CC BY
10УДК 821.161.3.09
ТРАНСФАРМАЦЫЯ МАСТАЦК1Х КАТЭГОРЫЙ I ВОБРАЗАУ ПРЫ АСВАЕНН1 ВАЕННАЙ ТЭМЫ В. БЫКАВЫМ У АПОВЕСЦ1 1980 - 1990-х гг.
канд. фтал. навук, дац. Т.Р. БАГАРАДАВА (Полацт дзяржауны утвератэт)
Разглядаецца эвалюцыя мастацюх вобразау i катэгорый у жанры аповесц вядомага кладка беларускай лтаратуры В. Быкава у перыяд 1980-х - 1990-х гг. Анал1зуюцца так званыя «гарызантальныя» лтаратурныя уплывы, ятя выяуляюцца празмастацюяузаемадачыненнi тсьменнша з iншымi аутарамi (пераважна прадстау-нiкамi «лейтэнанцкай прозы»), равеснiкамi, калегамi па пяру. Прасочваецца мастацк шлях В. Быкава ад увасаб-лення iдэй «рэмартзму», партызансюх аповесцей да прытчава-парабалiчнага адлюстраваннярэчаiснасцi i выка-рыстання экзктэнцыйнай эстэтьт. Антываенны пафас i рэал1зм выводзяць мастака, а разам з тым i нацыя-нальнае тсьменства, на сусветныузровень. Былы франтавш В. Быкау у лiтаратуры займауся перш заусё пошу-камi чалавека, што выявыася праз iдэйна-эстэтычную паэтыку жанра аповесцi.
Ключавыя словы: рэалiстычная паэтыка, экзктэнцыйнае светаадчуванне, рэмарюзм, прытчавы пача-так, гуматстычны пафас, метафiзiчная мова.
Уводзшы. Айчынны тсьменшк Васшь Быкау (1924-2003) пасля заканчэння Саратаускага пяхотнага ву-чылшча меу уласны ваенны досвед баявых аперацый на Украшсюм, Румынсюм, Балгарсюм, Венгерсюм, Югаслаусюм, Аустрыйсюм франтах, быу вайскоуцам у Беларуа, ва Украше, таксама на Далёюм Усходзе. У мас-тацкай практыцы тсьменшка пытанш чалавечага быцця стата прыярытэтнымi i атрымалi шдывщуальны разгляд. Актуальнасць даследавання заключаецца у вызначэннi у эстэтыцы мастака экзютэнцыйных элементау, увасоб-леных праз антываенную, гуманiстычную i рэалiстычную паэтыку. Мэтай дадзенай працы стау разгляд эвалюцьй мастацкага светауспрымання пiсьменнiка у перыяд 1980-х - 1990-х гг., а задачамi з'яуляецца разгляд i аналiз выяуленых праблем у аповесцях В. Быкава адзначанага перыяду.
Творчая манера празаша атрымала станауленне у часы «хрушчоускай адлiгi», калi у мастакоу слова з'явь лася магчымасць рэалiзацыi жыццёвага вопыту i iндывiдуальнасцi. Сведчанш празаiкау-сучаснiкау таксама сталi аутарытэтнымi пры стварэннi творау пра вайну. Сам тсьменшк пра дадзеныя «гарызантальныя» уплывы прыгадвау наступнае: «Пюау я i пры поуным узаемаразуменнi з маiмi рускiмi равеснiкамi, аутарамi таленавiтых кшг пра вайну, сярод якiх у першую чаргу хочацца назваць Юрыя Бондарава i Рыгора Бакланава. Я мнопм таксама аба-вязаны Алесю Адамовiчу, выдатнаму беларускаму праза1ку i самаму Удумлiваму з ма1х крытыкау» [1, с. 81].
Асноуная частка. У аснове працы ляжаць пастулаты культурна-пстарычнага, параунальна-пстарычнага метадау, прыёмы цэласнага аналiзу мастацкага тэксту, што дае магчымасць вылучыць вядучыя тэндэнцыi i формы раскрыцця ваеннай тэмы у спадчыне пiсьменнiка-ветэрана, вiдавочцы ваенных падзей, а таксама вызначыць творчую пазщыю аутара з улiкам змены псторыка-культурнай парадыгмы.
Эвалюцыя В. Быкава у адлюстраваннi ваеннай рэчаiснасцi прасочваецца на працягу усёй творчасцi. «Лей-тэнанцкая проза» з яе паказам чалавека на вайне прайшла у мастацкай спадчыне аутара трансфармацыю, увасо-бшася у элементах эстэтыкi «рэмаркiзму », працягнула сваё iснаванне у творах «партызанскага цыклу », дзе трапч-най стала сама праблема выбару i быцця на акупаванай тэрыторыi. П. Дзюбайла адзначау: «Аповесцi В. Быкава ставяць вельмi важную для сучаснай лггаратуры праблему выбару i адказнасщ чалавека за свой лёс, за свае учыню» [2, с. 188]. Шсьменшк выпрацоувау канцэпцыю чалавека на вайне, якая па сутнасщ i вектары развiцця таксама з'яуляецца эвалюцыйнай. Па словах М. Тычыны, «мастацкая творчасць В. Быкава з часам пачынала успрымацца i самiм аутарам, i яго крытыкамi як цэласная сютэма, якая мае сваю лопку руху i развiцця» [3, с. 662]. Пачатковая спроба адлюстравання вайны прадстаулена у аповесцi «ЖураУлiны крык» (1959) i уяуляла сабой першую эвалюцыйную прыступку да узнаулення ваенных рэалiй. М. Тычына адзначау: «Творчы вопыт папярэднiкау (К. Чорнага, М. Лынькова, I. Мележа) пераканауча сведчыу супраць псiхалагiчна паглыбленай эпапейнасщ i панарамнасцi у паказе ваенных падзей. Быкау абрау аптымальны варыянт рэалiзацыi сваёй задумы, паставiушы у цэнтр сюжэта шараговага салдата у межах адзiнкавага эпiзоду. Такiм чынам, жанр аповесцi стау вызначальным для актуалiзацыi лакалiзаванага сюжэта пiсьменнiка. Акрамя таго, па словах У. Навумовiча, «вял^ю ролю у творах В. Быкава адыгрывае мадэляванне абставiн, у яюх выяуляецца сутнасць чалавека» [4, с. 450].
