CC BY
15
Валянцш РУСАК, загадчык аддзела сучаснай беларускай мовы 1нтытута мовы I л'итаратуры 1мя Якуба Коласа I ЯнК Купалы НАН Беларуа, доктар ф1лалаг1чных навук
Мова як важнейшы элемент культуры з'яуляецца неад'емным атрыбутам, як вызначае прыналежнасць любога чалавека да народа ^ такiм чынам, выступае як магутны фактар фармiравання нацыянальнай свядомасцi. Моунае адзiнства, якое знаходзщь выразную праяву ва узшкненш пюьмовай лiтаратурнай мовы i развiццi мастацкай лiтаратуры, дасягаецца тады, калi гэта лгаратурная мова становiцца сродкам зносш ва уах сферах грамадскага жыцця — афiцыйнай мовай краiны. Беларуская мова мае такi узровень i па праву аб'яулена дзяржаунай у суверэннай рэспублщы. Узгаданыя высокiя юцшы, выказаныя вядомым айчынным моваведам акадэмiкам Нацыянальнай акадэмii навук Беларуа Аляксандрам iосiфавiчам Падлужным, глыбока усвядомлены i рэалiзуюцца у жыццё нашымi вучонымi сферы гуманiтарных навук.
Беларуская фанетычная школа: пераемнасць I перспектывы
3 iмем акадэмiка А! Падлужнага звя-зана распрацоука праблем беларускай фанетыю i фаналоги, граматыкi, правапiсу i культуры мовы у краiне. Важнае месца у навуковай дзейнасцi беларускiх вучоных заняла створа-ная пад яго фауыцтвам фанетычная школа, вынiкi дзейнасцi якой i сёння служаць зыходнай базай пры распра-цоуцы актуальных пытанняу, звязаных з арфаэпiяй, фармiраваннем, развщ-цём, правапiсам i унармаваннем мовы беларускага народа.
3 першых дзён працы у iнстытуце малады даследчык звярнууся да най-больш актуальных i малараспрацава-ных у тэарэтычным i практычным плане праблем беларускага мовазнауства. 3 паспяховай абароны А.i. Падлужным кандыдацкай дысертацыi «Фаналапч-ная сiстэма беларускай лiтаратурнай мовы» (1967) у беларусютыцы пачауся якасна новы этап вывучэння гукавога ладу мовы. Новаму функу папярэдни чала шырокае даследаванне фанеты-кi беларусюх народных гаворак, якое распачау яшчэ у маi 1953 г. блюкучай абаронай кандыдацкай дысертацыi «Гаворкi Чырвонаслабодскага раёна Бабруйскай вобласцЬ М.В. Бiрыла. Яго работа паслужыла узорам падобных манаграфiчных апюанняу асобных ды-ялектных зон Беларусi.
Асабiстая заслуга А! Падлужнага — разгортванне i развщцё эксперымен-тальнага даследавання гукавога ладу беларускай мовы у краiне. У лабара-
торыi эксперыментальнай фанетыкi, якая была створана у iнстытуце мовазнауства iмя Якуба Коласа у 1969 г., пад фауыцтвам вучонага i пры непа-срэдным яго удзеле выканана вял^ая праца па эксперыментальным дасле-даваннi артыкуляцыi гукау, што даз-волiла стварыць iх навукова абгрун-таваную артыкуляцыйна-фiзiялагiч-ную класiфiкацыю, параунаць з ты-палагiчна падобнымi гу^ суседнiх славянскiх моу, апiсаць асноуныя ха-рактарыстыкi артыкуляцыйнай базы беларускай мовы. Вынш даследавання знайшлi адлюстраванне у грунтоуных манаграфiях: «Гукi беларускай мовы» (1973), «Нарысы акустычнай фанетык беларускай мовы» (1977). Характа-рыстыка гукау беларускай мовы з пункту погляду акустыю моунага сiгналу i яго успрымання стала тэмай доктарскай ды-сертацыi вучонага «Фанетычная сютэма беларускай мовы (эксперыментальна-фанетычнае даследаванне гукавога складу)» (1981). Створаная iм арыпналь-ная тэорыя працэсау успрымання мовы дазваляе i зараз вызначаць рэальныя шляхi выкарыстання фанетычных ведау у дыягностыцы моунай функцыi слыху чалавека, у аутаматычным распазна-ваннi i антэзе маулення.
