CC BY
32УДК 81'255.2:6
Г. Ф. Швед
Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверспэт
АСАБЛ1ВАСЦ1 УТВАРЭННЯ ТЭРМ1НАУ У КАНТЭКСЦЕ НАВУКОВА-ТЭХН1ЧНАГА ПЕРАКЛАДУ
У дадзеным артыкуле разглядаюцца асаблiвасцi утварэння тэрмшау, вывучэнне яшх уплывае на практычнае тэрмшаутварэнне i удасканальванне сучасных тэрмшау у беларускай мове. Даецца падзел тэрмшау на некальш груп у зaлежнaсцi ад спосабу утварэння: сштакачны, суфiксaльны, прэфжсальны, пpэфiксaльнa-суфiксaльны, аснова- i словаскладанне, aбpэвiяцыя, семантычны. Характарыстыка кожнага спосабу утварэння тэрмшау падмацоуваецца пpыклaдaмi. Абмяркоуваюцца наступныя aсaблiвaсцi утварэння тэрмшау:
1) тэрмшы ствараюцца як нaйменнi паняццяу, звязаных з вузкай гaлiной i прызначаны слу-жыць сродкам зносiн прафеаяналау (у спецыяльнай лiтapaтуpы), у той час як агульнаужываль-ныя словы утвараюцца для патрэб усяго грамадства i практычна любым носьбiтaм мовы;
2) тэpмiны утвараюцца заусёды свядома, яны, як ужо адзначалася, не "з'яуляюцца", а "пры-думваюцца", "ствараюцца" па меры усведамлення ix неабходнасцц
3) кожны новы тэpмiн, яш ствараецца, можна пракантраляваць, адзначыць, пакольш тэpмiн фiксуеццa у працах, слоушках.
У кантэксце нaвуковa-тэxнiчнaгa перакладу артыкул будзе карысны маладым навукоуцам у працэсе авалодання тэxнiкaй перакладу навукова-тэхшчнага маулення, удасканалення лшгвь стычных навыкау, пpaдуxiлення тыповых памылак, азнаямлення са складаньеш моУнымi пытан-нямi i пpaблемaмi культуры маулення.
Ключавыя словы: слова, мова, тэpмiн, словаутварэнне, спосаб.
H. F. Shved
Belarusian State Technological University
THE PECULIARITIES OF THE TERMS IN THE CONTEXT OF SCIENTIFIC AND TECHNICAL TRANSLATION
The article focuses on the features of formation terms, the study of which is influence on the practical term formation and improvement of modern terms in Belarusian language. There is the division of terms are given according to their formation into several groups depending on the method of formation: syntactic, suffix, prefixing, prefixal-suffix, foundations and addition, abbreviation, schematic.The characteristics of each method of forming the terms are supported by examples. Following aspects of formation terms are discussed there:
1) The terms are forming as the naming of concepts, which are connected with the narrow area and intended to serve as a means of communication of professionals (in the special literature), while the common words are forming for the needs of the whole society, and almost any native speaker.
2) The terms are forming always constructively. They, as already have indicated, are not "originated" but "invented", "created" as awareness of their necessity.
3) Each new term which is created, you can check, noted how the term is fixed in works, dictionaries.
In the context of scientific and technical translation the article will be useful for young scientists in the process of mastering a technical translation of scientific and technical speech, improvements of language skills, prevention technical errors, acquaintance with complex linguistic issues and problems of speech culture.
Key words: word, language, term, word formation, way.
Уводзшы. Тэрмшы, як i звычайныя словы лгтаратурнай мовы, утвараюцца паводле законау i на аснове законау словаутварэння беларускай лггаратурнай мовы. Аднак утварэнне тэрмшау мае свае адметнасщ, свае асаблГвасщ, вывучэнне яюх будучымГ спецыялютамГ розных галш навукг i тэхнЫ зробщь уплыу на практычнае тэрмь наутварэнне у будучым, дапаможа правшьнай
тэрмшатворчасщ, удасканальванню сучасных тэрмшау у беларускай мове.
Асноуная частка. Усе тэрмшы паводле свайго утварэння падзяляюцца на некалькг груп у залежнасщ ад спосабу утварэння, да ягах адноам сштакачны, суфшсальны, прэфшсальны, прэфш-сальна-суфшсальны, аснова- i словаскладанне, абрэвГяцыя, семантычны.