Творча-выяуленчы план лиаратурнай спадчыны В. Быкава эпохi 1980-х - 1990-х з'яуляецца якасна новым i эвалюцыйным, характарызуючыся паглыбленнем экзютэнцыйнай праблематыкi чалавечага выбару i распрацоу-кай у апавядальнай канве творау паэтыю прытчы. Па вызначэннi У. Навумовiча [4, с. 450], В. Быкау развiвае традыцыi прытчавага пачатку Б. Брэхта, А. Камю, Ж.-П. Сартра, Ф.М. Дастаеускага, Л.М. Талстога, К. Чорнага, Я. Коласа. Зборнш «Сцяна» (1997), «Пахаджане» (1999), «Калi рукаюцца душы» (2003, разам з Р. Барадулшым), «Парадоксы жыцця» (2005) у шэрагу апавяданняу увасобiлi экзктэнцыйную катэгорыю «яснасць бачання».
Некаторыя агульнапрынятыя у савецкай лiтаратуры трактоУкi малага, прырода iх узнiкнення i формы адлюстравання у перыяд 1980 - 1990-х гг. былi пераасэнсаваны шсьменшкам. Экстрэмальныя абставiны i паха-лапчнае напружанне у перыяд ваенных дзеянняу выяуляюць для чалавека трапчныя i гераiчныя моманты.
А. Бельсш падкрэсл1вау: «Быкау л1чыу сва1м абавязкам тсьменшка-грамадзянша выкрываць жорсткасць 1 бесча-лавечнасць вайны» [5, с. 132]. Экстрэмальнае успрыманне рэчаюнасщ («болевы шок») 1 фактар страху неад'емна суправаждаюць чалавека ва умовах ваенных рэалш, часта становяцца прычынай здзейсненых салдатам1 подз-в1гау. В. Быкау тсау: «Кал1 цябе камандз1р абяцае расстраляць пад ранак, кал1 ты не возьмешь страчаны хутар, щ вышыню, щ траншэю (што па тым часе зус1м верагодна), дык яшчэ невядома, каго ты пачынаешь баяцца болей - немцау ц1 камандз1ра» [6, с. 93]. Вщавочная паралель пам1ж поглядам1 В. Быкава 1 С. К'еркегора [180], яю звязвау з тэорыяй страху тэорыю поунай адзшоты чалавека у адносшах да Бога. С. К'еркегор з тэмай поунай чалавечай адзшоты 1 В. Быкау з гумашстычным1 закл1кам1 суладныя у сцвярджэнш трапчнасщ чалавечага лёсу.
Пачынаючы з 1980-х гг., тсьменшк часта звяртауся да трапчных момантау даваеннай айчыннай псторыи. Распачынае дадзены перыяд аутарская аповесць «Знак бяды» (1982). Твор узнауляе настро1 постперыяду «адлт», кал1 аутаб1яграф1чны 1 л1рычны пачатак у прозе замяняецца драматычным адлюстраваннем рэчакнасщ. Пюьмен-шк пазбягау традыцыйнага падзелу персанажау на цалкам станоучыя щ адмоуныя. Маючы шматгранны характар, герой В. Быкава перш за усё з'яуляецца асобай. Твор «Знак бяды» прапагандуе дою ушкальнасщ жыцця кожнага чалавека на фоне дамшанты агульначалавечых каштоунасцей. Аповесць адлюстроувае сувязь эпох. Часта у кан-тэкст аповеду утсваецца прыём рэтраспекцык знаходжанне Багацькау у парабках, стварэнне калгаса, раскулач-ванне заможных сялян. Гэты твор, па словах Д. Бугаёва, «адлюстравау трапчную прауду часу з вял1кай мастацкай сшай» [7, с. 58]. Таим чынам, у 1м знайшл1 увасабленне падзе1 некальюх пстарычных адрэзкау часу: рэвалюцыи, калектыв1зацы1, Вял1кай Айчыннай вайны. У завязцы твора В. Быкау робщь акцэнт на пстарычнай повяз1 часоу, праблеме чалавечай памящ: «Час I людз1 няшмат пак1нул1 ад колгшняй хутарской сядз1бы» [8, с. 4].