Распрацоука пытанняу беларускай фа-нетыкi i фаналогii сучаснай лгаратурнай мовы была ажыццёулена у манаграфiях А.i. Падлужнага «Фанетыка слова у беларускай мове» (1983), «Фанетыка беларускай лтаратурнай мовы» (1989). Пра-ведзеныя iм даследаваннi фаналапчнай
.Ф1ЛАЛАГ1ЧНАЯ СКАРБН1ЦА
сютэмы беларускай лiтаратурнай мовы з'явiлiся асновай распрацоую пытанняу правапюу i арфаэпii, што знайшлi адлюс-траванне у раздзелах «Фанетыка» i «Ар-фаэ^я» акадэмiчнай «Беларускай грама-тыю» (1985), а таксама у нарматыуным «Слоунку беларускай мовы: Арфаэ^я. Арфаграфiя. Акцэнтуацыя. Словазмя-ненне» (1987), яю студэнты i выкладчыкi яшчэ удзячна называюць бiрылаyскiм — у гонар рэдактара акадэмка М.В. Брылы. Навiзна i высокая каштоунасць слоушка у першую чаргу тлумачыцца тым, што правапiсныя i вымауленчыя нормы беларускай мовы, раней вядомыя толью з тэарэтычных прац, пададзены канкрэтна i шматбакова. Выданне з'явтася знач-най падзеяй, якая стымулявала уздым культуры мовы у кране. Даступнасць падачы матэрыялу дала магчымасць выкарыстоуваць слоунк усiм, хто цкавщ-ца пытаннямi беларускай лгаратурнай мовы. Даведнiк сумяшчае адразу чаты-ры моуныя аспекты i дазваляе чытачу з адной крынiцы атрымаць рознабаковыя характарыстык пераважнай большасцi беларускiх слоу: правапю, месца нацiску у формах слоу, пералк самiх гэтых форм з указаннем на спецыфку ix ужывання у лiтаратурнай мове i узорнае лiтаратурнае вымауленне.
Вядомы дасягненнi i друпх фанетыстау: «Асаблiвасцi фанетычных працэсау ва умовах беларуска-рускага двухмоуя» (п.В. Садоусю, 1978), «Колькасная i якас-ная рэдукцыя галосных у беларускай ль таратурнай мове» (А.М. Андрэеу, 1983), «Варыятыунасць гукау у патоку маулен-ня» (В.Р. Бурлыка, 1985), «Фанетычныя асаблiвасцi гаворак Навагрудчыны: лн гвагеаграфiчнае i эксперыментальнае даследаванне» (i.P. Бурлыка, 1987) i iнш. Распрацаваны таксама пытаны сувязi фанетыкi i граматыга — марфаналапч-ныя пытаннi: «Марфаналопя службовых часцiн мовы i прыслоуяу у беларускай i рускай мовах» (Н.М. Гардзей, 1987), «Марфаналогiя дзеяслова у беларускай мове» (В.П. Русак, 1990) i iнш.
Тэарэтычныя даследаваны, шырыня тэматыю эксперыментальных i прык-ладных работ у гэтай гал^е дазваляе нашым вучоным дастойна прадстау-ляць нацыянальную фанетычную школу на мiжнародным узроуы, удзельнiчаць у падрыхтоуцы «Агульнаславянскага лЫ-гвiстычнага атласа» (АЛА), работа над якiм пачалася у адпаведнасцi з рашэн-нем IV Miжнароднага з'езда славютау (Масква, верасень 1958 г.). Узначалiу беларускую нацыянальнаю камiсiю М.В. Бiрыла, пад фауыцтвам якога сабраны беларускi дыялекталагiчны матэрыял, упершыню у гiсторыi сла-вянскага мовазнауства паводле адзь най праграмы i адзiнай транскрыпцыi даследаваны усе славянсюя мовы i дыялекты на вялiзнай тэрыторыi, якую яны займаюць у Еуропе. Першыя л^г-вагеаграфiчныя выпускi АЛА апублка-ваны у Маскве i Белградзе у 1988 г.
Цкава нагадаць, што менавп"а у Мiнску у 1972 г. была распачата праца над пробный картамi атласа, а у 1989 г. у Ысты-туце мовазнауства была створана рэ-дакцыйная калегiя на чале з акадэм^ам М.В. Бiрылам для падрыхтоую i выдан-ня трэцяга выпуску АЛА — «РаслЫны свет», — ям быу надрукаваны у 2000 г. дзякуючы намаганням А.i. Падлужнага.
На пачатку ж новага стагоддзя работа Мiжнароднай камiсii АЛА пры Мiжнарод-ным камiтэце славютау, якую зараз уз-начальвае прафесар РАН T.i. Вендзiна, выйшла на новы узровень, i сёння мы можам падводзщь канкрэтныя вынiкi i гаварыць аб рэальных перспектывах камп'ютарызаванай работы над АЛА у блiжэйшыя гады. Працягваючы трады-цыi i вопыт папярэдыкау, беларускiя даследчыкi рыхтуюць новы фанетыка-граматычны выпуск атласа. Праводзiц-ца падрыхтоука да выдання выпуску «Рэфлексы *а», якi прысвечаны аднаму з самых характэрных, распаусюджаных i да гэтай пары спрэчных пытанняу фане-тыкi у славянскiх мовах.
