CC BY
182Шыцгысбаева ДYйсенкYл Мрцанбетжанцызы,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц аударма секторыныц ага гылыми цызметкерг
КАЗАК ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНЬЩ ДАМУ СИПАТЫ ЖЭНЕ ЗАЦ ТЕРМИНДЕР1
Термин сездер - гылым саласына сэйкес бiршама жYЙеленген сездер тобы. Когамдык катынастарга гылым мен бшмнщ, техниканыц заман талабына сэйкес дамып, еркендеп оты-руына орай жэне терминологиядагы бейнелiлiк пен рецкпк к^былыстыц ^лтты^ сипатка ие бо-луы эр халкытыц тел тарихымен, мэдениетiмен, салт-дэстYрiмен, ырым-жоралгысымен тiкелей байланысты. Терминнщ магынасы жылжы-малы, езгермелi емес, эркашан теракты бола-ды да, гылым мен техниканыц бiр саласына меншiктелiп, соган тYпкiлiктi кызмет аткарады. Сондыктан термин сездер жалпылама ортак сезден ерекшеленiп, арнаулы сездер тобына жаткызылады. Казак тiлiндегi кэшби терминология негiзiнен екi тYрлi жолмен жасалган.
1. Каза^ сездершен эр тYрлi тэсiл аркылы жасалган терминдер. Мысалы, еркениет, гарыш, сынак, мYшелтой, таспа, кондыргы, елтацба, т.б.
2. Орыс тiлiнен кабылданган казакша бала-малары жок гылым, техника т.б. салалардагы интернационалдык арнаулы терминдер. Мысалы, математика, спорт, лингвистика, медицина, биология, экономика т.б.
Белгш бiр тщдеп гылым мен техника саласындагы арнаулы атаулардыц сездтн терминологиялык сездiк деп атаймыз. Терминдер топталып бiр сездiк турвде де, белгiлi гылым саласына байланысты жеке-жеке ютап болып та шыга бередi. Сездiктерге лингвистика, эдебиеттану, музыка, металлургия енеркэаб^ тау-кен iti, физикалык география, математика, физика, астрономия, геология, юриспруденция, педагогика, психология, медицина, ю журпзу, экономика, философия, спорт-физкультура, к¥рылыс жэне к^рылыс материалдары, ботаника, топырактану, темiр жол, биология, химия, археология, механика, машина, мал дэртерлш, элеуметпк-экономикалык, анатомиялык, есiмдiктер физиологиясы, биохими-ясы, когамдык саяси-терминдер, т.б. енпзшедь
Казак терминологиясындагы алдын ала непзге алуга тиiстi багдарлар аныктап керсетудi жэне терминологиялык сездiктердi тYзуде
пайдалануды талап етедi. Терминологиялык сездшке автор тарапынан енгiзiлген езгерiстер мен жацалыктар олардыц терминдердi берудегi тшмдшп мен сездiк к¥рылымына кажеттiлiгiне кез жетюзбей т^рып енгiзiлмеуi керек. Кез кел-ген мейлi лексикографиядагы болсын, сездiк тYрi жэне ондагы терминдердщ тYсiндiрмесi, аудармасы ешкандай кYдiксiз, еркш пайдала-нылатындай болып шыгарылуы кажет. Казiргi казак терминографиясындагы эр саланыц терминологиялык сезд^ершщ эр автор тарапынан тYзiлген бiрнеше н^скаларыныц болуы орын-сыз. Жэне «сездштщ баламасы» деген де ^гым болмауы керек. Терминологиялык сездшке алы-натын терминдердщ калыптаскан терминдер, не жаца терминдер мен сала аралык терминдердщ арасын ажыратып беру казiргi казак терминогра-фиясында киынга айналып отыр.
Осы замангы медицина гылымыныц дамуына байланысты туындаган жаца гылыми ^гымдар мен концепциялар медицина лексикасыныц Yнемi жаца терминдермен толыгып отыруына себепкер болып отыр. ¥лттык тiлдiц бiр тармагы болатын гылым мен техника тшнде бiр ^гымныц термин жуйешнде тYрлi тэсiлмен берiлу байкалады. Эрбiр термин бiр магынаны бiлдiрiп, бiр ^гым бiр атаумен берiлуi тшс, бiрак емiрде Yнемi олай бола бермейпш байкалады. Термин сез бiр ^гымды бiлдiру Yшiн колданылатындыктан, бiр ^гымныц бiрнеше атауыныц болуы д^рыс емес, алайда терминологияда осы к¥былыс орын алып отыр. Мэселен, казiргi казак тiлiндегi лингвистикалык терминдердiц кепшшп ^лттык негiзде.