Стварэнне вобраза героя у прозе пра вайну патрабавала ад тсьменшкау асэнсавання катэгорьи патрыятыз-му. У гэтым плане эстэтыка В. Быкава ужо у 1960-я гг. 1стотным чынам адрозшвалася ад установак л1таратуры савецкага часу. В. Локун слушна зауважала: «Прозу Быкава вызначау найвысою узровень маральнага пачуцця, духоунасц1 наогул, што выразна праяуляецца у абмалёуцы герояу, 1х гатоунасц1 ахвяраваць сабой у 1мя вышэй-шых мэт» [9, с. 12]. Праз рэфлексю 1 фшасофсюя разважанн1 персанажау праза1к раскрывау пстарычны кантэкст. Вобраз Петрака Багацьк1 са «Знаку бяды» працягвае галерэю вобразау-тыпау беларускага селянша. У апаз1цы1 «чалавек - абстав1ны» кожная асоба мае магчымасць адпаведнага выбару. Сцепан1да Багацька з першых дзён свядома канфлштуе з няпрошаным1 гасцям1-пал1цаям1, змагаецца з ворагам1 даступным1 спосабам1. У творы ад-люстраваны працэс маральнага узмужнення чалавека, даведзенага уплывам абстав1н да крытычнай мяжы. Адна-думцам Сцепашды у маральна-этычным плане заусёды быу Пятрок. Даследчыкам1 неаднаразова падкрэсл1валася адметная с1мвол1ка аповесц1 «Знак бяды»: камяш каля спаленай сядз1бы, мёртвы жауранак на зямл1, в1сельн1к Адольф Яюмоусю, спрацаваны конь, крыж на гары Галгофе. Назва твора таксама з'яуляецца амвалам, як1 у апо-весщ вар'1руецца у розных праявах: замерзлы жаурук, заб1тая варона, драуляны крыж у гле1, схаваная на узгорку бомба. У строг1 1 энерпчны сюжэт В. Быкава арган1чна утсваюцца бытав^1я рэалИ, дэтал1 1 падрабязнасщ, як1я вызначаны аутарам дасканала 1 шматпланава. Яны ствараюць бытавы 1 пстарычны кантэкст: апаленая л1па на падворку Багацькау, разбураны калодзеж, зробленая з газеты самакрутка, скрыпка Петрака, прылады для прадз1ва 1 ткацтва, грамата Сцепан1ды за поспех1 у апрацоуцы лёну з гербам Беларуа 1 подп1сам Чарвякова, газетны зды-мак Стал1на на сцяне 1 г.д. Аповесць з'яуляецца своеасабл1вым сштэзам лепшых традыцый вясковай 1 ваеннай прозы.
Твор В. Быкава «Кар'ер» (1985) стау этапнай з'явай у пошуку форм, сродкау адлюстравання ваеннай рэча-1снасц1 1 пераломных момантау псторыи. П1сьменн1к не адышоу ад аповесщ як дам1нуючай формы разгляду падзей вайны, а пашырыу выяуленчы план, павял1чыу памер аповеду, што з'явшася адзнакай раманнага мыслен-ня 1 элементам дынамш жанравай формы у творчасц1 мастака. I. Афанасьеу [10] падкрэсл1у адыход В. Быкава у творы ад прынцыпау адлюстравання чалавека з этыкай соцыуму 1 зварот аутара да 1ндыв1дуальнай этыю, да раскрыцця самакаштоунасц1 1 значнасщ статусу асобы. П1сьменн1к пашырыу тэматычны абсяг праз зварот да асваення новага для яго матэрыялу - дзейнасщ падпольных груп у гады Вял1кай Айчыннай вайны. У аповесщ «Кар'ер» драматызуецца с1туацыя знаходжання чалавека на акупаванай тэрыторы1. Ваенныя дзеянш прымуша-юць асобу раб1ць экстраардынарныя учынк1. В. Быкау 1зноу, як 1 у «Знаку бяды», ускладшу хранатоп твора. Тра-дыцыйны для тсьменшка рэтраспектыуны прыём у аповесщ «Кар'ер» уключыу паказ часавых пластоу пам1ж дзвюма войнам1, аповед пра падзе1 Вял1кай Айчыннай вайны 1 адлюстраванне рэча1снасц1 праз пункт гледжання Агеева-ветэрана на м1нулае з 1980-х гг. В. Быкау праз вобраз Алега Агеева больш падрабязна падау маштабы трагеды1 першых месяцау вайны 1 стыхшнага характару падпольнага руху у акупаванай Беларус1. Твор працягвае 1 пахалапчна паглыбляе папярэдне узнятую у «Сотн1каве» праблему наяунасц1 у чалавеку маральных якасцей, без яюх губляюцца жыццёвыя арыенц1ры. Так Агееу 1мкнецца даказаць падпольшчыкам сваю невшаватасць пасля падп1сання паперы пра супрацоунщтва з немцам1, але дадзены факт паказвае на адсутнасць у чалавеку маральнага стрыжня. Сын Агеева, Аркадзь таксама даб1ваецца жыццёвых выгод не зус1м сумленным шляхам, пра што свед-чыць спекуляцыя ваенным1 заслугам! бацью пры атрыманн1 ордэра на кватэру. Кажучы пра прысутнасць у творах экзютэнцыйных матывау, трэба адзначыць паказ аутарам у аповесцях «Знак бяды» 1 «Кар'ер» рол1 адказнасщ кожнага чалавека за ход псторы1: «Але усё роуна думалася, бо клопат гэты ржавым цвжом тырчэу у галаве ужо кольт часу, <...> I адчатцца ад яго не было магчымасц1» [8, с. 43]. Праз выкарыстанне прыёмау плыш свядомасщ, пададзенай праз няуласна-простую мову, у аповесщ «Знак бяды» увасабляюцца развап герояу, 1х меркаванн1 пра сггуацыю на фронце ва умовах адсутнасщ аб'ектыунай 1нфармацы1. У «Кар'еры» п1сьменн1к не тольк1 працягвае, але, дзякуючы разнастайнасц1 абранага матэрыялу 1 пашырэнню прасторава-часавых межау, паглыбляе вырашэн-не вядомай д^1лемы пра мэту 1 сродк1 яе дасягнення, цану кожнага адказнага рашэння. Па словах Т. Прохаравай [11],
аповесць стала сштэзам папярэдняга вопыту шсьменшка i яго новым вырашэннем. Агееу-ветэран, адчужаны нават ад блiзкiх, шкадуе, што некалi паслау цяжарную Марыю, якую кахау, замест сябе на заданне-папбель, i шукае яе парэштю у кар'еры - на раскапаным месцы расстрэлу падпольшчыкау: «Ён стаяу на тым самым абрыве, дзе сорак гадоу назад, ледзь стрымлiваючы дрыжык у скрывауленым целе, развтвауся з жыццём» [12]. Прыём адлюстравання рэалш з розных пунктау гледжання праясняе у аповесцi сутнасць i значнасць падпольнага руху для яго удзельшкау. Сама назва «Кар'ер» вiдавочна мае на увазе тэму пстарычнай i чалавечай памяцi. Герой аповесщ пастаянна паглыбляецца у развап, звязаныя з экзiстэнцыйнымi праблемамi. У фшале зауважныя экзiстэнцыйная пераацэнка героем свайго малага, змена поглядау на сябе i матывы сваiх былых учынкау; «Ён плакау доуга, самазабыуна, як гэта здаралася з ш калкь у раннiм дзяцiнстве, - аб сабе i аб iх, непамерных людсшх пакутах, ятя, аказваецца, нiколi не мiнаюць бясследна» [12].
