CC BY
39№5 (41) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
Ацылбекова Гулжан Кэрiмцызы,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгынъщ
НЦА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалъщ
сараптама секторыныц жетекшг гылыми щызметкерг,
филология гылымдарыныц кандидаты
АЗАМАТТЬЩ ЗАЦНАМА: ТЕРМИНОЛОГИЯДАГЫ Б1Р1ЗД1Л1К МЭСЕЛЕС!
Эркениетп елдерде улт тшнщ дамуына, улт терминологиясын реттеу, жетiлдiру, терминологиялык жумыстарды уйымдастыру жэне уйлеспру мэселелерi айрыкша мацызга ие.
Германия, Франция, Ресей тэрiздi елдерде терминологиялык комитеттер, комиссиялар мен ^огамды^ институттар жумысы дурыс жолга ^ойылган. Терминологиялык жумыстарды уйымдастыру жэне Yйлестiру женшдеп ез жумыстарын мемлекетпц децгейде гана жузеге асырып поймай, сонымен катар, терминологиялык жумыстардыц салалык, Fылыми-эдiстемелiк багыттарын да айкындап отырады. Бул ретте, улттык ерекшелiктi сактауFа ерекше мэн бершедь Казiрri кYнi бул елдерде дамыиан тiлдiк зацнама жэне мемлекетпк институттар жYЙесi жумыс iстейдi жэне олар тш нормаларын калыптастыру, калыптандыру жэне корFауFа жауапты.
Осындай бай тэжiрибе бiздiц елiмiзге де ете кажет. Жэне ол мемлекеттiк турFыдан уйымдастырылса, нур Yстiне нур болар едь
¥лт тшнщ дамуына мYДделi мемлекетте тiлдiк саясаттыц курамдас белш ретiндегi терминология мэселесi ерекше мацы^а ие. Терминдер мен номенклатуралардыц практикалык пайдаланылуы мен колданылуыныц дурыстыFы мен дэйектшгш айкындау максатында, кажет болFан жаFдайда казак тiлiнiц терминологиясы деректер банкш куру жэне жетiлдiру жешндеп усыныстарды дайындау Yшiн Fалымдарды, газеттер мен журналдар редакцияларыныц, теледидар мен радио хабарын таратудыц, кiтап баспаларыныц, сондай-ак республиканыц мYДделi министрлiктерi мен ведомстволарыныц кызметкерлерш тарту жэне экономиканыц, Fылымныц, техниканыц жэне мэдениеттiц ттсп салалары бойынша терминология секцияларын куру алдаFы турFан езектi мэселелердiц катарында.
Азаматтык зацнаманы курайтын нормативтiк кукыктык актiлердiц эркайсысы ез алдына жеке-жеке зац болFанымен, реттейтiн катынастары жэне онда колданылатын терминдердiц бiрiздi болуы белiгiнде бiр-бiрiмен езара тыиыз байланыста болады. Осы турFыдан азаматтык зацнама мэтшшдершдеп уFымдар мен терминдердщ азаматтык зацнама уFымдары мен терминдерше сэйкестiгi, олардыц бiр iздi колданылуы мен дэлдiгi, маFыналык бiрiздiлiгi мэселес бYгiнгi кYнi зерттеп-зерделеудi кажет ететш тыц такырыптардыц бiрi болып отыр.
Азаматтык зацнама коFам емiрiнiц барлык саласын реттейтiн жоFары кукыктык актшер жиыны болып табылатындыктан осы сала терминдерi коFамныц тiршiлiк-тынысыныц барлык саласын камтиды. Зацнама мэтiнiнде ец жш колданылатын тiлдiк бiрлiктер - терминдер. Кукык нормасыныц мэтiндiк ресiмделуiнiц аса мацызды каFидаттарыныц бiрi - уFымдык айкындылык жэне OFан сай келетш терминологиялык дэлдiк. Бiздiц мiндет - осы уFымдык айкындылык жэне терминологиялык дэлдiк турFысынан терминдердiц бiр iздi колданылуын азаматтык зацнама шецберiнде карау.
