CC BY
23
ФИЛОЛОГИЯ
УДК 112.2
Г1СТОРЫЯ РАЗВ1ЦЦЯ НЯМЕЦКАЙ ДЫЯЛЕКТАЛОГП
А.А. БОСАК
БеларусК дзяржауны wanaMiHmi yniверстэт, г. MiHCK, Рэспублка Беларусь, bosakalena@tut.by
Навука аб мясцовых гаворках - дыялекталопя - узшкла i атрымала пашырэнне у Еуропе як асобная галша мовазнауства у канцы XIX - пачатку XX ст.ст. Але у мовазнаустве асобных народау i дзяржау яе фармiраванне i развiццё мае свае асаблiвасцi [1].
Нямецкая дыялекталапчная школа з'яуляецца адной з вядучых у Еуропе. Гiсторыя нямецкай дыялекталогп, на наш погляд, будзе щкавай як для беларускiх дыялектолагау, так i для развiцця уласна беларускай дыялекталогп, больш «маладой» у параунанш з нямецкай дыялекталогiяй. У якасщ асноуных крынiц даследавання гiсторыi нямецкай дыялекталогп выкарыстаны працы В.М. Жырмунскага, А. Баха, Н.И. Фiлiчавай, Т. Фрынгса (Th. Frings), J.A. Schmeller i F. Wrede [2-10].
Болей за сто восемдзесят гадоу прайшло з часу узнiкнення германiстыкi як навую: у 1819 г. выйшау першы том «Нямецкай граматыю» Я. Грыма. Асноунай мэтай выдання было адлюстраванне гiсторыi нямецкай лiтаратурнай мовы, мовы паэтау i пiсьменнiкаУ; народныя гаворкi закрануты у ёй у выглядзе выключэння.
Заснавальнiкам нямецкай дыялекталогп лiчаць Ёгана Анрэаса Шмелера, баварца па паходжанню, якi нарадзiуся у тым жа годзе, што i Я. Грым. Шмелер яшчэ у 1818 г., г.зн. да з'яулення грымаускай граматыкi, прадставiу Мюнхенскай Акадэмп багатыя вынiкi сваiх дыялекталагiчных даследаванняу. Калi Грым за аснову брау нямецкую даушну i спрабавау сютэматызаваць мову старых рукапiсау i старадрукау, то Шмелер карыстауся сучаснай народнай мовай.
Абодва з розных бакоу падыходзiлi да праблемы роднай мовы i таюм чынам абодва у роунай ступеш заклалi падмурак будучага нямецкага мовазнауства.
Кнпа Шмелера аб дыялектах Баварьп, якая выйшла у 1821 г., насша яшчэ у асноуным статыстычны характар. Але ужо першы вялш раздзел («Вымауленне») гэтай кнiгi утрымлiвау рэгiянальную фанетыку. Асаблiва важка, што тут дастаткова дакладна праведзена адрозненне памiж гукамi i лiтарамi.
Яшчэ больш значным i працяглым быу уплыу баварскага слоУнiка Шмелера (1827-1837 гг.). Прынятае у iм размеркаванне слоу не па алфавiту, а па галосным караёвых складоу да гэтай пары застаецца юруючым прынцыпам для Швейцарскага слоУнiка. Такiм чынам, Шмелеру да 1876 г. належыла вядучая роля у даследаваннi нямецюх дыялектау.
З сучаснiкау Шмелера можна адзначыць таксама даследаваннi Вейнхольда пра Сшезда (1853 г.), Шлейхера пра Зоненберг (1858 г.), Рэгеля пра гаворку Рула (1868 г.), Шрэера пра Готшэе (1868-1870 гг.), Нергера пра Мекленбург (1869 г.) i шш.
З 1876 г. пачынаецца новая эпоха для ушх галш дыялекталогii: лексiкаграфii, граматыкi, дыялектаграфii. У 1876 г былi распаусюджаны першыя апытальныя лiсты Швейцарскага слоУнiка, а у 1881 г. з'явiуся першы выпуск гэтага слоушка. У далейшым да гэтай працы далучылiся даследчыю з розных рэгiёнау, дзе гучала нямецкая мова.
