CC BY
17№ 1 (37) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
Касымова Айсулу МолдаFyлк;ызы,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгынъщ НКА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалъщ сараптама секторыныц ага гылыми щызметкерг
¥ЛТТЬЩ ТЕРМИНОЛОГИЯДАГЫ ЖУИЕЛ1Л1К МЭСЕЛЕС! ТУРАЛЫ
Элемдш кауымдастык Казакстан Республика-сын демократиялык жэне зайырлы мемлекет ретiнде таныды. Кез келген елдщ мемлекеттiлiгiн айкындайтын негiз калаушы фактор оныц тш болып табылады.
Кеп гасырлык тарихы бар казак тiлiне мемлекеттiк мэртебе бершуше байланысты оныц когамдык мацызы арта тYCтi. Мемлекеттiк тшдщ элеуметпк-когамдык функциясын дамытуда, оныц колданылу аясын кецейтуде улттык терминологияны реттеудiц, жYЙелеу мен дамытудыц ерекше мацызы бар.
¥лттык терминологияныц калыптасуына, эсiресе накты гылыми салалар жекелеген пэндерге деген муктаждыкты камтамасыз етуге елеулi Yлес коскан улы галым А. Байтурсыновтыц ецбектерi айрыкша мацызга ие болды.
Егемендiк алуга жэне казак тшше мемлекеттiк тiл мэртебесiнiц берiлуiне байланысты улттык терминология проблемаларына ерекше мэн берiле бастады. Казак терминологиясыныц улттык ерекшелiгiн жацгырту Yшiн жаца мYмкiндiктер ашылды. Бурынгы ондаган шет тiлi терминдерiне сэттi казакша баламалар тацдалып алынды. Тэуелсiздiк жылдары эртYрлi гылым салалары бойынша каншама сездштер шыгарылды.
Алайда, соцгы жылдары казак тшшщ тер-минологиялык жYЙесiн эзiрлеу белсендiлiгiнiц курт есуiне карамастан, улттык накыштагы терминдердi жасау кезiнде казак тшшщ шю ресурстары, лингвистикалык гылымныц жетiстiктерi барынша толык пайдаланылмай келед1 Колданылып жаткан шаралар жеткiлiксiз болуда. Оныц басты себептерi: езара эрекеттесетш екi негiзгi фактордыц -тшдш фактордыц эсiре багалануынан жэне тшдш емес (элеуметтiк, саяси, экономикалык, психологиялык, тарихи, географиялык, езге де)
факторлардыц ескерiлмеуiнен тiлдiк ахуалдыц калыптасуы болып табылады.
Тiлдi ете нэзiк те жанды кубылыс деймiз. Ол аса мукияттылыкты, сактыкты талап етедi. Тiлiмiздiц лексикасына енiп жаткан жаца сездер мен терминдердщ бiрден-бiр жYЙеге тYсiп, орныгын кете коймауы да оныц осындай табигатын байкатады.
Дегенмен де кешнп кезде, эсiресе лингвистикалык эдебиеттерде терминдердiц жYЙелi-лiлiгi мэселес жиi айтылып жYр. Ал ецщ бул жYЙелiлiк дегендi елдiц бэрi бiрдей дурыс тYсiне бермейтiн сиякты. Эркилы пiкiр бар. Муныц эрюм эртYрлi жагын алып езiнше тYсiндiргiсi келедi. Мэселен, белгiлi терминолог-тiлшiлердiц бiрi В.П. Даниленко муныц классификациялык мэнше баса назар аударып, сол тургысынан алып тYсiндiрмек болады.
Терминнiц жYЙелiлiкке сэйкес жасалып, терминологияныц жYЙелi болуы кажеттiгiн алгаш атап керсеткен галымдардыц бiрi А.А. Реформатский «Тшдеп сездердщ жалпы YPДiсi - сезжасамдагы жYЙелiлiк - терминдерде бул YPДiс айрыкша айкын байкалады», -деп жYЙелiлiктiц терминологияда ерекше анык керiнiс табатындыгын айта келiп, «Терминология белгiлi бiр гылымныц угымдар жYЙесiн бiлдiру Yшiн кажет» деген тужырым жасайды. Бул - угымдар жYЙесiн белгiлейтiн атаулар жиынтыгыныц да езi тацбалаушы болып отырган жYЙенiц ерекшелiгiн керсете алатындай жYЙелi болуы керек деген сез. Fалым терминологияныц ец алдымен, угымдар жYЙесiн керсету Yшiн кажеттiгiн оныц басты белпсшщ бiрi ретiнде атап айтады.