Сттакачны спосаб - спосаб утварэння тэрмшау шляхам рознага тыпу спалучэнняу -самы прадуктыуны амаль ва ушх галiнах навукi i тэхнiкi. Так, з 342 тэрмшау глебазнауства, аг-рахiмii, мелiярацыi 261 тэрмш складаюць спа-лучэннi слоу, цi словазлучэннi, як вынiк сш-таксiчнага спосабу iх утварэння, напрыклад: залеж тарфяны, размакальнасць глеб, суглтак лёгК пылаваты, слой глебы дзейны, экран плё-начны супрацьфыьтрацыйны, экран паглы-нання вгльгацг i шш. (Глебазнауства, аграх> мiя, мелiярацыя // Тэрмшалапчны зборнiк '83. Мiнск, 1985.)
Сярод розных тэрмшалапчных адзiнак сш-таксiчнага спосабу утварэння найбольшая коль-касць утворана па мадэлi «прыметшк + назоушк», напрыклад: акрэдытыунае тсьмо, акцэпта-ваны рахунак, алфавтная адзнака, юраутцт апарат, абмежавальныя даты, дзяржаунае юраванне, 7нвентарная ктга, камплектоуны арх1у, падтсаны дакумент i шш.
Пэуная частка тэрмшау-словазлучэнняу утворана па мадэлi «назоУнiк + назоушк» цi, радзей, «назоУнiк + прыназоушк + назоУнiк», напрыклад: аберацыя святла, выьготнасць па-ветра, вышыня гука, дысперая хвал1, затухан-не ваганняу, катушка тдуктыунасц, брусок для выпрабавання, дэфекты у крыштал1, фаза у тэрмадынамщы i шш.
Значная колькасць тэрмшау складаецца з трох i больш кампанентау, але гэта датычыць перш за усё менш распрацаваных тэрмiнасiстэм цi, дакладней, ужывання беларускай мовы у пэуных галшах навукi i тэхнiкi. Так, у слоушку па металургiчнай вытворчасцi адзначым такiя мадэлi, поруч з аднаслоунымi i двухслоУнымi, як «назоУнiк + прыметшк + назоушк»: адвод ахалоджанай вады, выьготнасць фармовачнай сумеа, генератар пераменнага току, бэлька каробчатага сячэння, удз1манне прыроднага газу, уключэнне вогнетрывалага матэрыялу 1 гнш.; «назоушк + назоушк + назоушк»: адгг-нальтк канца рулона, працэс удзгмання каль-цыю / гнш.; «назоушк + прыназоушк + прыметшк + назоушк»: бэлька з паралельнымг палщам1, адпал у каупаковай печы, валока для г1драдынам1чнага валачэння, загартоука у га-завым асяроддзг, лгст для глыбокай выцяжкг, печ з тарцовай загрузкай 7 тш.; «назоушк + + прыназоушк + назоушк + назоушк»: адпал для здымання напружанняу, барабан для ачы-стк адл1вак, печ для абпальвання далам1ту, латок для выпуску чыгуну i шш.; «назоушк + прыметшк + назоушк + назоушк»: частата зваротна-паступальнага руху крыштал1зата-ра, працэс прамога атрымання жалеза, вугал рабочага конуса валок 7 тш.; «назоушк + назоушк + назоушк + назоушк»: нанясенне па-
крыцця метадам пагружэння; «назоушк + прыметшк + прыметшк + назоушк»: працэс прамой гарачай пракатю; «назоушк + назоушк + назоушк + прыназоушк + назоушк»: тэмпе-ратура змотвання паласы у рулон; «назоушк + + прыназоушк + назоушк + прыметшк + назоушк»: абщсканне у л1нй бесперапыннай разл1ую; «назоушк + назоушк + прыназоушк + назоушк + прыназоушк + назоушк»: на-капляльтк паласы на уваходзе у агрэгат, на-капляльтк паласы на выхадзе з агрэгата i шш.
Аднак, як можна зауважыць, апорным словам у сштакшчных тэрмшах-словазлучэннях з'яуляецца заусёды назоушк.
