таюм чынам забяс-печваецца непарыунасць адукацьп I самаадука-цьп, а таксама ¿х сувязь з выхаваннем патрыятызму 1 грамадзянскасщ.
Далучаючыся да здабыткау сусветнай I нацыянальнай культуры, студэнты атрымл1ваюць крашазнаучыя звестю, неабходныя для адэкват-най камушкацьп. Паглыбляюцца так званыя м1жпрадметныя сувяз1 з таюм1 дысцыплшам1, як «Крашазнауства 1 краязнауства», «Псторыя Беларуси» I шш. Апрача таго, разв1ваецца здоль-насць самастойна сштэзаваць шфармацыйныя рэсурсы праз нашсанне навуковых 1 творчых прац, даследаванняу, творау шшых жанрау, яюя заусёды запатрабаваны падчас правядзення конкурсау, выстау розных узроуняу. У рэчышчы
лшвакультуразнаучага падыходу кафедрай беларускай мовы за апошшя 5 гадоу праведзена 30 студэнцюх канферэнцый, 16 ушверсиэцюх выстау па актуальных тэмах ¿дэалапчнага выхавання. Актыуна працуе студэнцкае аб'яд-нанне «Пошук», у склад якога увайшл1 гуртю патрыятычнай наюраванасщ. Вышкам дзей-насщ аб'яднання з'яуляецца штогадовы удзел студэнцкай моладз1 у рэспублшансюх 1 м1ж-народных конкурсах 1 выставах. За апошшя 5 гадоу студэнцюм аб'яднаннем прадстаулена на рэспублшансюя 1 м1жнародныя конкурсы 219 навуковых 1 творчых работ, з яюх 93 адзна-чаны катэгорыям1, граматам1, спецыяльным1 прызам1, падзякам1 1 каштоуным1 падарункамь Тэматыка прац, прадстауленых на рэспубль кансюя конкурсы, адпавядае наступным галоу-ным напрамкам рэашзацьп лшгвакультурала-пчнага падыходу: 1) засваенню вучням1 нацы-янальна-марюраваных адзшак беларускай мовы; 2) спасщжэнню каштоунасцей 1 рэалш нацыянальнай культуры; 3) навучанню беларускай мове у дыялогу культур (напрыклад, «Та-пашмша Гродзеншчыны у калейдаскопе часу», «Тапошмы Магшёушчыны у легендах 1 паданиях», «Выхаваучы патэнцыял беларускай на-роднай педагогш», «Псторыка-этнаграф1чнае даследаванне паходжання мястэчка Крулеу-шчына», «Анамастычныя назвы Чашнщкага ра-ёна у м1фалапчным 1 рэлшйным аспектах», «Вёска Свюлач: псторыка-краязнаучы нарыс ад заснавання да пачатку XX стагоддзя», «Рагачоу гера1чны: турыстычны 1 краязнаучы маршрут», «Вёска Ленш гера1чныя 1 траг1чныя староню», «Пастаушчына у скарбн1цы беларускай культуры», «Пстарычныя постац1 П1ншчыны», «Тра-дыцы1 народнага выхавання на Полаччыне», «Назвы зямл1 сал1горскай», «Летап1с роднага краю: невядомыя старонк1 г1сторы1 вёсю Астро-шыцы Лагойскага раёна», «Сям'я у м1нулым 1 сучасным: сацыяльны аспект», «Палескае вя-селле» 1 шш.
Заключэнне. Так1м чынам, усведамленне самакаштоунасц1 1 ун1кальнасц1 культуры кож-нага народа, у тым л1ку арыг1нальнай 1 шматвя-ковай культуры беларускага народа, разумение грамадскага значэння гуман1тарных ведау як частк1 агульначалавечай культуры забяспечва-юць усведамленне студэнтам1 мовы як феномена культуры. Вопыт практычнай рэал1зацы1 л1нг-вакультуралапчнага пацыходу у навучанн1 1 вы-хаванн1 даказвае слушнасць вядомага выслоуя «Да чалавецтва праз свой народ».
Паступгла 30.05.2011