Пстарычны кантэкст шматаспектна прадстаулены шсьменшкам i у аповесцi «Блiндаж» (тсалася з 1987). Быцiйныя перыпетыi у вёсцы Любашы з'яуляюцца тыповым прыкладам iснавання соцень беларускiх мястэчак на памежжы 1930 - 1940-х гг. Аповесць засталася няскончанай, захоуваецца у архiуных матэрыялах пiсьменнiка. Скiраванасць творчай думю В. Быкава вiдавочная: гэта рух да адлюстравання усёй вастрыш тых трагiчных сiтуацый, у яюя трапляу беларус у першай палове ХХ ст. Пачатковыя фрагменты аповесщ «Блшдаж» прысвечаны жыхарцы вёскi Серафiмцы, жыццёвы лёс якой тыповы ва умовах савецкай рэчаiснасцi. Яе брата Мшалая абвша-вацiлi у нацыяналiзме i рэпрэсавалi. Серафiмка у выключных абставiнах застаецца чалавекам духоуна моцным, яна адна хавае забiтага салдата. Пiсьменнiк пераплятае фрагменты з жыццёвых лёсау сваiх персанажау, у фабуле выкарыстоувае прыём нанiзвання эпiзодау, ведучы чытача да характэрнай трагiчнай развязю. Жыццёвая сiтуацыя сутыкае Серафiму з каштанам Хлебшкавым, якi, будучы у стане найвышэйшага маральнага напружання, намага-ецца застрэлiцца. Трагедыя «скампраметаваных» пастаяльцау бункера мае аналапчныя прычыны: выпадзенне з сiстэмы, сувязь з немцам, знаходжанне на акупаванай тэрыторыi. У недатсаных эпiзодах з'яуляюцца новыя персанажы: яурэй Нохем - фатограф з мястэчка; Качан - былы палщай, якi уцёк ад немцау. Па словах А. Пашке -вiча [13], сюррэалютычная калiзiя стала прычынай таго, што абсалютна розныя людзi збiраюцца разам у блшда-жы. З чарнавых накiдау вiдавочная трагедыя звар'яцелага каштана Хлебшкава i Серафiмы, якая ахвяруе сабой дзеля людзей у блшдажы. Праблема калабарацыяшзму, да якой В. Быкау звярнууся яшчэ у аповесцi «Знак бяды», часткова тлумачыцца людскiмi драмамi з часоу стварэння калгаснай сютэмы. Твор «Блiндаж» праз паказ фраг-ментау з жыцця амаральных Пiлiпёнкау таксама адлюстравау дадзеную тэму. У маральным сэнсе здраднiкамi i заложнiкамi сiтуацыi становяцца таксама Агееу з твора «Кар'ер» i Ягор Азевiч з аповесцi «Сцюжа». Наватар-ствам В. Быкава з'яуляецца не дагматычны чорна-белы падзел персанажау на злачынцау i праведнiкау, а паглыб-ленае адлюстраванне драматычнага лёсу чалавека i спектру яго пачуццяу, яго слабасцей, што могуць весщ да згубнай страты этычных абсалютау у сувязi з абставiнамi i выпрабаваннямi жыцця.
Найбольш выразна уплыу фiласофii экзiстэнцыялiзму на «новага» В. Быкава выяв1уся у аповесцi «У тумане» (1988). В. Быкау - адзш з першых беларусюх аутарау, хто на стыку стагоддзяу паглыбiуся у псiхалогiю чалавека i разбурыу адназначныя, стэрэатыпныя вобразы правых i вiнаватых на вайне. Пюьменшк-гуманют глыбока успрыняу экзiстэнцыйныя фшасофсюя сентэнцыi пра жыццё i смерць у тушку абсурднай рэчакнасщ, адкуль няма выйсця. Атрадны разведчык Бурау з аповесцi «У тумане» маральна не гатовы выканаць заданне па лшвща-цыi свайго знаёмага Сушчэш, на якога кiнуты цень здрады. Партызан стаiць перад праблемай выбару. Фатальная гульня лёсу назiраецца у эпiзодзе капання Сушчэнем уласнай магшы i яго раптоунага вызвалення ад смерщ. У пiсьменнiка зыход чалавека з жыцця часта набывае якасць своеасаблiвага вызвалення ад цяжару абставш: «Ну, але, што ж, мусщь, усё мае свой сэнс i свае законы. Чалавек не усё можа. Часам ён не можа тчога» [14, с. 46]. Пераважная большасць творау шсьменшка мае менавгга трапчную развязку. Частым элементам аналiзу сггуацыи з'яуляецца унутраны маналог героя. Персанаж аповесщ «У тумане» вядзе гутарку з самiм сабой, прапускае абста-вiны праз свядомасць, робщь праекцыю на будучыню i знаходзщь для сябе адзiнае выйсце - смерць. Галоунае крэда героя - не згубщь уласнай годнасцi, не нашкодзщь iншым людзям. Сушчэня думае пра лёс сям'i. В. Быкау ставщь свайго персанажа у безвыходную атуацыю, калi знарок «падоранае» Сушчэню фашыстам Гросмаерам жыццё (на фоне расстрэлу уах паплечнiкау Сушчэнi па няудалай дыверсii на чыгунцы) азначае кампраметацыю героя у вачах савецюх партызан, суседзяу - усiх «сваiх». Смерць, найчасцей, з'яуляецца непазбежнасцю, як у выпадку з Буравым i Войцiкам, што памiраюць ад куль Сушчэня, яш сам страляе у сябе, свядома робiць свой выбар у крыт^гчнай сiтуацыi. Сiмволiка назвы твора «У тумане» таксама мае экзютэнцыйны пачатак. Усе персанажы, апынуушыся у своеасаблiвым тумане, з'яуляюцца ахвярамi лёсу i абставiн. Туман для Сушчэш - сютэма у выглядзе пераследу чалавека i несапрауднае жыццё, якое падаравау хiтры немец Гросмаер. Туман для Войщка - iмкненне iснаваць па даваенных законах. Для Бурава своеасаблiвым туманам з'яуляюцца абставшы, пры як1х трэба выканаць загад камандзiра атрада. Туманам выступае ваенная спуацыя i людзi у ёй: франтавш, партызаны, акружэнцы.