Усе сштакшчныя тэрмшы незалежна ад колькасщ кампанентау раздзяляюцца на два тыпы паводле ступеш сэнсавага раздзялення ix: непадзельныя i фармальна падзельныя.
Непадзельныя тэрмшы-словазлучэнш на-гадваюць фразеалапзмы лггаратурнай мовы, паколью яны не адлюстроуваюць сютэмы пэуных тэрмшалапчных паняццяу. Так, баташчныя тэрмшы тыпу: баб1н мур, баб1н цвет, богава крэселка, валовыя вочкг, валовы язык, гусгныя лапю, жаб1ныя кубачю, жаб1ныя вочт, зязюль-чыны слёзы, зязюльчыны ручнШ, зязюльчыны панчошю, сабачы язык, чортавы пазуры i шш.; геаграфiчныя тэрмшы тыпу: ледтковы млын, ледниковая шапка, ледтковае малако, ледтковы стакан, ледтковы стол, ледтковы грыб, ледтковы язык i шш. аб'яднаны тым, што яны незразумелыя, i толью асобныя з ix адлюстроуваюць некаторыя знешшя прыкметы тых з'яу i паняццяу, што яны абазначаюць. Напрыклад: л1сахвост каленчаты (лац. Alopecurus geniculatus) названы па падабенстве суквецця з хвастом лющы i зыходзячы з падабенства па форме асновы сцябла з каленам; гусялапка востралопасцевая (лац. Alchemilla acutiloba) -па падабенстве формы лопасцей пласцшачшка люта; светтк зязюл1н (лац. Coronaria) - па белай пене, якая выдзяляецца на сцябле i па цвщенш толью у той час, калi кукуе зязюля'; мурашыныя кучы «формы ледшковага рэльефу, уласщвыя мнопм горным леднiкам» - па форме, выглядзе.
Тэрмшы-словазлучэнш, яюя фармальна дзеляцца на значымыя кампаненты, шырока прадстаулены у розных тэрмшасютэмах. Напрыклад, лiнгвiстычны тэрмш рэгрэсгунае вы-мауленне «узнауленне у вымауленнi раней страчанага гука пад уплывам традыцыйнай арфаграфп» складаецца з двух слоу, яюя у сваю чаргу з'яуляюцца самастойнымi тэрмiнамi: рэ-грэсгуны (1. Наюраваны ад наступнага члена (элемента) слова, фразы i да т. п. да папярэд-няга. 2. Утвораны шляхам адсячэння афiкса, якi выдзелiуся у вышку раскладання) i вымауленне
(1. Характар, асаблiвасцi артыкуляцып гукау маулення. 2. Сукупнасць арфаэпiчных нормау, якiя характарызуюць тую цi шшую разнавщ-насць пэунай мовы).
А вось лгаратуразнаучы тэрмiн белы верш «нерыфмаваны верш у сiлабатанiчным верша-складанш» складаецца з двух слоу, але слова белы не з'яуляецца тэрмiнам, а слова верш -самастойны тэрмiн: «невялiкi лгаратурна-мастацю твор, напiсаны вершаванай рыптшч-най мовай».
Суфшсальны спосаб з'яуляецца вельмi па-шыраным спосабам утварэння тэрмшау. Больш за усё суфiксальным спосабам утвараюцца тэрмiны-словы ад асноу уласных i агульных iмён, уласных i шшамоуных слоу.