Пачатак новай эпох1 паклала праца Вiнтлера пра керэнцю дыялект кантона Гларус (1876 г.). Нерухомая статыстыка гукау у дадзенай працы пераутварылася у фанетыка-генетычную будову сютэматычнага характару. Вiнтлер зыходзiу з асабютай артыкуляцыi, i гэтай строгай iндывiдуалiзацыяй ён паказау шлях i вызначыу характар усiх наступных граматык асобных дыялектау.
Развiццё фанетыкi прывяло да дакладнага запiсу асобных гукау дыялекту, але пры гэтым iгнаравалася надзвычай важкая галiна - разгляд дыялекту з пункту гледжання яго геаграфiчнага распаусюджвання. Фанетычная дыялекталогiя мела ютотна вызначаны iндывiдуальна-лiнгвiстычны характар, яна грунтавалася на прыродазнауча-навуковым апiсальным метадзе, а не на псторып. Тлумачэнне дадзенага метада патрэбна шукаць у аднабаковым наюрунку агульнага параунальнага мовазнауства 70-80 гг. XIX ст., калi была вылучана тэорыя гукавых законау, яюя дзейнiчалi без
выключэння. Аднак у 1876 г. Лескш паклау пачатак сучаснай дыялектаграфй, трэцяй галiне сучаснай дыялекталоги. Толькi дыялектаграфiя узнауляе сацыяльна-лiнгвiстычны прынцып у мовазнаустве.
У 1876 г. Венклер разаслау анкеты спачатку у населеныя пункты Рэйнскай вобласщ, а затым прыкладна у 40 тыс. населеных пунктау усёй Германй. Гэтыя анкеты дат матэрыял для лiнгвiстычнага атласа Германй. Вядомыя 40 сказау Венклера утрымлiвалi цэлы шэраг прыкладау на верхненямецкае перасоуванне зычных, новаверхненямецкую дыфтангiзацыю i на мноства iншых адрозных прыкмет дыялектау. Адказы былi перанесеы на карты асобна для кожнага слова. I таюм чынам атрымалiся геаграфiчныя карты для усiх дыялектных варыянтау слова haus, слоу aus, braun i г.д., слоу wasser, besser, beissen i г.д.
Правiльнасць яго картаграфiчнага адлюстравання была пацверджана на прыкладзе невялiкага рэгiёна Г. Фшэрам. У сваiм лiнгвiстычным атласе швабскага дыялекту (1895 г.) Г. Фшэр паказау хiсткасць дыялектных лiнiй. Аказалася, што не iснуе абмежаванай вестфальскай цi швабскай дыялектнай вобласцi.
Новы перыяд у дыялекталагiчных даследаваннях пачауся у 1908 г. «Нарысамi шжнерэйнскай дыялектаграфй» Рамiша. Аналагiчныя даследаваннi у iншых нямецкiх рэгiёнах прывялi да падобных вынiкау. Паусюды пацвердзiуся важны вывад, што большасць дыялектных межау супадае з гiсторыка-палiтычнымi межамi позняга сярэднявечча цi пачатку новага часу. Гэтыя лшп XIV-XVIII ст.ст. захавалюя i да нашых дзён. У той жа час новаутварэнш XIX ст. (напрыклад межы акруг i правiнцый, калi яны не супадалi з больш старажытнымi межамi) мелi толькi нязначны уплыу на наюрунак сучасных моуных лiнiй.