Яшчэ адна быкауская аповесць, «Сцюжа» (1969, 1991), па щэйна-мастацюх характарыстыках, прыёмах адлюстравання пахалогп асобы, формах супастаулення пстарычных пластоу блiзкая да аповесцi «Знак бяды». Рукашс «Сцюжы» быу канчаткова завершаны у 1991 г. Аповесць паказвае раней забароненыя для адлюстравання староню беларускай гiсторыi. У творы В. Быкау робiць праекцыю падзей даваеннага i ваеннага перыядау на будучыню, уздымае праблему чалавечага прызначэння i адказнасцi. З пункту гледжання храналогп у творы ахоплены падзеi калектывiзацыi i пачатак Вялшай Айчыннай вайны. Ягор Азевiч - галоуны герой аповесцi «Сцюжа» - пра-рываецца з акупаванай тэрыторыi да сваiх. Мiнулая камсамольская i партыйная дзейнасць Азевiча у раёне
паказана В. Быкавым рэтраспектыуна. Ягор пад прымусам Палшы робщь данос на свайго начальшка Зарубу. Пюьменшк перадау душэуныя пакуты 1 ваганш маладога чалавека, ям апраудвае сваю маладушнасць 1 подлы учынак каханнем да Палшы. У вышку малады чалавек становщца паслухмянай, безасабовай шрубкай дзяржауна-бюракратычнага мехашзму. Для Ягора Азев1ча сщраюцца межы сапрауднага 1 прывщнага, бо пах1ка яго незда-ровая, апантаная мшулым1 жорстк1м1 праявам1 служэння сютэме. Ён бачыць у сне кроу на сва1х руках 1 трызнщь пераслед ваукалака. Асобнае выданне аповесщ 1993 г. у якасщ своеасабл1вага эшграфа мае фрагмент надтсу на прыдарожным абелюку, на яюм сярод прозв1шчау партызан значыцца 1 1мя Ягора Азев1ча.
У перыяд 1990-х гг. празак чарговы раз звярнууся да апавядання як аднаго з мабшьных жанрау асваення рэчаюнасщ. Храналопю трапчных падзей айчыннай псторып з часоу Слуцкага паустання 1920 г. да перыяду Вялшай Айчыннай вайны 1 брэжнеусюх часоу адлюстроуваюць творы «На чорных лядах», «Бедныя людзЬ> (абодва - 1994), «Жоуты пясочак», «Зештчыца», «Палкаводзец», «Палирук Калам1ец», «Падоранае жыццё» (усе - 1995). У 2001 - 2003 гг. пюьменшк таксама шмат сш аддау жанру апавядання. Ён падкрэсл1вау значэнне кожнага дробнага этзода псторып у стварэнш аб'ектыунага малюнку рэчаюнасщ.