Ад уласных iмён утвараюцца тэрмiны пры дапамозе суфшсау 4зм (-ызм) (Дарвiн - дар-eÍHÍ3M, Ж. Кальвiн - кальвШзм, Ленш - лет-HÍ3M, К. Маркс - марксизм, Макiявелi - маюя-вел1зм, Нептун - нептумзм, Платон - плата-HÍ3M, Э. Max - махгзм, Байран - байрашзм, iмя заснавальшка рэл^и Budcha - будызм), -э1зм (Ифагор - тфагарэ^зм), -янств- (Канфу-цый (кiт. Kon-fu-tsy) - канфуцыянства, Гегель - гегельянства, Дэкарт - Картэзш - лац. Cartesius - картэз1янства), -iянств- (Шэлшг -шэлтг1янства), -ыянств- (Кант - кантыянства), -уств- (Талстой - талстоуства). Надзвычай пашыраны суфiкс -im пры утварэнш мшера-лагiчных тэрмiнау ад уласных iмён, якiя аба-значаюць: 1) геалагiчныя аб'екты, месца зна-ходжання мiнералу, напрыклад: Анды (лац. Andes - горы у Паудн. Амерыцы) - андэз1т; Арагон (юп. Aragón - вобласць у 1спани) -арагашт, Дун (англ. Dun - назва гары у Новай Зеландып) дунгт, Калумбiя (англ. Columbia -назва акругi у ЗША) - калумб1т, Лiпары (iт. Li-pari - назва горада на Шпарсюх астравах недалёка ад Сщыли) - лгпарыт, Мул (англ. Mull -назва вострава у Шатландыi) - мулгт, Мант-марылон (фр. Montmorillon - назва горада у Францыi) - Мантмарылон, Трэмала (ням. Tremola - назва далшы у Швейцарыi) - трэмалт, Турынпя (ням. Thuringeen - назва правшцыи у Германп) - турынг1т, Фаял (Faial - назва вострава у групе Азорскiх астравоу) - фаял1т.
Суфшсальны спосаб характэрны i для ка-мпанентау тэрмiнау-словазлучэнняу, дзе асно-вай для утварэння з'яуляецца уласнае iмя, напрыклад, у матэматыцы маецца тэрмiн дыя-фантавы урауненм, дзе дыяфантавы утвора-ны ад iмя грэч. матэматыка Дыяфанта + суф. -ав-; у гiсторыi - мусцьерская культура (фр. Moustier (Мусцьер) - ад назвы мястэчка на поудш Францыi + суф. -ск- i шш.
Ад агульных назоушкау утвараюцца суфь ксальным спосабам шматлшя тэрмiны розных
галiн навукi, напрыклад, у металургп тэрмшы утвораны ад асноу дзеясловау пры дапамозе суфкса -нн-, -енн- для абазначэння працэсау (наюдванне, набраканне, навядзенне, накочван-не, накладанне, намочванне, насычэнне) i су-фiкса -к- для абазначэння прадметнасщ (наварка, наводка, наметка, наладка, насадка).
Шырока выкарыстоуваюцца у тэрмiналогii шшамоуныя утваральныя асновы, напрыклад: адвербiяльны, аказiянальны, аткальны, лт-гафонны, марфалагiчны; арбтражны, ауды-тарсю, бартарны, дэбторсю, маржынальны, мiнiмальны, антэтычны, эмiсiйны i шш. Надзвычай шырока выкарыстоуваюцца шшамоу-ныя суфшсы -зм, -1за-, -фшацы-я, -ст, -аж-, -ацы-я i iнш., напрыклад: абстракцыяшзм, авангардызм, анагратзм, антрапамарфiзм, герматзм, галщызм, гiстарызм, гумашзм, алi-тэрацыя, градацыя, iдэалiзацыя, iнтанацыя, кампазщыя, кульмiнацыя, экрашзацыя, экспази цыя, дрэнаж, тлатаж, сенаж, этыкетаж, яравiзацыя, хiмiзацыя, электры^кацыя i шш.
Прэфшсальны спосаб у тэрмшалоги, як i у лгаратурнай мове, характарызуецца далучэн-нем прэфiкса да цэлага слова, напрыклад: антыцыклон, звышпрыбытак, звышмодны, над-звычайная сеыя, прощдзеянне, субцтры, супер-фасфат, суперцэмент, ультрагук, экстрата-вар, амаральны i шш. Сярод прэфшсау можна зауважыць уласныя i шшамоуныя, пры гэтым прэфiксы ультра-, звыш-, экстра- маюць адно i тое ж значэнне. Варта зауважыць, што прэ-фiксы служаць для утварэння антанiмiчных тэрмiнау, далучаючыся часам да ужо гатовых тэрмiнау, напрыклад: абагачаная руда - не-абагачаная руда, наяуны разлЫ - безнаяуны разлiк, кантрольны - бескантрольны, кашта-рысны - бескаштарысны, гетэрагенная ыстэ-ма - гамагенная астэма, уваходны бок -выходны бок, закрытая форма - адкрытая форма i шш.
