CC BY
17Мемлекеттк тыде зац шыгару тэж1рибестен
Ак;ылбекова ^лжан Кэршкызы,
ЦР Зацнама институты Лингвистика орталыгынъщ
жетекшг гылыми цызметкерг, филология гылымдарыныц кандидаты
АЗАМАТТЬЩ ЗАЦНАМА: ЦАЗАК; ЖЭНЕ ОРЫС Т1ЛДЕР1НДЕГ1 МЭТ1НДЕРШЩ ТЕЦ ТУПН¥СК;АЛЫЛЫГЫ МЭСЕЛЕЛЕР1
Азаматтык зацнаманы к¥райтын нормативтiк к¥кыктык актшердщ эркайсысы ез алдына жеке-жеке зац болганымен, реттейтiн катынастары жэне онда колданылатын терминдердщ бiрiздi болуы белшнде бiр-бiрiмен езара тыгыз байланыста болады. Осы т^ргыдан азаматтык зацнама мэтшшдершдеп ^гымдар мен терминдердiц азаматтык зацнама ^ымдары мен терминдерiне сэйкестiгi, олардыц бiр iздi колданылуы мен дэлдт, магыналы^ бiрiздiлiгi мэселесi бYгiнгi зерттеп-зерделеудi кажет ететiн тыц такырыптардыц бiрi болып отыр.
Азаматтык зацнаманыц ец негiзгi жэне содан туындайтын баска зандарга ^йткы болатын непздемелш зацдар бiртектес аса мацызды ^огамдыщ катынастарды реттейтiн к¥кык нормалары бiрiктiрiлiп, жYЙеге келтiрiлетiн зацдар жYЙесi. Азаматтык зацнаманыц орыс жэне казак тшдершдеп мэтiндерiнiц тец тYпн¥C^алы болуы ^лттык зацнама сапасыныц керсеткiшi де болып табылады.
Тец тYпн¥C^алы^ты камтамасыз ету - к¥кык катынастарыныц барлык субъектшершщ зацнаманы бiрдей тYсiнуiне жэне колдануына багытталган ^йымдастырушылык, функцио-налдык, экономикалык, элеуметтiк шара.
Азаматтык зацнаманыц казак жэне орыс тiлдерiндегi мэтiндерiнiц тец тYпн¥CкалыFы белiгiнде Fылыми лингвистикалык сарап-таманыц негiзгi максаты зац жобаларыныц ^аза^ жэне орыс тiлдерiндегi мэтвдершщ сэйкестiгiн аныктау болып табылады. Сонымен бiрге, нормативтiк к¥кыктык актiлер тшшщ ерекшелiктерiн ескере отырып, казiрri казак эдеби тш нормаларына сай болуы, грам-матикалык, синтаксистiк, стилистикалык, логи-калык, редакциялык-техникалык кателердi жою жэне терминдердiц колданылуы женiндегi ^сынымдар беру.
Кай салада болсын терминология мэселес кашан да езектi. К^ам емiрiнде зацдардыц мацыздылыFы каншалыкты мацызды бол-са, зац шыFармашылыFы, эаресе, к¥кык шыFармашылыFы саласында аталFан мэселе де соншалыкты мацызFа ие. Зац шы^арушыныц еркiнiц дэлдiгi эрi зацныц нэтижелiлiгi зацдарда терминдердiц накты колданылуына тiкелей байланысты екендiгi даусыз.
Казакстан Республикасыныц Президентi -Елбасы Н.Э. Назарбаевтыц «Казакстан-2050» стратегиясы калыптаскан мемлекеттщ жаца сая-си баFыты» атты Казакстан халкына Жолдауын-да: «БYкiл элемде бiрдей кабылданFан терминдер бар. Олар кез келген тiлдi байытады. Бiз емiрдi езiмiз кYрделендiре тYсемiз, тYсiнбестiкке бой алдырып, акыл-ойды сапырылыстырамыз, кенерген сездердiц шырмауынан шыкпаймыз. М^ндай мысалдар аз емес».