Аповесщ «Пакахай мяне, салдащк» (1996) 1 «Балота» (2001) па тэматыцы працягваюць цыкл адзначаных апавяданняу 1 па-новаму адлюстроуваюць недастаткова асветленыя староню ваеннай рэчаюнасщ, звязаныя з жор-сткасцю 1 чужых, 1 сва1х да безабароннага жыхара акупаванай ворагам зямль Аповесць «Пакахай мяне, салдащк» прысвечана фшалу Вялшай Айчыннай вайны, пра што сказана у звыклай для пюьменшка няюдкай форме напа-чатку твора: «Мы уперл1ся у нямецк абарончы рубеж за невялШм аустрыйск1м гарадком I трэц1 дзень стаялI на месцы» [8, с. 424]. Дзеянне разв1ваецца у ваколщах Аустрыйсюх Альп 1 мае аутаб1яграф1чную аснову, бо менавгга там В. Быкау сустрэу перамогу. Як адзначыу Д. Бугаёу [15], падзе1 адбываюцца пры наяунасц1 традыцыйна невя-л1кага кола дзейных асоб, абмежаванасщ топасу 1 часу дзеяння. Асновай канфлшту 1 сюжэтнай л1нИ аповесщ выступае каханне камандз1ра узвода супрацьтанкавых гармат Зм1трака Барэйк1 да зямлячю Фран1, вывезенай на паднявольную працу 1 аддадзенай у распараджэнне сям'1 Шарфау. Гвалтоуная смерць Фран1 у ф1нале падкрэс-л1вае траг1зм лёсу таюх паланянак, як1м надзвычай цяжка было вярнуцца да м1рнага жыцця на радз1ме. Абвост-раны паказ ваеннай рэчаюнасщ у аповесц1 «Пакахай мяне, салдащк» заключаецца у адлюстраванш п1сьменн1кам жорсткасц1 паводз1н не толью заваёун1кау, але 1 сва1х: тырашя камандз1рау у аднос1нах да салдат, дзеянш партый-ных работн1кау 1 смершауцау. Уздымае В. Быкау у творы 1 складаную тэму акружэнцау, да як1х у 1940-я гг. было негатыунае стауленне. Па-новаму - праудз1ва 1 без налёту афщыёзнасщ - п1сьменн1к паказвае сустрэчу на Эльбе савецмх 1 амерыканск1х войск. Падчас сустрэчы гучыць песня «Пакахай мяне, салдащк», якая стала загалоукам 1 лейтматывам твора. Неаптым1стычны прагноз В. Быкава на далейшае жыццё пры савецкай уладзе падаецца праз адлюстраванне рефлексп персанажау аповесц1. Прафесар Шарф у размове з Барэйкам выказвае думку, невера-годную для маладога савецкага камандз1ра - пра роднасную прыроду фашызму 1 камушзму: «Замест немцау тут жа заваладараць рустя» [8, с. 457]. У познесавецюя часы, у перыяд галоснасщ гэтая думка зрабшася ужо агуль-навядомай у СССР. У творы «Пакахай мяне, салдащк» В. Быкау дэманструе лепшыя традыцыи аповеду: лакан1ч-насць, дакладнасць мастацюх дэталей, нагляднасць пейзажных замалёвак. Баец-ветэран палем1чна 1 балюча рас-крывае прауду пра м1нулую вайну, пеамютычна распавядае пра траг1зм быцця сва1х герояу. Праз паг1бель Фран1 у фшале вайны аутар малюе бесперспектыунасць будучын1 простага чалавека, завастраючы увагу на праблеме дабра 1 зла. Экзютэнцыйным пафасам поуняцца апошн1я сцэны аповесц1, дзе гаворка 1дзе пра пахаванне беларус-кай дзяучыны Фраш 1 нямецк1х салдат на адных мог1лках. П1сьменн1ка адрозн1вае пс1халаг1зм, канкрэтнасць 1 акцэнтуацыя пры абмалёуцы мастацюх дэталей: «Я закопвау Франю. Гарнуу I гарнуу рыдлёукай на чорную накрыуку труны. Як яна схавлася за жв1рам, крыху перадыхнуу I пачау сунуць жв1р зноу. Так да самага верху магшы» [8, с. 501]. Дынам1чная змена часу 1 прасторы, павел1чэнне колькасщ разнапланавых персанажау стала пазнакай раманнага мыслення у прозе В. Быкава.
У апошш перыяд жыцця у светапоглядзе В. Быкава, на думку М. Тычыны, наз1раюцца элементы касм1зму 1 фатал1зму. Вера у Бога, паводле В. Быкава, з'яуляецца абаронай ад праяу акаляючай рэча1снасц1. М. Тычына, маючы на увазе найперш творчасць п1сьменн1ка, адзначау [16, с. 198] стварэнне у беларускай л1таратуры метаф1-з1чнай мовы. Тэма боскага найбольш непасрэдна 1 канкрэтна прагучала у праза1ка на старонках аповесщ «Знак бяды», дзе вщавочная сувязь г1старычных пластоу праз б1блейсюя матывы. Пятрок Багацька перад прыходам немцау звяртаецца да Бога, успамшаючы яго 1 падчас пераносу драулянага крыжа на гару Галгофу. Назва гары (Галгофа) таксама адсылае да Б1блИ, з'яуляючыся пры гэтым праекц^1яй на рэальнае жыццё селянша. У аповесц1 «У тумане» чытаем пра параненага, а пасля нежывога Бурава, якога Сушчэня с1мвал1чна нясе на плячах, шбы крыж Хрыста. Паказальны у творы матыу дарогк да сябе, сва1х, в^1ратавання. Тая ж амволша крыжа прысутн1чае 1 у аповесщ «Пакахай мяне, салдащк». Хрысщянсюя матывы у позн1х творах В. Быкава паказваюць месца рэлшй-ных канонау у жыцц1 сучаснага чалавека.
Паводле меркавання Д. Бугаёва, назвы некаторых творау п1сьменн1ка намякаюць на адмоуныя праявы свету 1 трапзм чалавечага 1снавання (аповесц1 «Пастка», «У тумане», «Аблава», «Сцюжа», «Балота», шш.). П1сь-менн1к у фшале жыцця казау пра уласны пес1м1зм адносна будучын1: «Мабыць, кожнаму свой шлях да свабоды наканавана прайсщ асобна. Усё ж 1ндыв1дуал1зм 1 у гэтк1м абл1ччы - не самы горшы к^рунак да яе» [6, с. 539]. I. Ф1хтэ сцвярджау [17, с. 41], што чалавек мае сваё прызначэнне 1 павшен дзейн1чаць у адпаведнасц1 з 1м, ствараючы быццё. В. Быкау вызначыуся, што чалавек пав1нен усведамляць асабютыя духоун^1я мэты, а не усяляюм коштам адпавя-даць сацыяльнай кан'юнктуры.