Прэфжсальна-суфжсальны спосаб утварэння тэрмшау характарызуецца далучэннем прэфшса i суфшса да утваральнай асновы, напрыклад: накалентю, нарукаушю, nадасiнавiк, падбярозавт, nаддубовiк, мiжгор 'е, мiжзем 'е, мiжрэчча i шш.
Аснова- i словаскладанне займаюць знач-нае месца ва утварэнш тэрмшау. Тэрмшы утвараюцца у вынiку спалучэння як уласных, так i iншамоУных частак, напрыклад: агра-фiрма, аргкамтэт, архiвасховiшча, аэрафо-тадакумент, вiдэаграма, вiдэатэрмiнал, вiдэа-затс, вiльгацеiзаляцыя, выьгацепаглынальтк, вiльгацеустойлiвасць, землекарыстанне, земле-уладальнж, землеуладанне, землеупарадчык i шш. Пашыранымi у розных галшах з'яуляюц-ца тэрмiны з iнтэрнацыянальнымi часткамi
авiя- (авгябомба, авгялгтя, авгялайнер, авгя-кампамя), аута- (аутапагрузчык, аутал^шя, аутауключалътк), тэле- (тэлепраграма, тэ-лекампашя, тэлеэкран, тэлезорка), электра-(электрашчыт, электравыпраменъванне, элек-транагравалънж, электравымяралъшк) i шш.
Складана-суфшсальны спосаб - утварэнне тэрмшау шляхам складання асноу i далучэннем суфшса, напрыклад: аднагалосны, аднатыпны, высокааплатны, аднаразовы, втъгацезабяспе-чаны, мясарэзка, вадакачка, траварэзка, фар-бацёрка i шш.
Бяссуфшсны спосаб утварэння - досыць характэрная з'ява у тэрмiнатворчасцi. Тэрмiны утвараюцца шляхам адсячэння суфшсау, напрыклад: надлом ^ надламацъ, надрэз ^ надрэзацъ, напал ^ напалщъ, накт ^ наюпацъ, наклёп ^ накляпацъ, накал ^ накаляцъ i шшыя металургiчныя тэрмiны.
Абрэв1ятурны спосаб утварэння тэрмшау надзвычай разнастайны. Новыя тэрмшы утвараюцца:
- складаннем назвау першых лiтар некаль-Kix слоу, напрыклад: ЗНМС (занальны наву-кова-метадычны савет), АДСС (адзiная дзяр-жауная сiстэма справаводства);
- складаннем назвау першых гукау некаль-кiх слоу, напрыклад: А1ПС (аутаматызаваная iнфармацыйна-пошукавая сiстэма); ПЭУ (пла-нава-эканамiчнае упрауленне), ТЭ1 (тэхшка-эканамiчная iнфармацыя);
- спалучэннем частю слова i цэлага, напрыклад: прафгрупа (прафсаюзная група), дзяржбанк (дзяржауны банк), зарплата (заработная плата), перфакарта (перфарацыйная карта);
- спалучэннем назвау першых гукау слоу щ ix частак i цэлага апошняга слова, напрыклад: ДАСТ (дзяржауны агулънасаюзны стандарт);
- спалучэннем звязанай асновы щ цэлага слова i назвау першых лiтар астатнix слоу, напрыклад: м1кра-ЭВМ, Mim-ЭВМ, перфара-цыйная ЭВМ, персаналъная ЭВМi шш.
Семантычны спосаб утварэння выяуляе спецыфшу тэрмiнатворчасцi у параунаннi з гэтым жа спосабам у агульналiтаратурнай мове, паколью новае слова ствараецца за кошт пера-асэнсавання яго. Так, у лгаратурнай мове гэты спосаб прадстаулены адзiнкавымi словамi, напрыклад: назоушк лаука «магазш» узнiк у вышку распаду былога слова лаука (вщ мэблi) на два самастойныя цi назоУнiк ячменъ «вострае гнойнае запаленне тлушчавых залоз павек» узшк на базе слова ячменъ «раслша сямейства злакавых».