Гiсторыка-палiтычная мiкрагеаграфiя апошнiх пяцi-шасцi стагоддзяу стварыла абрысы сучасных дыялекталагiчных карт. Гiсторыя дадзенай мшрагеаграфп была адзначана шматлiкiмi змяненням^ Вынiкам з'явiлася новае змешванне насельнщтва па крывi i мове. Пытанне аб тым, чаму i пад уплывам якога фiзiялагiчнага цi фанетычнага фактара вымауляюць у дадзеным геаграфiчным пункце ik цi ich, water щ wasser, hus цi haus, адыходзяць на другi план перад тым, што ich, wasser щ haus вымауляюць таму, што дадзены населены пункт уваходзiць цi уваходзiу у склад той цi шшай дробнай тэрыторыi.
Такiм чынам, у гэтым накiраваным на усход раёне формы hus будуць вымауляцца цяпер haus: вынiк заснаваны на iмпарце, на пераможным раунаннi змешвання hus цi haus. Але гэтыя абставшы яшчэ не вызначаюць, што у дадзеным раёне будуць вымауляць aus i laut. У залежнасщ ад частаты ужывання, ад важнасщ паняццяу, ад больш моцнага щ слабога нацiску у сiнтаксiчнай сувязi асобныя словы на u развiваюцца у аднолькавым накiрунку хутчэй щ павольней. Так утвараюцца асобныя лши, якiя разыходзяцца i утвараюць болей шырокую цi болей вузкую памежную зону. Дадзеная зона паступова сщскаецца у адзiную гукавую мяжу толью пры далейшай нерухомасцi палiтычнай мяжы.
Аднак не заусёды адбываецца так проста, як у гэтым прыкладзе: у большасщ выпадкау адносiны значна складаней. Новая канчатковая дыялектная форма не абавязкова грунтуецца на перамозе толью адной з дзвюх форм, яюя змагаюцца памiж сабой. Яна можа уяуляць сабой гукавы кампрамю: у новым раёне дыфтангiзацыi можа, у рэшце рэшт, атрымаць распаусюджванне не haus, як на усходзе, а hous, hos i г.д., яюя з'яуляюцца вынiкам раунання hus щ haus. Такiя кампрамiсныя утварэнш граюць усё большую ролю у нашым разуменнi дыялектау.
Усходнесярэдненямецкае пачатковае f- на месцы лiтаратурнай формы pf- уяуляе кампрамiс памiж p- i pf-, паколькi нямецкiя калашсты Саксонй i Сiлезii прыйшлi, з аднаго боку, са старых рэпёнау распаусюджвання p-, з другога боку - з рэпёнау распаусюджвання pf-. У штодзённай мове шжненямецкай i заходнесярэдненямецкай правiнцый распаусюджвання p- замест патрабуемай правiламi лiтраратурнай мовы pf- вымауляецца f-.
Прыведзеныя прыклады паказваюць, што перакрыжаванне двух спосабау артыкуляцьп гiстарычна адзiнага гука можа прывесщ да утварэння новай артыкуляцыi. Аднак перакрыжоуваюцца не толькi асобныя гую, але i цэлыя формы слоу. Так, напрыклад, прыметшк trocken распаусюджаны у гэтай верхненямецкай форме па шжняму цячэнню р. Мозель. Аднак пауночней, пачынаючы з Эйфеля, магчыма знайсцi iншыя утварэннi: dreuch, drüch, drei i г.д. (сяр.ням. dröge, drüge i г.д.): вельмi выразныя кантамiнацыi гэтых двух розных утварэнняу мы сустракаем на сярэднiм Мозел^ у Трырскай вобласцi i па шжняму цячэнню р. Саар, дзе гэты прыметшк мае форму trecken, г.зн. пауднёвае trocken з умлаутам гэтых болей пауночных форм.