Эз тэуелсiздiгiн алып, дербес мемлекет ретшде еркениетке кадам баскан Казакстан Республикасы б^л кYндерi ана тiлiмiзге, оныц тагдырына ерекше кецiл белуде. Эсiресе, мемлекеттiк мэртебеге ие болып отырган казак тшнщ когамдык кызметiн жанданды-ру, калыптастыру басты мэселеге айналып отыр. Осы орайда, оныц негiзi туралы Эбдуэли Кайдаровтыц «Ец алдымен, оныц прек болар Yш таганы - жазу-сызуы, (^рпак арасын жалгастырар
алтын Kenipi), ономастика, (жер бетшдеп ескертюш^, терминологиясы (оныц баю, жацару Ke3i) берш емес екендтн мойындау кажет» [1, 3 б.] деген niKipi орынды айтылган.
Eлiмiздеri каркында когамдык элеуметтiк eMip тугызып отырган кYнделiктi кызметтеп колданыстыц кажеттшгш мынадан керуге бо-лады: Б^рын термин жасау ж^мысымен тек лексинормалардыц б^рмалануына экеп согатыны да лексикографтармен лексикологтар, шет ел тшдершщ мамандары, аудармашылар айналыс-са, казiргi гылым мен техника заманында - ло-гигтар мен математиктер, физиктер, медицина кызметкерлер^ ауыл шаруашылыгы гылымыныц eкiлдерi жэне баска сала гылымдары да жYЙелi тYрде ш^гылдана бастады.
Атап айтканда, Орысша-казакша эскери атау-лар (Кызылорда, 1927), Терминологический словарь (Агыбащлы, Алма-Ата, 1936), Казак тшнщ терминдерi (Кызылорда, 1936), Русско-латинско-казахский терминологический словарь (Т.2, М. Ис-ламбеков, Алма-Ата, Изд. АН КазССР, 1960), Краткий русско-казахский словарь литературоведческих терминов (Т. Абетов, Алма-Ата, Изд. АН КазССР, 1962), Русско- казахский краткий словарь лингвистических терминов (С. Кецесбаев, Т. Жанузаков, Алма-Ата, 1963), Химия терминдершщ орысша-казакша сeздiгi (Б. Бiрiмжанов, С. Омаров, Алматы, 1969), Орысша-казакша когамдык-саяси терминологиялык сeздiк (Алматы, «Казакстан» баспасы, 1974). F. Сапаргалиев «Зац терминдершщ тYсiндiрме сeздiri». (Алматы, 1995), Орысша-казакша, казакша-орысша термин-дер мен атаулар сeздiгi. (Мемтерминком бекикен. Алматы, 2004.), F. Калиев. «Тiл бiлiмi терминдершщ тYсiндiрме сeздiгi» (Алматы, 2005) т.б.
Казак терминологиясын б^рынгыдан да гeрi тYпкiлiктi етiп калыптастыру, тшдш т^ргыдан тYсiнiк беру, олардыц нэтижесш эртYрлi салага баянды етiп шщру мэселесi eте зор мацыз алып отыр. Осыган байланысты, бYгiнгi тацда Yлкен кажеттiлiкке айналып отырган терминология мэселеш, оныц iшiнде зац терминдершщ мэселелерi терец зерттеудi кажет етедi.
Терминология - Yздiксiз дамып келе жаткан гылым саласы. Оныц Казан тeцкерiсiнен кейiнгi жылдарда шгершеуше бiршама Yлес коскан, терминологиялык лексиканы зерттеуде жэне оныц когам Yшiн мэнiн, мацызын аныктауда А.А. Реформатскийдщ, В.В. Виноградовтыц, Н.А. Баскаковтыц, В.И. Сифоровтыц, Р.А. Будаговтыц, О.С. Ахманованыц, Б.О. Орузбаеваныц, М.Ш. Fасымовтыц, Т. Бертагаевтыц т.б. зерттеушi галымдардыц ецбектерiнiц мэнi зор болды.
Сонымен катар, тYрколог галымдар А. Байт^рсын^лы, К. Ж^банов, С. Аманжо-лов, Н. Сауранбаев, С. Бэйiшев Э. Кайдаров, М. Балакаев, F. М^сабаев, Ш. Сарыбаев, в. Айт-
баев, Э. Эбдiрахманов, С. Исаев, т.б. ецбектервде термин жасаудыц принциптерi мен шарттары белгiленiп, аныкталып, салалык термин жасау мэселес жолга койылды.