Жаца колданыстардыц денiн к¥райтын халыкаралык колданыстаFы терминдердi аудару кажет пе, кажет емес пе деген мэселе туындайды. Осы ретте мYлдем аудармау керек, маFынасы б^рмаланады, б^лар ортак колданыстаFы сездiк корымызды байытатын сез болып жYре берсiн деген де пшрлер бар. КоFамдык санамызFа да, ^лвдк колданысымызFа да эбден орныккан атаулар аударылмай, тiлдiк корымызFа эбден сщют болып кеттi. Бiркатар еркениетп елдердiц зац лексикасынада б^л терминдер айна-катеаз осылай алынып, кэдеге асып жYргенi мэлiм.
Халыкаралык колданыстаFы сездердщ казакша баламасы сэттi табылFан н^скалары да аз емес.
Алайда соцFы кездерi тел сездерiмiздiц орнына, шетелдiк баламаларды катар колдану Yрдiсi етек алып отыр. Мысалы, накты тiлдiк жаFдаятта «ерктлер» деген езiмiздiц тел сезiмiз бола т^ра, француз тiлiнен енген «волонтер»
0
№ 3 (39) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
сeзi ^олданылып жYрген жай бар («Мемлекетпк жастар саясаты туралы» 2015 жылгы 9 а^пан-дагы Казахстан Республикасыныц Зацы). Колданыстагы зацнамага зер салсацыз, тiптi екi н^с^аныц ^атар ^олданылып жYргенiне куэ боласыз («Казахстан Республикасыныц Yкiметi мен Жапония Yкiметi арасындагы Техникалыщ ынтымактастыщ туралы келiсiмдi беюту туралы» Казахстан Республикасыныц 2005 жылгы 20 маусымдагы Зацы).
Эбден орнывдан халыщаралыщ жэне шет тшшен енген сeздердi ^аза^ тiлiне аудару мэселесш бiржола шешудi ^ажет етедь
Б^ган дэлел ретiнде ^олданыстагы зацнама тшндеп «идентификациялау» - сэйкестендiру, бiрдейлендiру мысалын келтiруге болады.
«Сэйкестендiру нeмiрлерiнiц ^лтты^ тiзiлiмдерi туралы» 2007 жылгы 12 ^ацтардагы Казахстан Республикасыныц Зацында «бизнес-сэйкестендiру нeмiрi» (бизнес-идентификационный номер), «жеке сэйкестендiру нeмiрi» (индивидуальный идентификационный номер), «сэйкестецщру нeмiрiн ^алыптастыру» (формирование идентификационного номера), «сэйкестендiру нeмiрлерiнiц ^лттъщ пзшмдерЬ» (национальные реестры идентификационных номеров), ^¥жаттарда сэйкестендiру нeмiрлерiн ^рсеткен кезде: «ЖСН» (ИИН) - жеке сэйкестецщру нeмiрi Yшiн; «БСН» (БИН) - бизнес-сэйкестендiру нeмiрi Yшiн ресми ^ыс^арту ретiнде алынган.
«Сэйкестендiру нeмiрлерiнiц ^лтты^ лiмдерi туралы» Казахстан Республикасыныц 2007 ж^1лгы 12 ^ацтардагы Зацына сэйкес Казахстан Республикасы Yкiметiнiц 2007 жылгы 22 мамырдагы N 406 ^аулысымен бекiтiлген Сэйкестендiру нeмiрiн ^алыптастыру ережесi, Жеке жэне занды т^лгалардыц (филиалдар мен eкiлдiктердiц), сондай-а^ дара кэсiпкерлердiц сэйкестендiру нeмiрiн ^алыптастыру жэне б^рын берiлген ^¥жаттарын ^айта ресiмдеу Yшiн eтiнiш жасау ережес 2007 жылгы 13 тамыздан бастап ^олданыс^а енгiзiлiп, «жеке сэйкестендiру нeмiрi», «бизнес-сэйкестендiру нeмiрi» болып ^олданылып жYр.
Ал Казахстан Республикасы Yкiметiнiц жанындагы Мемлекеттiк терминология комиссиясы 2014 жылгы отырыстарында «идентификациялау» н^с^асын бекiтiп, соцгы тэжрибеде осылайша ^олдану белец алып отыр.