З прыведзеных прыкладау выцякае, што паусюдна адбываецца адзiн i той жа працэсс развiцця: моунае змешванне i вырауноуванне. Ён выступае больш выразна, чым блiжэй да нас па часу. Гэты працэс ляж^1ць у аснове утварэння дыялектау на нованямецюм усходзе, за рэкамi Заале i Эльба, дзе магчыма гiстарычна, а у шэрагу выпадкау i дакументальна, прасачыць нямецкую каланiзацыю з
розных мясцовасцей i дыялектных раёнау захаду у канцы сярэднявечча i у больш познiя часы. Зваротныя спробы прасачыць на аснове асаблiвасцей сшезкага цi прускага дыялекту старую заходнюю радзiму першых пасяленцау у большасщ выпадкау аказалася немагчыма: моунае змешванне стварыла у большасцi выпадкау новыя факты, у якiх немагчыма ужо адрознщь старыя састауныя элементы. Розныя адценi змяшалiся i далi новы своеасаблiвы колер.
Тэмп такiх моуных працэсау прасачыць вельмi цяжка: ён бывае розны у залежнасцi ад мясцовасщ i умоу. Напрыклад, даследаванш дыялектау маладых калонiй (пфальцкая паблiзу Клеве цi швабская паблiзу Кульмскага возера) сведчаць аб параунальна хутюм развiццi: абодвум толькi паутара стагоддзя, а мiж тым першапачатковая дыялектная стракатасць атрымала у сучасны час поуную Унiфiкацыю.
Велiзарнае узнауляемае заходнегерманскае адзшства звычайна дзеляць на англа-фрызкую цi iнгвеонскую групу з аднаго боку, i нямецкую - з другога боку. Нямецкую групу, у сваю чаргу, дзеляць на дзве - вернемямецкую на поудш i шжненямецкую на поуначы. Аднак верхненямецю i нiжненямецкi дыялекты не заусёды абапiраюцца на агульную пранямецкую аснову. Лексша i фанетыка часцей гавораць пра тое, што мова пауночнай Германй была некалi блiжэй да мовы фрызау i англа-саксау, чым да мовы сярэдняй i пауднёвай Германй.
Да iнгвелонскага дыялекту адносшася, акрамя Англй i Фрысландыi, уся пауночная Германiя. Сувязi памiж rerarni рэгiёнамi былi трывалымi да часоу Карла Вялiкага. Яго палiтыка зламала бар'ер памiж iнгвеонамi i немцам^ i ён далучыу паУночнасаксонскiя землi да франкскага каралеуства, а тым самым да пазнейшай Германй. Без гэтых з'яу пауночная Германiя магла б у моуных адносшах развiвацца самастойна, як, напрыклад, Галандыя у вынiку палiтычнага абасаблення. Але з пакарэннем старажытных саксау i iх палiтычным далучэннем да Германскай iмперыi пачауся магутны моуны абмен: ужо болей тысячы гадоу нямецкiя моуныя хвалi бесперапынна захiнаюць iнгвеонскую падглебу пауночнанямецкай моунай вобласцi, якая усё болей губляе сваю першапачатковую разнастайнасць.
Аднак моуны абмен з поуднем Германй, як пачауся у VIII ст., занёс не толью нямецкiя моуныя хвалi на поунач, але i iнгвеонскiя на поудзень. У сувязi з гэтым патрэбна разглядаць сярэдненямецюя дыялекты якраз з гэтага пункту погляду. Адсутнасць у Цюрынги новаверхненямецкай дыфтангiзацыi, адсутнасць там канечнага -r у аднаскладаных займеншках тыпу «der», «mir», «dir», «wir» i мнопя другiя з'явы аказваюцца геаграфiчным працягам нiжненямецкай поуначы. Рэлшты перастаноУкi -r у гесенскам bernen<brennen, born<brunn i г.д. сведчаць аб старых элементах шгвеонскага i г.д.
Перасоуванне зычных у нямецкiх дыялектах звязана таксама з гэтым. Верхненямецкае перасоуванне (найбольшая прыкмета пауднёвых дыялектау) мела месца толью у пстарычны перыяд. Гэты значыць, што яно з'яуляецца адносна позняй прыкметай, а не спрадвечнай рознiцай памiж пауночнанямецюм i паУднёванямецкiм.