Салалык терминология мэселесiн зерттеудiц бiрнеше себеш^ болды. Атап айтканда, гылыми-техникалы^ прогрестщ талабына сай эрбiр вркениеттi елдщ терминологиясы да за-ман талабына орай дамуы тиiс. Eкiншiден, казак эдеби жазба тiлi - мемлекетпк тiлдiц негiзi болса, терминология мен гылым тш оныц жон аркасы болуы тиiс.
Yшiншiден, казак тш терминологиясы эртYPлi жагдайларга байланысты ^¡рп кезде Yлкен дагдарыс^а ^шырап отыр [1, 4 б.]. Термин тэжрибес аякасты болып, эркiмнiц вз бетшше термин жасауы барынша орын алып отыр.
Демек, к^рп кезецде мемлекетпк мэртебелi ана тшмiздщтабиFатынасайжацашакалыптастырудыц принциптерiн белгшеу басты максат.
KоFам дамуыныц жаца кезещне квтерiлгенде, халы; т^рмысына, FылымFа, салалык взгерiстер енгенде квптеген жаца атаулар, соны ^ымдар пайда болып, соFан байланысты тiлдегi б^рыннан бар свздердщ маFыналары квбейедi немесе мYлдем жаца свздер, терминдер туады. Осын-дай жолмен туындайтын, халы; т^рмысына взгерiстер болFан сайын жетiлдiрiп отыруды кажетсшетш терминология саласыныц бiрi - зац терминдер^
Зац терминдерi жалпына тYсiнiктi тiлде емес, белгiлi дайындыны бар не белгiлi бiр сала кызме^мен таныс ж^ршылыкка арналып, рес-ми стильде жазылады. Зац тшше мэтiннiц тура маFынада баяндалуы, накты терминдер мен ^ымдардыц, зацFа тэн калыпты тiркестердiц, к^рылысы бiр свз орамдарыныц берiлуi тэн. Сол себепп де аудармада тYпн¥Cка мэтiннiц стильдш ерекшелiгi тугас ескерiлiп, свз байлынын мо-лынан пайдаланумен катар грамматикалы; мэселелер, яFни орыс тiлi мен казак тш арасындаFы грамматикалык сэйкесаздштер жете ескерiлуi кажет. Mэтiнге карай свздердщ орынын ауыстыру, косу, тYсiрiп тастауды пай-далана отырып, свйлем мYшелерiнiц орналасу зандылыFын, казак тшшщ эдеби нормасын, емле ережелерiн сактау талап етiледi.
Зац терминдерi аударманы колдану терминдердi ала-к¥ла пайдалану, жарыспа-лы балама терминдердiц пайда болуы сиякты мэселелердi де туындатады. Мэселен, «Адамныц жэне азаматтыц конституциялык к¥кыктары мен бостандыктарын корFау жYЙесiн одан эрi жетiлдiру туралы» Казакстан Республикасы Президентiнiц 2004 жылFы 29 карашадаFы № 1474 ЖарлыFында «ходатайство» «колдаухат» деп берiлсе, «Экiмшiлiк к¥кык б^зушылык туралы» Казакстан
Республикасыньщ 2001 жылгы 30 ;ацтардагы № 155-II Кодексшщ 579-бабында «епшш» деп берiлген. Казахстан Республикасыныц 1997 жылгы 16 шшдедеп Кылмысты; кодексшщ 175-бабында «кража» аны;тамасы былайша берiлген: Статья 175. Кража 1. Кража, то есть тайное хищение чужого имущества, ал мемлекетпк тшдеп ау-дармасында: «¥рлы; 1. ¥рлы;, ягни бетен мYлiктi жасырын ^рлау» деп берiлген, м^нда «хищение» - талан-тараж, талан-таражга салу магынасын беретiндiктен, кража - ^рлы; жасау, ^рлы;, хищение талан-тараж деп белек на;тылануы керек.
Сондай-а; нормативтiк актiлерде пайдаланы-латын «правовое поле» терминшщ ерiс» деп пайдаланылуы да, оныц са-
ласы» не аясы» дегенге жа;ын ^гымын
ашпайды, зац тшнде ;олдануда осы терминнiц баламасын iздеген жен.
нормативтiк актiлердiц мемлекетпк тшдеп аудармасын эзiрлеудегi туындаган езекп мэселелердi, зац тiлiццегi аударма ар;ылы пайда болган осы мэселелердiц себептерш ашып керелiк.