Осындай сипаттагы тэжiрибенi баланс -тецгерiм сeздерiнiц ^олданылуы мысалынан да бай^аймыз. 2014 ж^1лгы 29 мамырдагы Еуразияльщ экономикалыщ ода^ туралы
шартта баланс - тецгерiм н^с^алары ^атар ^олданылганын кeруге болады. Шарттыц 80-бабында: газдыц, м^найдыц жэне м^най eнiмдерiнiц индикативтi (болжамды) балансы деп ^олданылса, 101-бапта: тeлем тецгерiмi (платежный баланс) деп алынган.
Осы т^ргыдан идентификациялау сэйкестецщру, бiрдейлендiру; баланс - тецгерiм; рынок - нарыщ тэрiздi ^олданыстар элi де болса, ойлана тYсудi ^ажет етедi.
Бiрнеше н^с^адагы ^олданыстардыц мYмкiндiгiнше Мемлекеттiк терминология комиссиясы тарапынан бекiтiлген немесе ресми тшде стандартталган, сондай-а^ жазба тiлде ^олданылу жиiлiгi жогары, ягни, нормага айнала бастаган т^лгасы пайдаланылуы тиiс: кредит - несие; кредитор - несие берушц кредитор -кредит берушц финанс - ^аржы; Б^лар тшдш ^арым-^атынас машыгында сабак;тастык; ^агидаты бойынша, бiразFа дейiн жарыса жYрiп, келе-келе бiреуi орныFады. Сeйтiп, «табиFи» тYрде тiл eзiн-eзi реттеп отыратындыщтан, бiралуан сeздер тез арада нормаFа тYсiп, сeздiц ыщшам н^с^асына артыщшылыщ бершп, бiр iзге тYседi.
Олардыц тшдш норма YPДiсiне сай келетiнi немесе ауыщитын т^старына талдау жасап отыру тiлшi ^ауымыныц да, зацгер ^ауымыныц да к^ыретше жатады.
Мемлекеттiк терминологиялыщ комиссия осы жылдар iшiнде осындай жYЗдеген терминдердi бекiтiп, ^олданыс^а енпздь Карап отырсацыз, ^лттъщ тiлiмiздiц бай ^орыныц т^ны^ынан небiр eмiршец баламаны, ^аза^ша сeйлеп т¥рFан небiр атауларды табуFа болады екен. Б^л арада термин жасалымыныц Fылыми дэстYрлi грамматикалыщ эдiстемелерiне CYЙене отырып, ежелгi салт-дэстYрiмiзде ^аныщты бояуымен eрнектелген сeз ^олданыстарды да, тYбiрi бiр тYркi сeздерiнiц ^олданыстарын да eзге тш сeзiне баламалыщ ^ым беретiн атауларды молынан табуFа болады.
Казахстан Республикасы Yкiметiнiц жанын-даFы Мемлекеттiк терминология комиссиясы экономиканыц, Fылымныц, техниканыц, мэдениеттщ барлыщ салалары бойынша ^аза^ тшнщ терминологиялыщ лексикасы саласында ^сыныстар эзiрлейтiн консультациялыщ кецес-шi орган болып табылады. Комиссияныц К¥зыретше енетiн жекелеген мэселелердi ^арау Yшiн терминологиялыщ секциялардыц ж^мыс топтары (^азiрri уа^ытта 30 ж^мыс тобы) бар, олар салалыщ терминдер ^сынады.
Каза^ тiлiнiц Fылыми салаларыныц iшiндегi орфографиялыщ, орфоэпиялыщ жэне
Мемлекеттк тлде зац шыгару тэжгрибестен
терминологиялык мэселелер д^рыс шешiмiн тауып, YKrecripy Yшiн у^метпк (мемлекеттiк) гылыми орталык (MFO) ^¥Рган жен. М^ндай к^рылым казак тiлi мэселесiн практикалык колданыс объектiсiне айналдыруга колайлы жэне тшдщ тiрi т^рпатын жандандыратын багытка бетб^рыс жасатады деп ойлаймыз.
Сейтiп, Терминологиялык комиссия осы Yкiметтiк гылыми орталыктыц ажырамас белiгi болады да, терминдердi белгiлi бiр сатылардан еткiзiп барып бекiтy тетiгi косылады. Терминология мэселес ец эyелi накты терминдерге деген тапсырыстар жасалып, ол баспасезде жарияланып, оган халык тарапынан баламалар ^сынылып барып, соны с^рыптау мен сараптауды элгi терминком карап, терминдi халык пен уакыттыц бiр жылдык тезшен, сынагынан еткеннен кейiн гана бектлетшдей етiп шешiлгенi жен.