Цiкавыя змены адбылюя са словам тэрмiн: паводле падання, лац. Terminus - iмя рымска-га бога, аxоУнiка межау, памежных слупоу, межавых знакау; рымскi цар Нума Пампшш
пабудавау у Рыме храм Тэрмша i у гонар бога увёу свята - тэрмшалп. Да межавага знака пры-ходзш жыхары блiжэйшых вёсак, упрыгожвалi, прыносш ахвяры i весялiлiся. Вось адкуль слова тэрмт абазначала «памежны знак, па-гранiчны камень», пазней - «канец, мяжа», яшчэ пазней - «тэрмш, перыяд» i, нарэшце, яго сталi выкарыстоуваць у сучасным значэнш.
Утварэнне тэрмiнау семантычным спосабам надзвычай пашырана, паколькi агульнанарод-ныя словы праз семантычную спецыялiзацыю шырока папауняюць тэрмiналагiчную лексiку, напрыклад, сельскагаспадарчыя тэрмшы - пастушок, вушю, хвост, калена, вочка, кмжка, металурпчныя - баба, барабан, ляжак, вал1к, вочка, гняздо, час, грэбень, куча, дз1рка; архiу-ныя - абед, адзнака, азбука, блакнот, вокладка, грошы, даужшк, дзень, згуба, ктжка, куток, месца, пыл, пятнща i шш.
Тэрмшалапзацыя агульналггаратурных слоу характэрна для ушх тэрмшасютэм.
Нават такi кароткi агляд тэрмшаутварэння дазваляе зауважыць некаторыя асаблiвасцi у параунанш з агульналiтаратурным словаут-варэннем. Напрыклад, уражвае выкарыстанне розных штэрнацыянальных элементау тыпу звязаных асноу: мгкра-, макра-, ггдра-, м\т-, -тка-, -мер, -трон, -метр, -фон, -стат 7 шш.; прэфшсау тыпу: супер-, ультра-, экстра-, ттэр-, анты-; суфшсау: 4зм, -¡ст, -¡цыя, -фгкацыя i iнш. Зразумела, што шшамоуныя элементы адыгрываюць пэуную ролю у розных тэрмiнасiстэмах. Але ёсць асаблiвасцi тэрмiнатворчасцi, агульныя для ушх тэрмь насiстэм. Вось чаму так важна пазнаёмщца з асновамi, важнейшымi асаблiвасцямi, адмет-насцямi тэрмшаутварэння. Паводле меркаван-няу вучоных-моваведау, асаблiвасцямi утварэння тэрмшау з'яуляюцца наступныя.
1. Тэрмшы ствараюцца як найменнi паняц-цяу, звязаных з вузкай галшой i прызначаных служыць сродкам зносш прафесiяналау (у спецыяльнай лiтаратуры), у той час як агуль-наужывальныя словы ствараюцца для патрэб усяго грамадства i практычна любым носьбгам мовы. Дастаткова параунаць тэрмiны хiмiчных элементау таблiцы Д. I. Мендзялеева 1 словы радов1шча, св1дравта (аутар Янка Скрыган). Амаль усе хiмiчныя тэрмiны падпарадкаваны адной мадэлi: «утваральная аснова + суфiкс -т (-ый)» напрыклад: тулШ, тобш, стронцый i iнш. Утваральнай асновай можа быць аснова Усiм вядомых тапонiмаУ, напрыклад, Амерыка (амерыцый), Германiя (герматй), 1ндыя (гндый), Скандынавiя (скандый), Францыя (францый) i iнш.; часам этымалогiя хiмiчных тэрмiнау знаёмiць нас з незнаёмымi цi старымi назвамi пэуных мясцовасцей, напрыклад, лацшская
назва Парыжа - Lutecia (лютэцый), назва мя-сцовасщ Ytterby у Швецыi (iтэрбт, тэрбт, эрбШ), назва мястэчка Strontion у Шатландыi (стронцый), назва горада Berkeley у Калiфорнii (берклт) i шт.; цi антрапошмау, напрыклад, прозвiшча амерыканскага фiзiка Е. Lawrence (лаурэнсШ), прозвiшча рускага мiнералога Самарси (самарый), прозвiшча iтальянскага фiзiка Е. Fermi (фермт), прозвiшча нямецкага фiзiка I. Einstein (эйнштэйтй), прозвiшча рускага фiзiка I. В. Курчатава (курчатавт), про-звiшча рускага xiMira Д. I. Мендзялеева (мен-дзя-левт) i шш.
Агульнаужывальныя словы, як радовшча, свiдравiна, рэдка адзначаюцца аутарствам.