Выдадзеныя матэрыялы атласа дазва-ляюць устанавщь не толькi паслядоу-насць, пстарычную абумоуленасць кан-крэтных з'яу i працэсау, але, пры выка-рыстанн новых падыходау да Ытэрпрэ-тацьи сабраных па славянскiх дыялектах матэрыялау, удакладнiць спрэчныя цi не зуйм ясныя пытаннi арэальнай распау-сюджанасщ накiраванасцi, захаванасцi старажытных моуных форм. Важным аспектам выкарыстання матэрыялау атласа з'яуляецца магчымасць паказаць на л^гвютычных картах дыяхраычную iнтэрпрэтацыю фанетычных змен, тэ-рытарыяльную стратыфiкацыю адроз-ненняу i тым самым — размежаванне больш старажытных i больш новых з'яу, у адпаведнасц з якiмi ажыццяуляецца сучасная дыферэнцыяцыя славянскага дыялектнага адзiнства i яго складыкау.
Гiсторыя беларускай лтаратурнай мовы як камуыкатыунай адзiнкi, якая рэальна юнуе у грамадстве, з'яуляецца перш за усё гiсторыяй станаулення i пера-утварэння форм яе юнавання, гiсторыяй дынамiкi яе норм. Кожны асобны смх-ронны зрэз адкрывае моуную карцiну, у якой адчуваецца дзеянне працэсау папярэднiх перыядау iснавання моунай сiстэмы. Змены, ягая адбылiся у гра-мадскiм жыцц краiны у канцы мiнулага стагоддзя, непасрэдна закранулi i моуную сферу, а таксама выкл^ пэуныя зрухi у самой сiстэме беларускай мовы, у гэты час, па словах A.i. Падлужнага, яна апынулася у стане расплыучатасцi i размытасц яе норм.
Больш таго, апошняе дзесяцiгоддзе мь нулага стагоддзя аказалася асаблiва складаным i супярэчлiвым ва унутранай яе гiсторыi. Калi у папярэднi перыяд паступова i няухтьна складвалiся i ума-цоувалiся арфаграфiчныя, граматыч-ныя, лексiчныя, фанетычныя нормы, то у гэты час моуныя набытю папярэдняга перыяду пачалi разбурацца, i выкль калася гэта не патрэбамi унутранага развiцця мовы, а знешым^ палiтыка-iдэ-алагiчнымi, iмпульсамi, так званый экс-тралiнгвiстычнымi фактарамi. Аднак i на
№8(90)_2010 НАУКА И ИННОВАЦИИ
45
В МИРЕ НАУКИ
фоне таюх пазiтыуных вывадау агульна-прызнаным заставауся факт, што дасле-даваннi, якiя праводзяцца ака^чньш вучонымi, з'яуляюцца асноунай базай для распрацоую беларусiстыкi, далей-шай падрыхтоуга вучэбнай i даведачнай лтаратуры на беларускай мове i па бе-ларускай мове.
Сучасная сацыял^гвютычная сiтуацыя у краiне патрабуе яшчэ больш актыуна-га вывучэння моуных працэсау у плане фанетычных, прасадычных рыс вуснага маулення, узаемаадносiн памiж кадыфь каванай нормай i традыцыйнымi бела-русш гаворкамi, а таксама практыкай суюнавання варыянтау i агульнапрызна-ных узорау, моуных норм.
Выступаючы аргументавана за умаца-ванне пазiцый лтаратурнай нормы, ака-дэмiчныя лiнгвiсты працягваюць праца-ваць над стандартамi моунага нармiра-вання, зафiксаванымi у апошых фундаментальных працах, у яюх актуальныя праблемы сучаснай пiсьмовай мовы разглядаюцца у двух аспектах — тэарэ-тычным i прыкладным: «Кароткая грама-тыка беларускай мовы: У 2 ч. Ч. 1. Фана-лопя. Марфаналогiя. Марфалогiя; Ч. 2. Онташс» (2007, 2009), «Граматычны слоуык дзеяслова» (2007), «Граматычны слоуык назоуыка» (2008), «Граматычны слоуык прыметнiка, займеннiка, лiчэбнi-ка» (2009). Праблемы пiсьмовай нормы пададзены двума узаемадапауняльныш спосабамi арфаграфiчнага апiсання — пры дапамозе граматыю i граматычных слоуыкау знамянальных час^н мовы. Намаганнямi зладжанага калектыву уда-лося не тольга рэалiзаваць навуковую задуму выдатнага вучонага, але тым самым данесц да карыстальыкау беларускай мовы зручныя, актуальныя i запатрабаваныя дапаможнiкi, аналагау якiм пакуль яшчэ не юнуе у славянсюм мовазнаустве.
