CC BY
14№ 4 (24) 2011 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
Турарова Жумакул Мухтарцызы,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц ага гылыми цызметкерi
ЗАЦ ЖОБАЛАРЫНА ЖYРПЗIЛETШ ЛИНГВИСТИКАЛЬЩ САРАПТАМАНЫЦ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР!
Республикамызда нормашыгармашылык; ;ызмет саласында к^ыкты;, экономикалы;, экологиялы;, криминологиялы;, сыбайлас жем;орлы;;а ;арсы жэне бас;а да гылыми са-раптама тYрлерi жYзеге асырылады. Б^л ретте зац жобаларыныц мазм^ны сапасын, непздшгш, тиiмдiлiгiн, уа;тылыгын, зацдылыгын, олар-да адам жэне азамат ;^;ы;тарыныц са;талуын багалау, жобаныц нормативтiк аки
ретiнде ;абылдануыныц ы;тимал терiс салда-рын аны;тау ма;сатымен жYргiзiлетiн гылыми сараптамалардыц зацнаманы жетiлдiрудегi мацызы ерекше.
Гылыми сараптамалар ;атарына «^аза;стан Республикасы Yкiметiнiц кейбiр шешiмдерiне eзгерiстер мен толъщтырулар енгiзу туралы» ^аза;стан Республикасы Yкiметiнiц 2011 жылгы 27 мамырдагы № 590 ;аулысынныц негiзiнде енпзшген сараптама тYрi лингвистикалы; сарап-тама болып табылады.
Лингвистикалы; сараптама зацнамага сэйкес ^аза;станРеспубликасыПарламентшщ;арауына енгiзiлетiн нормативтiк к^кыкты; актiлер жобаларыныц, сондай-а; халы;аралы; шарт-тар жэне халы;аралы; шарттар жобаларыныц ;аза; жэне орыс тiлдерiндегi мэтшдершщ тец тртщс^алыгын багалау ма;сатында жYргiзiледi.
Республикамызда уэкiлеттi мемлекеттiк ор-гандар эзiрлейтiн зац жобаларына лингвистикалы; сараптама жYргiзу мiндеттi болып саналады жэне осы лингвистикалы; сараптаманы жYргiзу ^аза;стан Республикасы Эдiлет министрлiгiнiц Зац шыгару институты ^рылымындагы Лингвистикалы; орталык;а жYктелген [1].
Аталган сараптаманы жYргiзу барысын-да норма шыгармашылык; ;ызметке ;атысты: «Нормагивтж ^^^ыктык; актiлер туралы» ^аза;стан Республикасыныц 1998 жылгы 24 наурыздагы №213 Зацы, «^аза;стан
Республикасыныц халъщаралъщ шарттары туралы» ^аза;стан Республикасыныц 2005 жылгы 30 мамырдагы № 54 Зацы, «Норма шыгармашылыгы ;ызметш жетiлдiру жeнiндегi шаралар туралы» ^аза;стан Республикасы Yкiметiнiц 2002 жылгы 30 мамырдагы № 598 ;аулысы, «^аза;стан Республикасыныц уэкiлеттi органдарында зац жо-балау ж^мыстарын ^йымдастыру ережесiн бекту туралы» ^аза;стан Республикасы Yкiметiнiц 2003 жылгы 21 тамыздагы № 840 ;аулысы, «^аза;стан Республикасы Yкiметiнiц Регламентi туралы» ^аза;стан Республикасы Yкiметiнiц 2002 жылгы 10 желто;сандагы № 1300 ;аулысы жэне бас;а да бiр;атар нормативтiк ^^кыкгъщ актiлер басшылык;а алынады.
Сонымен аталган лингвистикалы; сарап-таманыц ма;саты болып отырган «тупщс^алыщ» деген ^гымныц мэнш ;арастырып кeрелiк. Аны;тама эдебиетке жYгiнсек «тупщс^алы;» деген ^гымныц мэнi «^пщс^а - алгаш;ы негiз, бастап;ы н^с;а» дегендi бiлдiредi [2, 833].
Сонымен ;атар, б^л ^гым халы;аралы; шарт-ты жасауга ;атысушы тараптардыц шарттыц екi не одан кеп тшдеп келiскен ресми мэтiнiне ;атысты ;олданылады. М^нда шарт мэтiннiц тYпнYс;алыFы екшетл т^лгалардыц ;ол ;оюымен расталып, бiрдей кYшi бар деп саналады [3, 41]. Мэселен, «^аза;стан Республикасыныц халъщаралъщ шарттары туралы» ^аза;стан Республикасыныц 2005 жылгы 30 мамырдагы № 54 Зацыныц 1-бабыныц 1) тарма;шасында «дэйектеу - халы;аралы; шарт мэтiнiмен келюу белгiсi ретiнде келiссeздерге ;атысушы эрбiр тараптыц eкiлдерiнiц халы^аралык; шарттыц жобасына немесе оныц жекелеген нормала-рына аты-жeндерiмен алдын ала ;ол ;оюы не халыщаралык; шарт мэтiнiнiц тец тYпн¥с;алыFын аныщтау тэсiлi» деп ^рсе^^ен. Сонымен бiрге, осы 1-баптыц 15) тарма;шасында «халы;аралы;
Из практики законотворчества на государственном языке
22
шарттьщ тец т^пн^с^а мэт!ш - келiссвздерге ;атысушы тараптар немесе уагдаласушы тарап-тар тупн^с;а (тупкшкп н^:с;а) ретiнде ;арайтын халы;аралы; шарт мэтiнi немесе егер ол шартта квзделсе немесе б^л жвнiнде оган ;атысушылар келiссе, эртYрлi тiлдерде жасалган мэлндердщ арасында алша;ты; болган жагдайда басымды;;а ие мэтш» деп белгшенген [4].