Негiзiнде эзiрленетiн непзп ;^жат тYрi болып саналатын зац жобалары жэне зац жобаларына гылыми сараптамалар тек ресми плде
эзiрленедi. Зац жобасыныц бастап;ы эзiрленген ресми тiлдегi н^с;асына сараптама жYргiзiлiп, кейде толы;тырылган н^с;асына ;айта сараптама жYргiзумен зац техникасына сэйкестендiрiледi, ал мемлекетпк тшдеп н^с;асы аудармашы ма-ман эзiрлеген аударма тYрiнде, зац техникасына сэйкес келпруге ешбiр сараптама жYргiзiлместен дайындалады. Зацгер маман аудармашы ма-
маннан бiлiктiлiгiмен ерекшеленетiнiндей, ;^жатты эзiрлеуге де эсерiн тигiзедi, ягни зац терминдершщ бiрiздi пайдаланылмауы, мэтшнщ б^рмалануы, норма мазм^ныныц
ашылмауы, терминдер мен ^гымдардыц эртYрлi баламаларыныц пайда болуы, аударманыц сапасыздыгы, мэтiндер сэйкеспейдi деген мэселелердiц туындауына себеп болады. Зац жобаларыныц мемлекетпк плдеп аударма ар;ылы эзiрленген н^с;аларын зерделей оты-рып, тYпн¥с;а мэтшге сэйкессiздiк, терминдердi д^рыс пайдаланбау ;ателiктерi жиi кездесетiнiн бай;алады. Ал осы зац жобаларын зац техникасына сэйкестшкке жэне де лингвистикалы; талдау т^ргысында да сараптаудан еткiзсе, зац жобасы мэтiнiнiц д^рыстыгы толы; ;амтамасыз етiлер едi. вйткенi зац жобаларыныц ресми тшдеп н^с;асыныц д^рыстыгы жан-жа;ты тал;ыланып, зацгерлердiц толы; сараптамасы-нан етумен ;амтамасыз етiлiп отыр емес пе?
Кебше зацнаманы жуйелеу жэне г^ы; ;олдану тэжiрибесiн талдау барысында зацдарды жYЙелеу, оларды тYрлi багытта зерттеу, зац нормаларыныц ;айшылы;тарын ай;ындау ар;ылы зацнаманы жетiлдiру сия;ты ж^мыстар жYргiзiледi, б^л ж^мысты ат;аруда да орыс тiлiнiц басымдылыгы бай;алып отыр. Оган зандарга талдау жYргiзетiн мемлекеттiк тiлдi бiлетiн бiлiктi мамандардыц аздыгы себеп болып отыр.
Каза; тiлiне ;атысты ;ателер зац жобасыныц алдымен орыс тiлiцде дайындалып, содан кейiн гана ;аза;шага аударылу салдарынан орын алады.
ПайдаланылFан эдебиеттер TÏ3ÏMi
1. Л.З. РYCтемов. Казiрri ;аза; тiлiндегi араб-парсы кiрме сездерi. - Алматы: Fылым, 1982. - 159 б.
2. в. Айтбаев Каза; тш бiлiмiнiц мэселелерi. - Алматы: Арыс, 2007. - 627 б.
3. Э. Кайдаров. Каза; терминологиясына жацаша кез;арас. - Алматы: Рауан, 1993. - 420 б.
4. Ш. Кдоманбай^лы Термин;ор ;алыптастыру кездерi мен терминжасам тэсiлдерi. - Алматы: Сездш-Словарь, 2005. - 240 б.
5. F. М^сабаев. Каза; тш бiлiмiнiц мэселелерi. - Алматы: Арыс, 2008. - 472 б.
• • • • •
Осы мацалада жалпы цазац терминологиясыныц даму кезец мен цаз1рг1 цолданыстагы зац терминдерi зерттелген.
Tyurndi свздер: цазац терминологиясы, цолданыстагы зац терминдерi, даму кезецдерi.
Настоящая статья посвящена анализу развития казахской терминологии и действующих юридических терминов.
Ключевые слова: казахская терминология, периоды развития, действующие юридические термины.
This article analyzes the development of the Kazakh legal terminology and legal terms. Keywords: kazakh terminology, periods of development, legal terms.
Д.М. Шынгысбаева,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц аударма секторыньщ ага гылыми Kbi3MeTKepi
^азак; терминологиясыныц даму сипаты жэне зац терминдерi Шынгысбаева Д.М.,
старший научный сотрудник сектора переводов Центра лингвистики Института законодательства РК Период развития казахской терминологии и юридических терминов
Shyngysbayeya D.,
Research officer of sector of research linguistic expertise of drafts of laws and regulations and international agreements of Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
Character of development of the kazakh terminology and legal terms