Ал Yшiншi бiр птр осы айтылгандарды дамыта келiп, терминдер жYЙесiн екi тYрлi ыцгайда карастырады. Ягни оны бiр жагынан терминологиялык жYЙенiц элементi ретiнде,
Мемлекеттк тыде зац шыгару тэж1рибес1нен
екiншi жагынан жалпы тiл жуйесiнiц элемент есебiнде багалайды.
Туркология iлiмiнде де бул жайында белгiлi 6ip тусшк орныга бастаган тэрiздi. Олардыц кайсыбiрi мына тектес. ЖYЙелiлiк талабы термин курайтын элементтер мен белгiлердi iрiктей бiлу жYЙесiне тiкелей байланысты. ^ктеу сэтiнде ол белгшердщ бiртектестiгiне катты квцш белумен катар, терминдер жYЙесiнiц дурыстыны белгiлi бiр жYЙе бойынша белгiлердi iрiктеуге гана емес, сонымен бiрге сол белгшердщ кай тYрде болатынына да байланысты екенiн ескеру кажет. Оныц айтуынша, терминология жYЙелiлiгi термин элементтершщ тiркесiмдiлiгiне, баскаша айтканда, олардыц орналасу тэртiбiне де катысты болады.
ЖYЙелiлiк тэртiбi сакталатын жерде сино-нимдiк катарга, квпмагыналылы^ка орын жок. Эсiресе, эртYрлi кызмет аткаратын жалгау, журнактарды белгiлi бiр магынада кайталап колдануга эуес болмаган жен. Жалпы, калайда терминдер жYЙелiлiгi лексика тургысынан да, морфология тургысынан да талап етшген дурыс. Жай свздер табигатына тэн кейбiр грамматикалык ауыткулар терминдерде болмауга тиiс.
Терминдердi реттеп, жYЙелеп отыру свзсiз кажет. К^ажет кана емес, ол - мiндеттi тYрде жYргiзiлуге тиiстi iс.
ЖYЙелiлiк, бiр iзге тYсiру мэселесiн свз еткенде, алдымен термин свздер мен олардыц аудармалары ойга оралады. Терминдер эртYрлi салада квптеп шыгып жатканымен элi кYнге дейiн олардыц баламаларыныц ала-кулалыгеын, бiр iзге тYCпей келе жат^андыгын квруiмiзге болады. Расында квптеген терминдердщ жарыспалы атауларыныц квптiгi эркiмдi де жацылыстыратыны анык. Ел тэуелшздшнщ жиырма жылдан астам уакыт шшде кабыл-данып, колданыска енгiзiлген зац мэтшдервде пайдаланылып жYрген терминдер мен термицщк тiркестердi жYЙелеу iсi ьщтиятты зерттеу мен табанды жумысты кажет етедi. Осы ыцгайда колданыстагы зацнамада элi де болса катар колданылып журген бiркатар терминдер мен термицщк тiркестер жYЙелеп, бiрiздiлiкке тYсiрудi кажетсшетшдтне назар аударгым келедi. Мэселен, адекватный - барабар, сайма-сай; определение - аныктау, айкындау; единый -бiртутас, бiрыцFай; компоненты - курамбвл^ер, курауыштар; ходатайство - втiнiшхат, колдаухат; сооружения - курылыстар, Fимараттар; толерантность - таFаттыльщ, твзiмдiлiк; риск - кауш-катер, тэуекел; инцидент - жанжал, инцидент, ок^а; конфликт - жанжал, кактыгеыс;
представить - табыс ету, усыну; нерезидент
- резидент емес, бейрезидент; проработка -пысыктау; доработка - пысыктау; достоверная
