CC BY
2036
№ 3 (27) 2012 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
Ацылбекова Гу.лжан К^мцызы,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц
НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына
гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц
жетекшг гылыми цызметкерг, филология гылымдарыныц кандидаты
ЗАЦНАМА ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Зацнама терминологиясын ;алыптасты-ратыруга ы;пал етушi непзп ;¥жаттар -мемлекеттiк децгейдеп зандар мен нормативт> ;¥;ы;ты; актiлер мен тYрлi багыттагы ;¥жат тYрлерi екендшн, ;огамды; вмiрде олардыц кенiнен, белсендi ;олданылатындыгын ескерсек, осылардыц ;ай-;айсысы да зац терминология-сын жYЙелеудегi непзп квз болып табылады.
Зацнама мэтшдерi мазм^ныныц негiзiн терминдер ;¥райды. Терминдер белгiлi бiр ¥гымдарды (;огам вмiрiндегi заттар, ;¥былыстар мен процестер, олардыц белгiлерi мен байланы-стары) тшдш бiрлiктер (свз жэне свз тiркестерi формасында) ар;ылы бiлдiредi.
¥лтты; зацнама терминологиясында шешш-мей жYрген б1рк;атар взектi проблемалар бар. Оныц бiрiншiсi - нормативтш-;¥;ы;ты; актiлердегi атау свздердщ, терминдердiн бiрiздiлiгi проблемасы. Нормативтiк ;¥;ы;ты; актiлер жобаларыныц орыс тiлiнде эзiрленуi, жалпы алганда зацнама тiлiнiн, оныц терминологиясыныц орыс тiлiндегi н^с;ага байланып ;алуы ¥лтты; зацнаманыц тiлi мен терминдершдеп бiрiздiлiктiн са;талмауына се-беп болып отыр.
Бiр-бiрiмен тыгыз байланысты ^гым атаула-рын терминологиядагы жYЙелiлiктi са;тамай ау-дару да термин ;алыптастырудагы жиi кездесетiн кемшiлiктердiн бiрi. Мэселен, орыс тiлiндегi бiр тYбiрден врбитiн терминдердi аудару кезiнде де бiрiздiлiк са;талмай жатады.
со- префикс зат есiмдермен тiркесiп келiп, бiр нэрсеге бiрге ;атысу немесе бiр нэрсеге орта; иелiк ету магыналарын бередi (соавтор, соарендатор, собеседник, собутыльник, совладелец, соратник, сожитель, сокамерник, сокурсник, сопредседатель). Ал атаулы; пркестестерде бiрге, бiр нэрсемен бiрге, орта;, бiр мезгiлде, ;атар мэнш бiлдiретiндiгi кврсетiлген.
Каза; тiлiндегi аталган тiлдiк ;¥ралдыц бiлдiретiн магынасы жайында терминтанушы-галым Ш. К¥рманбай^лы: «со- терминдш элементiмен келетiн терминдер пзбегш, мыса-
лы, совместитель - ;оса ат;арушы, совладелец
- орта; иеленушi, сопредседатель - тец тврага, содокладчик - ;осымша баяндамашы, соаренда
- ;осарлас жалгерлiк, соисполнитель - бiрлесе орындаушы, соавтор - бiрлескен автор, тете автор, телтуындыгер терминдерi свзiмiзге дэлел бола алады. Осы мысалдан орыс тшндеп бiр гана со-свз алды ;осымшалы свздердiн тiлiмiздегi орта;, тец, ;осымша, ;осарлас, бiрлесе, бiрлескен, тете, тел сия;ты свздермен бершп жYргенiн квруге болады. Ец д¥рысы осы свз алды ;осымшалы терминдердi тYрлi аны;тауыштарды ;осып ш¥быртпай тiлiмiзде бiршама орны;;ан современник - замандас, сообщник - сыбайлас, содолжник - борыштас, соотечественник - от-андас, соединение - ;осылыс, сослуживец -;ызметтес, сопредельный - шектес, iргелес немесе орта; етiске зат ешм тудыратын -лы;/-лш (-ды;/-дш, -ты;/-тш) ж¥рнагы жалгану ар;ылы жасалган содружество - достасты;, сообщество
- ;огамдасты;, соперничество - бэсекелестiк сия;ты свзжасам Yлгiсiмен жасалган свздер тэрiздi ы;шам Yлгiлермен, бiр-екi модель-мен гана жYЙелеп берген жвн деп бiлемiз. Б¥л терминдердiн ы;шамдылыгы, т¥лгаластыгы, жYЙелiлiгi жэне свз тудыру мен ;олдануга ;олайлылыгы сынды талаптарына жауап берген болар едЬ>, - деген т¥жырым жасайды.