Заключэнне. Для В. Быкава перыяд 1980 - 1990-х гг. у творча-выяуленчым плане зраб^ся адметным распрацоукай новых аспектау з падзей мiнулага i зваротам да сучаснасщ. Развiццё атрымала паэтыка прытчы у жанры апавядання. Таксама ва уах жанрах быкаускай прозы паглыбiлася экзктэнцыйнае светаадчуванне, якое пачало пераважаць у адлюстраванш праблем маральнага выбару чалавека у быцiйных сiтуацыях. У самiм жанры аповесцi таксама адбылася эвалюцыя. Напiсаная у 1982 г. аповесць «Знак бяды» упершыню засведчыла, што В. Быкау перайшоу да непасрэднага адлюстравання сувязi розных гiсторыка-культурных эпох, перажытых бела-русамi у першай палове ХХ ст. Гэта не толью павялiчыла аб'ём аповесцi, але i ускладнша яе архiтэктонiку настолью, што даследчыкi пачалi гаварыць пра раманнае мысленне В. Быкава. Аналагiчнымi жанравымi зменамi характарызуецца i аповесць «Кар'ер», а таксама скончаная у 1991 г. аповесць «Сцюжа». Тым не менш В. Быкау напрыканцы жыцця стварыу i некалькi жанравых узорау той сваёй аповесцi, якая мае статус клаачнай: з абмежа-ванай колькасцю персанажау i лакашзмам у сюжэтабудаваннi. Такiмi аповесцямi позняга В. Быкава зрабшся «У тумане», «Пакахай мяне, салдацiк», «Балота» (2001), таксама няскончаная аповесць «Блшдаж». У iх адразу пазнаюцца вобразы тыповых быкаyскiх герояу-беларусау - бязвiнных ахвяр. У названых творах асноуны щэйны акцэнт зроблены на трагiчнай безвыходнасщ у лёсе мiрнага жыхара-беларуса, яю трапляе у жорны вайны. Пры гэтым палемiчны пафас пiсьменнiка зменшыуся i амаль цалкам саступiy экзктэнцыйна-засмучанаму. Пiсьменнiк на сыходзе жыцця тсау пра свой вопыт спазнання дабра i зла на вайне ужо цалкам адкрыта, узмацняючы трады-цыйны гуманiстычны пафас i думку пра неабходнасць маральна-этычных iмператываy для кожнай асобы. В. Быкау - адзш з першых беларускiх аутарау, хто звярнууся да псiхалогii чалавека i разбурыу адназначныя, стэрэатыпныя вобразы правых i вiнаватых на вайне. Мастак глыбока успрыняу экзiстэнцыйныя фiласофскiя сен-тэнцыi пра жыццё i смерць у тутку абсурднай рэчаiснасцi, адкуль няма выйсця. Разам з гэтым у жанры аповесщ пiсьменнiк адлюстроувае найперш уласна-беларускую, гiстарычна-канкрэтную прауду пра Вял^ю Айчынную вайну. Хрысцiянскiя матывы, якiя значна паглыбiлiся у позшх творах В. Быкава, таксама выконваюць ролю своеасаблiвых адсылак да сучаснасщ.
Л1ТАРАТУРА
1. Быкау, В. Праудай адзшай: Л1таратурная крытыка, публщыстыка, штэрв'ю / В. Быкау. - Мшск : Мастацкая лтратура, 1984. - 262 с.
2. Дзюбайла, П.К. Панарама сучаснай беларускай прозы : л^.-крытыч. арт. / П.К. Дзюбайла. - Мшск : Мастацкая лтратура, 1986. - 192 с.
3. Псторыя беларускай лтратуры ХХ стагоддя. У 4 т. / Нац. акад. навук БеларуЫ, 1н-т л1т. 1мя Я. Купалы ; рэдкал.: У.В. Гш-ламёдау (гал. рэд.) [i шш.]. - Мшск : Беларуская навука, 1999-2015. - Т. 3 : 1941-1965. - 2002. - 952 с.
4. Навумов1ч, У.А. Беларуская лтратура : вучэб. дапам. / У.А. Навумов1ч. - Мшск : Вышэйшая школа, 2007. - 478 с.
5. Бельсю, А.1. Вывучэнне творчасщ шсьменшкау: класш i сучаснiкi у школе / А.1. Бельскi. - Мшск : Аверсэв, 2005. - 352 с.
6. Быкау, В. Доугая дарога дадому / В. Быкау. - Мшск : ГАБТ Кшга, 2003. - 539 с.
7. Бугаёу, Д.Я. Спавядальнае слова. Лтратура, крытыка, успамш / Д.Я. Бугаёу. - Мшск : Мастацкая лтратура, 2001. - 325 с.
8. Быкау, В. Пакахай мяне, салдацк : аповесщ, апавяданш / В. Быкау. - Мшск : Мастацкая лтратура, 2013. - 574 с.
9. Локун, В.1. Васшь Быкау у кантэксце сусветнай лтратуры / В.1. Локун. - Мшск : Тэхнапрынт, 2005. - 228 с.
10. Афанасьев, И. Кто восходит на Голгофу? Антивоенная идея в творчестве Василя Быкова / И. Афанасьев. - Минск : Мастацкая л1таратура, 1993. - 160 с.
11. Прохорова, Т.Г. Жанровое своеобразие повести В. Быкова «Карьер» / Т.Г. Прохорова // Жанровое многообразие художественной литературы : межвуз. сб. науч. тр. / Сарат. гос. пед. ин-т ; редкол.: Т.Д. Белова (отв.) [и др.]. - Саратов, 1990. - С. 95-108.
12. Быкау, В. Кар'ер / В. Быкау. - Мшск : Мастацкая лтратура, 1987. - 302 с.
13. Быкау, В. Блшдаж. Аповесщ. Б1бл1ятэчка «Дзеяслова» / В. Быкау. - Мшск : Выд. В. Хурск, 2006. - 192 с.
14. Быкау, В. У тумане: Аповесщ / В. Быкау. - Мшск : Мастацкая лтратура, 1989. - 383 с.
15. Бугаёу, Д. Трагедыя на зыходзе вайны: аповесць В. Быкава «Пакахай мяне, салдащк» / Д. Бугаёу // Роднае слова. -1997. - № 2. - С. 10-21.