- дэйекп, дурыс, анык жэне т.б. Крлданыстагы зацнаманы зерделей келе, терминдерге катысты теориялык ецбектердi басшылыкка ала отырып, олардыц iшiндегi колданылу жиiлiгi жогары жэне магыналык дэлдiгi сакталатын нускасын колданыска енгiзген дурыс болар едь
Колданыстагы зацнама тэжiрибесiндегi терминологиялык лексиканыц жYЙелiлiгiн жэне бiрiздiлiгi мен тутастыгын камтамасыз ету мэселесiн курылыс саласындагы «строительство», «сооружение», «строение», «постройка» сeздерi квбiнесе «курылыс» деген бiр сезбен алынып жYр. «Сооружение» деген сeздi жеке кездессе «гимарат» деп, ал осы сeздiц тшелей баламасы «здание» деген сезбен катар кездессе «курылыс» деп, ал егер «строительство», «здание», «сооружение», «строение», «постройка» деген сездер катар кездессе, эрюм эртYрлi амал жасап, ез бетшше аударып келедi. Осы ^нге дейiнгi бiрде-бiр сeздiкте аталган сездерге жеке-жеке балама тауып, беюту эрекетi жасалган емес. Осы мысалдыц eзiнен-ак терминологиядагы жYЙелiлiк мэселесiнiц шешiмiн таппай отырган ете кYрделi екендшне кез жеткiзуге болады
Сонымен катар зац жобаларында усыныс
- усыным сeздерiн бiрiнiц орнына бiрiн колдану тэжiрибесi жиi кездеседi. Осындай олкылыктарды болдырмас Yшiн: предложение -усыныс, рекомендация - усыным, представление
- усыну деп ажыратып колданган жен.
Осылайша колдану тэжiрибесi де бар екендшне колданыстагы зацнаманы зерделей келе де кез жетюзуге болады. Дэл осындай проблема тYсiнiктеме - тYсiндiрме сeздерiне де катысты деп есептеймiз. ¥лттык зацнамада тYсiнiктеме беру - давать объяснение; тYсiндiрме беру - давать пояснения деген нускаларда колданган жен деп есептеймiз.
Колданыстагы зацнама мэтвдершде салалык терминдер мен терминдiк туракты тiркестердiц кейде бiрiздi алынбау салдары зацнама терминологиясын жYЙелiлiкке тYсiру Yшiн зацгерлер мен лингвистердiц алга койылган мiндеттердi бiрлесе отырып, кешендi тYрде зерттеу жумыстары жYргiзiлгенде гана накты нэтижелерге кол жеткiзiледi.
¥лттык зацнама терминологиясында шешш-мей жYрген бiркатар eзектi проблемалар бар. Оныц бiрiншiсi - нормативтiк-кукыктык актiлердегi атау сездердщ, терминдердiц бiрiздiлiгi проблемасы. Нормативтiк кукыктык
№ 1 (37) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
актшер жобаларыньщ орыс тшнде эзiрленуi, осы жобалардьщ сол гiлдегi мэтш гана пысыкталып, ал казак гiлiндегi аударма нускасыныц назардан тыс калуы, жалпы жобамен жумыстыц Heri3iHeH орыс тшнде жYргiзiлуi, жалпы алганда улттык зацнама тшнщ, оныц герминологиясыныц орыс тшндеп нускага байланып калуы улттык зацнаманыц гiлi мен герминдерiндегi бiрiздiлiкгiц сакталмауына себеп болып отыр. Зац жобалары мемлекеггiк тiлде эзiрленсе гана терминдер тYрлi мамандар талкысынан, жан-жакты сараптаудан втiп, салалык терминдер калыптасар едi, ол улттык терминологиялык жYЙеге негiз болар едi.