Сонымен кврiп отырганымыздай, «тупн^с;а» бастап;ы жобаныц мэтiнi болса, ол бiр тiлде не бiрнеше тiлде дайындалган болса да бастап;ы деген ^гымды ;амтиды. Ягни, келюшген не сэйкестендiрiлген н^с;а деп айтса; д^рыс болады.
Б^л ^гымныц норма шыгармашылы;;а ;атысты пайда болу себебш нормативтiк актшердщ Конституциямызда белп-ленген мемлекеттiк тiл - ;аза; тiлiнде емес, ресми тiл мэртебешнде ;олданылатын орыс тiлiнде эзiрленуiмен байланыстыруга болады. Норма шыгармашылы;та мемлекеттiк т1лдщ ;олданылуына ;атысты ;алыптас;ан осындай жагдай бас;а мемлекеттерде тiптi кездеспейдi десе болады. Мэселен, Ресей мемлекетiнде зац актшершщ тiлi мемлекеттiк тiл - орыс тш жэне нормативтiк актiлерi тек орыс тiлiнде
эзiрленедi. Ал лингвистикалы; сараптаманыц ма;саты зац мэтшшщ ;азiргi орыс эдеби тш нор-маларына, оныц iшiнде нормативтш актiлер тiлi ерекшелiгiн ескере отырып, грамматикалы;, синтаксистiк, стилистикалы;, логикалы;, редакциялы;-техникалы; ;ателер мен терминдердi пайдаланудагы ;ателер бойын-ша ^сыныстар беру болып табылады [5, 32-33].
Ал республикамызда жYргiзiлетiн линг-вистикалы; сараптама шецбершде зац жобаларыныц тYпн¥с;алыFын аны;тау ж^мысы зац жобаларында пайдаланылатын терминдер мен ^ымдарды бiрiзге тYсiрудi, мэтiндердiц тYпн¥с;алыFын сэйкестендiруге ;атысты тш нормасына негiзделген ^сыныстар берудi жYзеге асыруды ;амтиды.
Сондай-а; зац жобалары келiсулерден кейiн взгертiлiп, толы;тырылып отыратынды;тан б^л ж^мыс зац техникасыныц талаптарын са;тауды басты назарда ^стауды ;ажет етедi.
К¥;ы; теориясы мен лингвистикалы; эдебиеттерде зац тiлi стилi ресми ю ;аFаздары стилiнiц шаFын стилi ретiнде ;аралса, осы ресми ю ;аFаздары стилi Yш шаFын стиль: дипломатиялы;, зацнама, бас;ару стилi тYрлерiне бвлiнiп, ондаFы зацнама тiлi стит зац, жарлы;, азаматты;, ;ылмысты; жэне взге де актшер, сот процешндеп свйлеу нысаны болып бвлiнедi. Ал оларды эзiрлеудiц жэне ресiмдеудiц сипаты осы
зац техникасыда жина;талады.
Нормативтш актiлердi ресiмдеу
тэсiлдерiнiц, талаптары мен ;аFидаларыныц жиынтыFы - зац техникасы [6] уа;ыт елегiнен втш, тэж1рибеде сараланып, толыFып отырады. Б^л ретте лингвистикалы; сараптама барысында басшылы;;а алынатын тiлдiк нормалар зац жобалары тшнщ тазалыFын, дэлдiгiн, аны^тынын жетiлдiрудi ;амтамасыз ететiн бiрден-бiр тэсш деп айтуFа болады.
Тiлдiк нормаларды басшылы;;а алу жацалы; емес, б^л ретте тiлшi-Fалым Р. Сызды;ованыц: «Тш мэдениетi дегенiмiз - свздердi д^рыс орнымен ;олдану (лексикалы;), д^рыс ^^расгыру (синтаксистiк), д^рыс ;июластыру (морфологиялы;), д^рыс дыбыстау (орфоэпиялы;), сауатты жазу (орфографиялы;), тiлдi эсерлi етiп ж^мсау (лингвостилистикалы;) нормаларын устану, орны;тыру, жетвдру», - деген mкiрi эдеби тiлiмiздiц бiр бвлiгiн ;^райтын нормативтiк ^^кыкгы; актiлердi жетiлдiру тэсiлдерiнiц болып табылатындыFын аны;тай тYседi [7, 24-25].