2. Тэрмiны утвараюцца заусёды свядома. Яны, як ужо адзначалася, не «з'яуляюцца», а «прыдумваюцца», «ствараюцца» па меры усведамлення ix неабходнасцi. Так, з адкрыц-цём xiмiчныx элементау перыядычная таблiца Д. I. Мендзялеева паступова запауняецца. У 1869 г., калi Д. I. Мендзялееу склау сваю таблiцу, у ёй налiчвалася толькi 63 элементы, цяпер - звыш 100. Пра кожны элемент таблщы, яго назву можна дакладна сказаць, калi адкры-ты, хто, як i нават чаму названы. Вось некальи фактау: у 1875 г. французси xiмiк П. Э. Лекок дэ Буабадран адкрыу новы элемент, ён назвау яго галт у гонар сваёй радзiмы (старажытная назва Францыi); у 1898 г. выдатныя вучоныя Марыя Складоуская-Кюры i П' ер Кюры адкры-лi ва уранавай рудзе радыеактыуны элемент i назвалi iмем сваёй радзiмы - палотй (Польшча па-сярэднелацiнску Палонiя); у гонар сталщы
сваёй радзiмы назвау П. Клеве адкрыты iм у 1879 г. элемент - гольмт (ад лацшскай назвы сталiцы Швецыi Стакгольма - Гольмiя - Ио1ш1а).
Заключэнне. Кожны новы тэрмш, якi ства-раецца, можна пракантраляваць, адзначыць, пакольи ён фiксуецца у працах, слоУнiках. Ён не можа быць не зауважаным. Так, цяпер пры Мiнiстэрстве адукацыi Рэспублiкi Беларусь працуе Тэрмшалапчная камiсiя, мэта якой -стварэнне, стабшзацыя тэрмiналогii увогуле i пэуных тэрмiнасiстэм у прыватнасцi. Але з пры-чыны нераспрацаванасцi маюцца некаторыя не-дакладнасцi. Напрыклад, для беларускай мовы не характэрны формы дзеепрыметшкау неза-лежнага i залежнага стану цяперашняга часу на -емы, -мы, -учы (-ючы), -ачы (-ячы). I калi прааналiзаваць тэрмiналагiчныя слоунЫ, то можна зауважыць поуную адсутнасць такiх формау у адных, частковую замену iншым матэрыялам, больш адпаведным беларускай мове, i, на жаль, захаванне адзначаных формау на узор рускай мовы побач з замененымь Вось чаму дзее-прыметнiкi як аднаслоуныя тэрмiны i у складзе шматслоуных, напрыклад, у металургiчнай тэрмшалоги: дэфармiруемы (руск. деформируемый), лятучыя нажнщы (руск. летучие ножницы), цякучы стан (руск. состояние текучее), паляпшаемая сталь (руск. улучшаемая сталь), азащруючая атмасфера (руск. озоти-рующая атмосфера), кантралюемая (руск. контролируемая), узыходзячы (руск. восходящий), звязваючае (руск. связывающее), не адпа-вядаюць патрабаванням тэрмшатворчасщ, як i увогуле нормам беларускай лгаратурнай мовы.
Л^аратура
1. КузьмГч В. А., Швед Г. Ф. Асаблiвасцi навуковага стылю беларускай мовы у кантэксце на-вукова-тэхнiчнага перакладу: Мшск: БДТУ, 2013. С. 12-20.
References
1. Kuzmich O. A., Swede G. F. Asablivastsi navukovaga stylyu belaruskay movy u kantekstse navukova-tekhnichnaga perakladu [Scientific style of the Belarusian language in the context of scientific and technical translation]. Minsk, BGTU Publ., 2013, pp. 12-20.
1нфармацыя пра аутара
Швед Генадзь Фiларэтавiч - старшы выкладчык кафедры беларускай фшалоги. Беларуси дзяржауны тэхналагiчны ушверсгтэт (220006, г. Мшск, ул. Свярдлова, 13а, Рэспублша Беларусь). E-mail: shved @belstu.by
Information about the author
Shved Henadz Filaretavich - senior lecturer of the Department of Belarusian Philology. Belarusian State Technological University (13а, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: [email protected]
Паступгу 16.03.2015