Когамдык катынастардыц бiр немесе бiрнеше уксас саласын реггейтiн кукык нормасыныц мэтiндiк, редакциялык жагынан взгерiске ушы-рамай, калыптаскан шаблон секiлдi кайталанып келуi зацдылык деуге болады. Мемлекеггiк тiлдегi зац мэиндершде терминдер мен атау свздердщ жарыспалы баламаларын бiр iзге тYсiп, эбден калыптастыру жYЙелi жYргiзiлетiн жумысты талап етедi жэне ол - бYгiнгi кун-нiц взектi мэселесь Салалык терминдер мен терминдiк тркестердщ улттык зацнама терминологиясы шецберiнде карастырылуы шарт. вйткенi, зандар когам вмiрiнiц барлык саласын реггейтiн жогары кукыктык акт болып табылады. Сондыктан зацнама терминдерi когамныц тiршiлiк-тынысыныц барлык саласын
камтиды. Улттык зацнама терминдерiн бiр iзге тYсiру Yшiн халыкаралык теорияныц казiргi кагидаттарына сай терминдердi стандарттау жэне взара Yйлестiру жумысын жандандыру кажет. Ол Yшiн мемлекеггiк тшдщ когамдык вмiрдiц барлык саласында жумыс iстеуiн камтамасыз ету максатында термин мэселешмен арнайы тYрде айналысатын, бшкп галымдар мен арнайы сала мамандарыныц бiрлесiп, жYЙелi тYрдегi нэтижелi жумысы жолга койылганы жвн деп санаймыз.
«Казак тiлi — бiздiц рухани негiзiмiз. Бiздiц мiндетiмiз — оны барлык салада белсендi пайдалана отырып дамыту. Бiз урпактарымызга бабаларымыздыц сандаган буыныныц тэжiри-бесiнен втiп, бiздiц де Yйлесiмдi Yлесiмiзбен толыга тYсетiн казiргi тiлдi мурага калдыруга тшсшз», — деген болатын Президент Нурсултан Назарбаев халыкка Жолдауында. Бул елiмiз тiл дамыту саясатын дурыс устанып, саликалы ю-эрекет жасап отыргандыгын кврсетедi.
Осы тургыдан алганда, улттык терминоло-гияныц калыптасып, толыгуы Yшiн салалык терминдер мен терминдiк тiркестердi жYЙелеп, бiрiздендiру жумыстарын жан-жакты жYргi-зудi кажет етедi. Бул келешекте барлык сала мамандарыныц бiрлесе отырып, жYЙелi зерт-теулер жYргiзiп, улттык терминологиялык кордыц гылыми негiзде жYЙелi тYрде дамып, оныц кемелдене тYсуiне негiз болады.
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Байтурсынов А. «Тш -курал». - Алматы, 1991.
2. Даниленко В.П. Как создаются термины / Русская речь. 1967. № 2. - С. 58.
3. Реформатский А.А. Что такое термин и терминология? / Вопросы терминологии. М., 1961. - С. 54.
4. Будагов Р.А. Введение в науку о языке. - М., 1965. - С .33, 36.
5. Гасымов М.Ш. Основы терминологии азербайджанского языка: Автореф. дисс. д-ра филол. наук. Баку, 1972. С.19.
6. в. Айтбаев. Казак тш бшмшщ мэселелерь - Алматы, 2007.
7. Ш. Курманбайулы. ТЕРМИНТАНУ (оку куралы). - Астана, 2009. - 111-бет.
8. Терминологиялык хабаршы, 2014, № 2.
9. Зацнама терминдершщ казакша-орысша, орысша-казакша свздт. - Астана, 2011.
10. Казакстан Республикасындагы Мемлекетпк терминологиялык жумыс тужырымдамасы.
11. Терминология: теория жэне тэжiрибе. - Астана, 2001. - 47-бет.
Мащалада улттъщ терминологиядагы жуйелШк мзселеа щарастырылган. TYÜiH свздер: улттъщ зацнама тт, жуйелШк, тец тупнусщалъщ.
Мемлекеттк тлде зац шыгару тэж1рибес1нен
В статье рассматриваются проблема системности в национальной терминологии. Ключевые слова: язык законодательства, системность, аутентичность.
Problem questions arising up during translation of normatively-legal acts are examined in the article. Keywords: language of legislation, problem systematic, authenticness.
Айсулу МолдаFулк;ызы ^асымова,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне хальщаральщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц ага гылыми ^BMeTOepi
¥лттык; терминологиядаFы жуйелшж мэселеа туралы
Касымова Айсулу Молдагалиевна,
старший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК
О проблеме системности в национальной терминологии
Kasymova Aisulu Moldagalievna,
Senior Researcher of sector of research linguistic expertise of drafts of laws and regulations and international agreements of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
On the problem of systemic national terminology