Азаматтык зацнама терминологиясындаFы езектi мэселе - нормативтш кукыктык актiлердегi атау сездердщ, терминдердiц бiрiздiлiгi проблемасы. К^рп кезде кукык нормалары тiлiнде шеттен сез алудыц Yш тYрi байкалады. Бiрiншiсi - толык игерiлген шет тiлдiк сездер болса, екiншiсi - улттык кукыкты халыкаралык кукыктык стандарттарFа сай келтiру кажетпгшен туындаFан жоFары децгейдегi «юрисдикция», «референдум», «конвенция» тэрiздi терминдер. Мундай сездер нормативтiк кукыктык актшер тшнде болмай коймайды жэне оларды кукык саласыныц мамандары немесе одан бiршама хабары бар адам дурыс тYсiнедi. Yшiншiсi - Fылым-бiлiмнiц
эртYрлi салаларыньщ шет тiлдiк терминдер1 Зацнама тiлiнде м^ндай свздердi пайдалануда м^ият болган жвн. вйткенi олардыц магынасы, арнайы тYсiнiк бермесе, аттвбелвдей адамдар тобына гана тYсiнiктi.
Эткен гасырдыц отызыншы жылдарынан басталган интернационалдыщ терминдерге басымдыщ беру YPДiсi кеше тэуелсiздiк алган то^саныншы жылдарга дейiн алпыс жыл бойы жалгасып келдi. Соныц салдарынан казiрri зацнама мэтвдервде вз тiлiмiздщ мYмкiндiгiн сарка пайдаланып жасалган терминдер емес, шет тшнен енген свздер де квптеп кездеседь
Академик Э. Кайдаровтыц: «К^азак тшнщ терминологиясы эртYрлi жагдайларга байланысты бYгiнде дагдарыс^а ^шырап отыр: оныц гылыми принциптерi жаца YPДiске багыт-багдар берiп, алда жYрiп отырудыц орнына артта калып, термин практикасы ая^асты болып бара жатыр. Осыныц салдарынан эрюмнщ вз бiлгенiнше термин жасауы немесе оны ауыстыруы тэрiздi бейберекет эрекетке (анархия) жол берiле бастады» деген пшршщ казiрri тандагы терминология саласына, оныц iшiнде колданыстагы азаматтыщ зацнама терминдерiне де катысы бар.
Жаца колданыстардыц денiн ^¥райтын халыщаралыщ колданыстагы терминдердi аудару ^ажет пе, кажет емес пе деген мэселе туындайды. Осы ретте мYлдем аудармау керек, магынасы б^рмаланады; б^лар ортак колданыстагы свздiк корымызды байытатын свз болып жYре берсiн деген пшрлер де
Эбден орнывдан халыщаралыщ жэне шет тшнен енген свздердi казак тiлiне аудару мэселесiн бiржола шешудi кажет етедi.
Когамдык санамызга да, ^лвдк колданысымызга да эбден орныккан атаулар аударылмай, тiлдiк корымызга эбден сщют болып кеттi. Бiркатар вркениетп елдердiц зац лексикасынада б^л терминдер айна-катешз осылай алынып, кэдеге асып жYргенi мэлiм. Эз тэжiрибемiзде де халыкаралык колданыстагы свздердiц казакша баламасы сэттi табылган н^скалары да аз емес. Б^ган колданыстагы зацнамадан мысалдарды квптеп келтiруге болады.
Б^л ^гымдыщ айкындылык жэне терминологиялык дэлдiк к¥^ык нормасыныц Yйлесiмдiлiгiнiц кепiлi деген т^ргыдан азаматтык зацнама терминдер жYЙесiнiц сапалык жагынан жетiлуiнiц бiр дэлелi болмак.
Сол тэрiздi азаматык зацнамада колданылатын терминдерге катысты олкылыктардыц да бар екендшн айткан орынды. Б^ган азаматтык зацнама саласы терминдерiне iргелi гылыми зерттеу ж^мыстарын жYргiзе келе, терминдердi колдануда бiрiздiлiктiц жок екендiгiне квз жетюздш. Азаматтык зацнама саласындагы терминдердщ практикада колданылуын зерделей отырып, жинактап, тYрлi н^скада колданылып жYрген терминдердi жYЙелей келе, твмендегi кесте тYрiнде бергендi жвн кврдiк (1-кесте).