КР Yкiметiнiц жанындагы Мемлекеттiк терминологиялык комиссиясы ж^мысын жYЙелi ^йымдастыруды кажет етедi. Ол Yшiн комиссия жанынан к¥кыктык-лингвистикалык кецес к¥рылып, кецес к¥рамында сала мамандары (экономика, зац, техника, т.б.) бар салалык терминологиялык секциялар ж^мыс ютесе,
терминологиялык комиссияга бекiтiлyге ^сынылган терминдер гылыми непзде талкыланып, тYпкiлiктi шешiм кабылданар едi.
Терминологиялык комиссияныц непзп максаттарыныц бiрi ретiнде терминдердi бекпумен катар, зац тiлi стилiн жетiлдiрyге, калыптандаруга багытталган ж^мыстарды Yйлестiрy мiндетiн косса, осы багыттагы ж^мыстарды жандандыра тYсер едi.
Жаyапкершiлiктi тiл саясаты казак ^лтын бiрiктiрyшi басты факторлардыц бiрi бола отырып, мемлекеттiк ^лвд практикалык колданыс объектiсiне айналдыру, ^лттык терминологияны реттеу, стандарттау жэне Yйлестiрy iсiне де негiз болары сезаз.
ТYптеп келгенде, азаматтык зацнама зац мамандарына гана емес, барлык азаматтарга арналатындыктан, элеyметтiк мацызы зор, сапасы жогары, мазм^ны айкын да тYсiнiктi жэне зац техникасы т^ргысынан сауатты болуга тиiс. Келешекте зацнамалык актшер жобаларыныц ресiмделy тутастыгын сактау жэне олардыц тiлi мен стилiн жетiлдiрyге септiгiн тигiзетiн максатты ж^мыстардыц мацызы зор болмак.
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Казакстан Республикасыныц Президентi - Елбасы Н.Э.Назарбаевтыц «Казакстан-2050» стратегиясы калыптаскан мемлекеттiц жаца саяси багыты» атты Казакстан халкына Жолдауы.
2. «Сэйкестецщру немiрлерiнiц ^лттык тiзiлiмдерi туралы» 2007 жылгы 12 кацтардагы Казакстан Республикасыныц Зацы.
3. «Мемлекеттiк жастар саясаты туралы» 2015 жылгы 9 акпандагы Казакстан Республикасыныц Зацы.
4. «Казакстан Республикасыныц Yкiметi мен Жапония Yкiметi арасындагы Техникалык ынтымактастык туралы келiсiмдi бекiтy туралы» Казакстан Республикасыныц 2005 жылгы 20 маусымдагы Зацы.
5. http://www.russian-translators.ru/terminologitcheskiy-komitet/
Мащалада зацнамалъщ актыердг аударуда кездесетгн mYumKudi мэселелер щарастырылган. Tywh свздер: улттыщ зацнама тм, аударма мэселелерi, тец тYпнYCщалыщ.
В статье рассматриваются проблемные вопросы, возникающие при переводе нормативно-правовых актов.
Ключевые слова: язык законодательства, проблемы перевода, аутентичность.
In article the problem questions arising at the translation of normative legal acts are considered. Keyword: language of the legislation, translation problem, authenticity.
№ 3 (39) 2015 ж. Цазацстан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы ^лжан Кэр1мкызы Акылбекова,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц жетекшi гылыми ^ызметкер^ ф.г.к. Азаматтык зацнама: казак жэне орыс тiлдерiндегi мэтшдершщ тец тYпнyскалыFы мэселелерi
Акылбекова Гульжан Каримовна,
ведущий научный сотрудник Центра лингвистики Института законодательства РК, к.ф.н. Гражданское законодательство: проблемы аутентичности текстов на казахском и русском языках
Akylbekova Gulzhan Karimovna,
leading researcher Center of linguistics of Institute of the legislation of the Republic of Kazakhstan, Candidate of Philology
Civil code of the Republic of Kazakhstan: problems authentic text of the kazakh and russian languages