Лингвистикалы; сараптаманы сапа-лы орындаудыц таFы бiр кврсеткiшi сарап-шы маманныц ею тiлдiц грамматикалы; ерекшелiктерiн д^рыс пайдалануы, редакциялы; тYзету шеберлiгi мен норма шыFармашылыFы мэселелерiмен таныс болуы, яFни жоFарыда атаFан зац техникасы ережелерш бiлуi болып табылады.
Б^л ретте, лингвистикалы; сараптаманы жYзеге асыруда сарапшы мамандарFа баFыт-баFдар беретш бiр жYЙеге келтiрiлген, Fылыми непзделген эдiстеменi эзiлеу ;ажет болып табылады.
Лингвистикалы; сараптама зац жоба-сын мемлекетпк органдармен келюкеннен кейiн Казахстан Республикасыныц Yкiметiне енпзшгенге дейiн кезецiнде он бес ж^мыс кYнi iшiнде журпзшед^ Ал Президент Эюмшшпнщ ескертулерiн жоЙFаннан кейiн, Yкiмет зац жобасын Парламенттiц ;арауына енпзгенге дейiн кезенде журпзшед^ Б^л кезенде сараптама Yш ж^мыс кYнiнен аспайтын мерзiмде орындалады [1].
Алайда ;ай децгейде болмасын жобалардыц мэтiндерiн эзiрлеу, келiсу барысында ¥CынылFан тYзетулердi уа;ытылы енгiзу, тYпн¥с;алыFын пысы;тауды эзiрлеушi орган взi орындауы ;ажет. Ал Лингвистикалы; орталы;пен жYргiзетiн лингвистикалы; сараптама барысында зац жо-басы мэтiннiц тYпн¥с;алыFын ;амтамасыз ету ма;сатындаFы тYзету, пысы;тау ж^мыстары тYптеп келгенде жоба мэтшнщ сапалы болуын ;амтамасыз етудiц тэсш болып табылады.
№ 4 (24) 2011 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
Сонымен^оса^азiрriуа^ытталингвистикальщ сараптамага ^сынылып жащан жобалардыц сапасыздыгына ^арап жобаныц мемлекеттiк тiлдегi щс^асын дайындаушы мамандардыц бiлiктiлiгiн 6ip орталыщтан жетiлдiрудi ^йымдастыру, эдiстемелiк ^ралдарды даярлау жэне Yлестiру, гылыми жэне о^у эдебиеттерiмен ^амтамасыз ету ж^мыстарын жYзеге асыру ^ажет сия^ты.
Зац акгшерш эзiрлеушi эрбiр мемлекеттiк орган ез ^рылымдарында бар ж^мысты
аудармашыга жYктеп поймай, мамандардыц тiлдi Yйренуiн жэне оны ^олдануын ^адагалап, тiл Yйрену курстарында маманга теориялыщ мен тэж1рибелш бiлiмдi ^штастыруга д^рыс багыт беруд ^амтамасыз етуi ^ажет.
Осы шараларды жYзеге асыру лингвистикалыщ сараптама ж^мысын д^рыс жолга ^оюга, сондай-а^ эзiрленетiн зац жобаларыныц кемшiлiктерiн жоюга, орындаушылыщ iстi жогарылатуга эсер етерi аныщ.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. «Норма шыFармашылыFы ;ызметш жетiлдiру жвнiндегi шаралар туралы» Казахстан Респу-бликасы Yкiметiнiц 2002 жылFы 30 мамырдаFы № 598 ;аулысы.
2. Каза; тшнщ тYсiндiрме свздiгi / Жалпы редакциясын бас;арFан Т. Жанра;ов. - Алматы: Дайк-Пресс, 2008. - 968 бет.
3. Большой юридический словарь. изд второе, перераб и доп. / Под ред. проф. А.Я. Сухарева, В.Е. Крутских. - М.: ИНФРА-М, 2002. - VI, 858с. - (Серия «Библиотека словарей «ИНФРА-М»).
4. «Казахстан Республикасыныц халы;аралы; шарттары туралы» Казахстан Республикасыныц 2005 жылFы 30 мамырдаFы № 54 Зацы.
5. Экспертиза правовых актов в области обороны и военной безопасности / Под общ. ред. А.В. Ку-дашкина. - М.: «За права военнослужащих», 2011. - Вып. 118. - 192 с., Серия «Право в Вооруженных Силах — консультант».
6. «Нормативтш актшер туралы» Казахстан Республикасыныц 1998 жылFы 24 наурыздаFы № 213 Зацы.
7. Сызды; Р. Тш мэдениет жэне оныц проблемалары / Р. Сызды; // Тшдш норма жэне оныц ;алыптануы. - Астана: Елорда, 2001. - 230 бет.
Мацалада нормативтт цуцыцтыц актшер жобаларыныц лингвистикалыц сараптамасын ЖYргiзудiц здютемеа мзселелер1 царалады.
В статье рассматриваются проблемы методики проведения лингистической экспертизы проектов нормативных правовых актов.
The problems of the procedures of linguistic examination of normative legal acts are described in the article.