1-кесте
Цолданыстагы н^сцасы Нормалыц сипаттагы д%рыс н%щасы:
аккредитациялау, тiркеу аккредиттеу
магл^мдау декларациялау
сэйкестендiру идентификациялау (жалпы жэне жекелей белгiлерi бойынша нысанныц немесе жеке т^лганыц сэйкестiк дэлдiгiн аныктау процесi)
ыкпалдасу, кiрiктiру интеграциялау
объект объект нысана (накты балама)
квота квота Yлестеме; мвлшер (мэнмэтшге ^арай колданылады)
iзгiлiк квмегi гуманитарлык квмек
несие кредит
парафирлеу ^ол койып дэйектеу (накты балама)
компонент К¥рамбвлш (накты балама)
32
№5 (41) 2015 ж Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
принцип кагидат (мэнмэтшге карай колданылады)
процент пайыз (накты балама)
режим реж1м (казакша транскрипция)
ставка мелшерлеме (накты балама )
м^ражай музей
критерий елшемшарт (накты балама)
либерализациялау ырыктандыру (накты балама)
юрисдикция /зацды к¥зыры юрисдикция
проблема/мэселе проблема
практика практика
корреспонденция / хат-хабар корреспонденция
маршрут / багыт маршрут
айналым/айналыс айналым (оборот)
айналым/айналыс айналыс (обращение)
кызметпк мшдет кызметпк борыш (служебный долг)
Кай салада болсын терминология мэселесi кашан да езекп. Когам вмiрiнде зацдардыц мацыздылыгы каншалыкты мацызды болса, зац шыгармашылыгы, эшресе, к¥кык шыгармашылыгы саласында аталган мэселе де соншалыкты мацызга ие. Зац шыгарушыныц epкiнiц дэлдт api зацныц нэтижeлiлiгi зандарда терминдердщ накты колданылуына тiкeлeй байланысты екендт даусыз.
Азаматтык зацнама терминологиясындагы бipiздiлiк, ягни азаматтык терминдер жYЙeciндe бipiздiлiктiц болуы болашакта оларды эpi карай Yйлecтipу жэне стандарттау iciнe непз болары cезciз.
Егер азаматтык зацнама тepминдepi бip iздi жYЙeнi к¥райтын болса, ол терминдер аркылы бершенн акпаратты кабылдау, жинактау, сактау жэне беру де айкындала тYcepi анык.
Азаматтык зацнама терминологиясын бipiздeндipу мэселесш шешу кeлeшeктeгi ноpмативтiк к¥кыктык актшердщ зацдык-техникалык дeцгeйiн арттыруга, оныц коммуникативнк тиiмдiлiгiн асыруга жэpдeмдeceдi деуге болады.
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Кайдар Э. Т. Казак тiлiнiц езекп мэceлeлepi. - Алматы: Ана тш. - 1998. - 304 б.
2. Зацнама терминдершщ cездiгi. - Астана, 2011. - 483 б.
3. Лингвистическая экспертиза //www.novosibexpert.ru (16.08.10)
4. http://www.russian-translators.ru/terminologitcheskiy-komitet/
5. http://online.zakon.kz/Document/doc_id=1050232
Мацалада зац терминдертщ бгргздг цолданылу мэселелер1 царастырылган. ТYйiн свздер: улттыц зацнама тт, зац терминдерт б1р1зд1 цолдану, жуйелтк.
В статье рассматриваются проблемы унификации юридических терминов.
Ключевые слова: язык законодательства, унификация юридических терминов, системность.
The article deals with the problem of harmonization of legal terms. Keywords: the language of the legislation, unification of legal terms, consistency.
Гулжан Кэртцызы Ацылбекова,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне хальщаральщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалык сараптама секторыныц жетекшi гылыми кызметкер^ ф.г.к.
Азаматтык, зацнама: терминологиядагы бiрiздiлiк мэселеа
Акылбекова Гульжан Каримовна,
ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистика Института законодательства РК, к.ф.н.
Гражданское законодательство: проблема унификации юридических терминов
Gulzhan Karymovna Akylbekova,
Leading researcher of the sector of research linguistic expertise of legal acts and international agreements of Linguistic center of Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan, Candidate of Philology
Civil law: the problem of harmonization of legal terms