Перасоуванне зычных найбольш распаусюджана у такiх мясцовасцях, дзе было моцнае змешванне германсюх i негерманскiх моу. Германцы прыйшлi не на пустую землю: у адносшах да мовы iм прыходзшася як-небудзь прыстасоувацца да мясцовага насельнiцтва. Значыць, верненямецкае перасоуванне зычных - гэта прадукт вырауноування памiж познiм германсюм i больш стараж^1тным негерманскiм кансанантызмам. Незалежна ад таго, цi было карэннае насельнщтва кельцкiм, раманскiм щ этруска-рэцкiм. Таксама i старажытныя саксы на поуначы прыйшлi калiсьцi з усходу i таксама засталi карэннае насельнщтва. Аднак на поуначы германская мова з улшам колькаснай перавап германцау узяла уверх i паглынула мову карэннага насельнiцтва; на поудт справа скончылася кампрамiсам. Тлумачэнне верненямецкага перасоування зычных атрымана з псторып i грунтуецца на гiстарычай геаграфи рэгiёнау яго распаусюджвання. Гэтае тлумачэнне абатраецца не на абстрактную тэорыю, а на вывады, аналагiчныя навейшым працэсам, якiя магчыма вызначыць у сучаснай дыялекталогп.
ВЫВАДЫ
Псторыю нямецкай дыялекталогп магчыма раздзялщь на тры эпохi:
- першая - статыстычная, якая пачынаецца са Шмелера болей ста васьмщзесящ гадоу таму;
- другая - фанетычная, з 1876 г., якая у асобе Вштлера вядзе да антрапалагiчнага, арыентаванага на прыродазнауча-навуковыя узоры, апiсаннi;
- трэцяя - эпоха дыялектаграфи XX ст., якая iмкнецца да пал^ычнага i палiтыка-геаграфiчнага тлумачэння.
Дадзеныя тры эпохi знаходзяцца у бесперапыннай сувязi памiж сабой: адна паступова станавшася падмуркам для другой; кожная эпоха дапауняла i развiвала iншыя, што, у рэшце рэшт, i забяспечыла паспяховае гiстарычнае развiццё нямецкай дыялекталогп.
Л1ТАРАТУРА
1. Крывшю, А.А. Дыялекталопя беларускай мовы / А.А. Крывшю. - М1нск: Вышэйшая школа, 2003. - 294 с.
2. Бах, А. История немецкого языка / А. Бах. - М., 2005. - 344 с.
3. Жирмунский, В.М. Немецкая диалектология / В.М. Жирмунский. - Л.: Изд-во Академии наук СССР, 1956. - 258 с.
4. Жирмунский, В.М. История немецкого языка / В.М. Жирмунский. - М., 1965. - 312 с.
5. Филичева, Н.И. Диалектология современного немецкого языка / Н.И. Филичева. - М., 1983. - 427 с.
6. Филичева, Н.И. История немецкого языка / Н.И. Филичева. - М., 2003. - 304 с.
7. Фрингс, Т. Немецкое языкознание и немецкая диалектология / Т. Фрингс // Немецкая диалектография. - М., 1955. - С. 42-54.
8. Frings, Th. Sprache und Geschichte (in 4 Bd.) / Th. Frings. - Halle, 1956.
9. Schmeller J.A. Bayerisches Wörterbuch mit urkundlichen Belegen / J.A. Schmeller. - T.T. 1-2. Ausgabe 3, Leipzig, 1940.
10. Wrede, F. Zur Entwicklungsgeschichte der deutschen Mundartenforschung / F. Wrede // Zeitschrift für deutsche Mundarten, Nr. 3-4, 1919.
THE HISTORY OF THE DEVELOPMENT OF GERMAN DIALECTOLOGY
A.A. BOSAK
Summary
German dialectological school is the one leading in Europe.
There are three periods in the history of German dialectology: statistical, phonetic and the period of dialectography.
All the three periods are in continuous interaction. Each period has been the base for the next one. All of them have supplemented and developed one another which have further provided the successful historical development of German dialectology.
nacmyniy y рэдакцuw 18 wniynR 2009