16. Тычына, М.А. Ф1ласоф1я лгаратуры: беларусю варыянт / М.А. Тычына. - Мшск : Беларуская навука, 2014. - 324 с.
17. Философия / Т.И. Кохановская [и др.]. - Ростов-н/Д. : Феникс, 2001. -575 с.
REFERENCES
1. Вукау, V. (1984). Praydai adzinai: Litaraturnaya krytyka, publitsystyka, interv'yu. Minsk: Mastatskaya litaratura. (In Beloruss.).
2. Dzyubaila, P. (1986). Panarama suchasnai belaruskai prozy: Lit.-krytych. artykuly. Minsk: Mastatskaya litaratura. (In Beloruss.).
3. Gistoryya belaruskai litaraturyХХstagoddya (2002). In 3 vol., Vol. 31941-1965). Minsk: Belaruskaya navuka. (In Beloruss.).
4. Navumovich, U. (2007). Belaruskaya litaratura: vucheb. dapam. Minsk: Vysheishaya shkola. (In Beloruss.).
5. Bel'ski, A. (2005). Vyvuchenne tvorchastsipis'mennikay: klasiki i suchasnikiy shkole. Minsk: Aversev. (In Beloruss.).
6. Bykay, V. (2003). Doygaya daroga dadomu. Minsk: GABT Kniga. (In Beloruss.).
7. Bugaey, D. (2001). Spavyadal'nae slova. Litaratura, krytyka, uspamin. Minsk: Mastatskaya litaratura. (In Beloruss.).
8. Bykay, V. (2013). Pakakhai myane, saldatsik: apovestsi, apavyadanni. Minsk: Mastatskaya litaratura. (In Beloruss.).
9. Lokun, V. (2005). Vasil' Bykay u kantekstse susvetnai litaratury. Minsk: Tekhnaprynt. (In Beloruss.).
10. Afanas'ev, I. (1993). Kto voskhodit na Golgofu? Antivoennaya ideya v tvorchestve Vasilya Bykova. Minsk: Mastatskaya litaratura. (In Russ.).
11. Prokhorova, T. (1990). Zhanrovoe svoeobrazie povesti V. Bykova «Kar'er». In. T.D. Belova (Eds.) Zhanrovoe mnogoobrazie khudozhestvennoi literatury. Saratov: Saratov state pedagogical institute, (9-15). (In Russ.).
12. Bykay, V. (1987). Kar'er. Minsk: Mastatskaya litaratura. (In Beloruss.).
13. Bykay, V. (2006). Blindazh. Apovestsi. Bibliyatechka «Dzeyaslova». Minsk: Vyd. V. Khursik. (In Beloruss.).
14. Bykay, V. (1989). U tumane: Apovestsi. Minsk: Mastatskaya litaratura. (In Beloruss.).
15. Bugaey, D. (1997). Tragedyya na zykhodze vainy: apovests' V. Bykava «Pakakhai myane, saldatsik» [Tragedy at the end of the war: V. Bykov's novella «Love me, soldier Boy»]. Rodnae slova [Native word], (2), 10-21. (In Beloruss., abstr. in Engl.).
16. Tychyna, M. (2014). Filasofiya litaratury: belaruski varyyant. Minsk: Belaruskaya navuka. (In Beloruss.)
17. Filosofya (2001). [Trust: philosophy] (2001). Rostov-na-Donu: Feniks. (In Russ.).
nacmyniy 17.12.2021
ТРАНСФОРМАЦИЯ ХУДОЖЕСТВЕННЫХ КАТЕГОРИЙ И ОБРАЗОВ В ОСВОЕНИИ ВОЕННОЙ ТЕМЫ В. БЫКОВЫМ В ПОВЕСТИ 1980-х - 199-х гг.
Т.Р. БОГОРАДОВА
Рассматривается эволюция художественных образов и категорий в жанре повести известного классика белорусской литературы В. Быкова в период 1980-х - 1990-х гг. Анализируются так называемые «горизонтальные» литературные влияния, которые прослеживаются через художественные взаимодействия писателя с другими авторами (преимущественно представителями «лейтенантской прозы»), ровесниками, коллегами по перу. Прослеживается жудожественный путь В. Быкова от воплощения идей «ремаркизма», партизанских повестей до притчево-пораболического отражения реальности и использования экзистенциальной эстетики. Антивоенный пафос и реализм выводят художника, а вместе с тем и национальное писательство, на мировой уровень. Бывший фронтовик В. Быков в литературе занимался прежде всего поисками человека, что вылилось в идейно-эстетическую поэтику жанра повести.
Ключевые слова: реалистическая поэтика, экзистенциальное мироощущение, ремаркизм, притчевое начало, гуманистический пафос, метафизический язык.
TRANSFORMATION OF ARTISTIC CATEGORIES AND IMAGES DURING THE DEVELOPMENT OF THE MILITARY THEME BY V. BUKOV IN THE STORY OF THE 1980s - 1990s
T. BAGARADAVA
The evolution of artistic images and categories in the genre of the novel by the famous classic of Belarusian literature V. Bykov in the period of the 1980s - 1990s is considered. The so-called «horizontal literary» influences are analyzed, expressed through the writer's artistic relationships with other authors (mainly representatives of «lieutenant prose»), peers, colleagues in pen. V. Bykov's artistic path is traced from the embodiment of the ideas of «remarkism», partisan stories to the parable-parabolic reflection of reality and the use of existential aesthetics. Anti-war pathos and realism bring the artist, and at the same time, the national writing, to the world level. The former front-line soldier V. Bykov in literature was primarily engaged in the search for a person, which is manifested through the ideological and aesthetic poetics of the novel genre.
Keywords: realistic poetics, existential attitude, remarkism, parable principle, humanistic pathos, metaphysical language.