На рубяжы стагоддзяу, калi задумвалася i выношвалася iдэя навуковага выдання, моуная практыка наглядна выяуляла надзвычайную складанасць i шматас-
пектнасць пытанняу, звязаных з нормамi лiтаратурнай мовы. Праблему складала шматварыянтнасць у пюьмовай i вуснай форме у гал^е вымаулення, правапь су, словазмянення, словаутварэння i словаужывання. А.i. Падлужны неад-наразова перасцерагау, указваючы: «Небяспека гэта заключаецца у тым, што фактычна тая мова, якой вучаць у школе, зусiм не супадае з той, на якой друкуюцца некаторыя перыядычныя выданы, якой карыстаюцца на радыё i тэлебачаны. Калi такая сiтуацыя захава-ецца i надалей, то працэс навучання беларускай мове стане або вельмi цяжюм, або зусiм немагчымым, бо вучыць трэба так, каб мова на яе любым узроуы была унармаванай, беспамылковай. Але што такое моуная памылка, ^ i у пiсьмо-вай i вуснай форме iснуе шматварыянтнасць?» Як дзейсны адказ на пытанне, быу падрыхтаваны грунтоуны даведачны комплекс, адкрыушы патрэбную старонку якога, можна атрымаць правiльную пад-казку аб напюанш больш за 100 тыс. слоу усiх знамянальных часцiн мовы.
Стварэнне такога комплексу работ на-пярэдады уступлення у дзеянне Закона Рэспублш Беларусь «Аб правiлах беларускай арфаграфн i пунктуацыi», ^ праблемы варыятыунасцi напiсання цiкавяць мнопх, асаблiва настаунiкау, выкладчыкау, рэдакцыйна-выдавецкiх работыкау, несумненна, садзейнiчае вырашэнню адной з самых неабходных задач — павышэння культуры мовы i агульнай культуры грамадзян нашай краш. Унармаванае, аднастайнае вы-карыстанне лiтаратурнай мовы у друку, справаводстве, СМi, вучэбным працэсе i г.д. крайне неабходна, паколью бела-руская лiтаратурная мова з'яуляецца адной з дзяржауных моу у Рэспублщы Беларусь.
На сучасным этапе асаблiвая увага у на-вукова-даследчай дзейнасф аддзела сучаснай беларускай мовы нафавана не толькi на распрацоуку арфаграфiчных, лексiкаграфiчных крынiц i даведыкау, падручнiкау i дапаможнiкау у адпавед-
насцi з новымi «Правiламi беларускай арфаграфн i пунктуацыi», даследаванне слоуыкавага складу лiтаратурнай мовы новага стагоддзя, вывучэнне моунай сiтуацыi у краiне, але i адноулена распра-цоука праблем, якiя непасрэдна звязаны з даследаваннем фанетычнай структуры слова, варыятыунас^ гукау, якая мае розны характар. Устанауленне ка-муыкатыуных магчымасцей беларускай мовы у функцыянальна-стылютычным аспекце на розных узроунях дазволщь вызначыць комплекс спецыфiчных фа-нетычных, прасадычных рыс сучаснага вуснага маулення, абумоуленага розны-мi сiтуацыямi зносiн.
Пры iснуючым разнабоi у лiтаратурных нормах выяуленне эфектыуных крытэ-рыяу ацэнкi фiксуемых фанетычных, арфаэпiчных норм з пункту погляду iх лагiчнай апрауданасцi становiцца на-дзейным iнструментам сучаснай беларускай моунай культуры. Тым больш што не усе сучасныя лiтаратурныя варыянты у галiне акцэнталагiчных, арфаэпiчных норм аба^раюцца на адну i тую ж дыя-лектную базу, артыкуляцыйна-фiзiяла-гiчную класiфiкацыю гукау, якая дазва-ляе прадставiць любы гук як сукупнасць артыкуляцыйных рухау, неабходных для яго утварэння. Правiльнае лiтаратурнае вымауленне — гэта своеасаблiвая дэ-манстрацыя арганiчнай прывабнасцi i чароунасцi роднага слова. Адносш да норм лтаратурнага вымаулення i на-цiску сведчаць пра агульны культурны узровень носьбта мовы.
Вывучэнне актыуных моуных працэсау шляхам аналiзу адносiн памiж кады-фiкаванай нормай i наяуным узусам выкарыстання беларускай мовы, абу-моуленым сучаснай сацыялiнгвiстычнай с^ацыяй у краiне, дазволiць зрабiць аргументаваныя рэкамендацыi па па-вышэннi мауленчай культуры. Менавiта правiльнасць маулення забяспечвае яго адз^ства, захоувае адназначнасць, агульназразумеласць Ыфармацыи, якая перадаецца i успрымаецца.