К¥жатмэтiндерiндесо-терминдiк элементiмен келетiн терминдер пзбегшщ ;олданылуында екi¥дайылы;, бiрiздi болмау сия;ты тэжiрибе орын алгандыгын твмендеп мысалдардан-а; бай;ауга болады.
Тэуелсiз Мемлекеттер Достастыгына ;аты-сушы мемлекеттердiн ;ылмысты; кiрiстердi зацдастыруга (жылыстатуга) жэне терроризмдi ;аржыландыруга ;арсы iс-;имылы туралы шартты ратификациялау туралы Каза;стан Республикасыныц 2011 жылгы 29 наурыздагы Зацында, Кылмысты; эрекеттен тYCкен табы-старды жылыстату, аны;тау, алып ;ою жэне тэркшеу туралы конвенцияны ратификациялау туралы Каза;стан Республикасыныц 2011
Из практики законотворчества на государственном языке
жылгы 2 мамырдагы Зацында ;атысу - участие, бiрге ;атысу - соучастие деп бершсе, ал Шанхай ынтымакгастьщ уйымыныц терроризмге ;арсы конвенциясын ратификациялау туралы Казахстан Республикасыныц 2011 жылгы 10 ;ацтардагы Зацында жэне Каза;стан Республикасыныц Кылмысты; кодексi Казахстан Республикасыныц 1997 жылгы 16 шшдедеп Кодексiнде бiрлесiп ;атысу деп алынган.
2000жылы шывдан 31 томды; свздiктiц «Юриспруденция - Зацтану» свздiгiнiц 322-бетiнде «соучастие» деген свз «;атысу» деп аударылган. Ал «;атысу» дегенiмiз «участие». Сонда «участиенiц» «соучастиеден» айырмашылыгы болмаганы ма деген занды сура; туады.
«Тауар тацбалары жвнiндегi зацдар тура-лы Сингапур шартын ратификациялау туралы» 2012 жылгы 8 сэуiрдеri Казахстан Республика-сы Зацыныц 11-бабында: «Шарт жасасу немесе бiрiктiру нэтижесiнде барлы; орта; иеленушшер емес, бiреуi немесе бiрнешеуi взгерген жагдайда, кез келген Уагдаласушы тарап взгеруге ;атысы жо; кез келген орта; иеленушi взi ;ол ;ойган ;^жатта иеленушiнi взгертуге на;ты келiсiм бiлдiруiн талап ете алады.
Ал «Патент ;^;ыгы туралы шартты ратификациялау туралы» 2011 жылгы 2 мамырдагы Казахстан Республикасыныц Зацында: «Уагдаласушы тарап, егер лицензия еркш жасалган келiсiмнiц нэтижесi болып табылса, осы келiсiмнiц ;атысушысы болып табылмайтын кез келген втiнiм беруш^ иеленушi, айры;ша лицензияныц лицензиаты, тец втшм берушi, тец иеленушi немесе айры;ша лицензияныц тец лицензиаты ведомствога усынылган хабарламага осы келюм туралы жазбаны енгiзуге келiсiм беруш талап ете алады. Бул тэжiрибеден орыс тiлiндегi «созаявитель», «совладелец», «соли-цензиат» свздерiнiц шебер аударылып, утымды ;олданылганын квремiз.
Сол сия;ты, ;^рылыс саласындагы «строительство», «сооружение», «строение», «постройка» свздерi квбiнесе «вурылыс» деген бiр свзбен алынып жYр. «Сооружение» деген свздi жеке кездессе «гимарат» деп, ал осы свздщ тiкелей баламасы «здание» деген свзбен ;атар кездессе «;¥рылыс» деп, ал егер «строительство», «здание», «сооружение», «строение», «постройка» деген свздер ;атар кездессе, эркiм эртYрлi амал жасап, вз бетшше аударып келедь Осы кYнге дейiнгi бiрде-бiр свздште аталган свздерге жеке-жеке балама тауып, бекiту эрекетi жасалмагандыгы мамандар тарапынан айтылып та, жазылып та жYр.
Tiлiмiзде араб-парсы тiлдерiнен о;у-агарту,
эдебиет, дiн сия;ты мэдениет каналымен ен-ген свздердц басым квпшiлiгi турпаты жагынан ;аза; тiлiнiц фонетикалы; зацдарына багынып, ;аза;ша ;алыптасып та кеткеш белгiлi.
Эдетте эдеби норма тургысынан келген-де, тiлдiк варианттардыц бiрi - нормативтiк (нормалы;), ;алгандары дэл сол ;олданыста нор-мадан тыс туратын бейнормалы; болып таныла-ды. Tiлдiц iшкi даму зацдылы;тарыныц бiрi - эр угымды жеке-жеке атау (номинация) зацы бул тулгалардыц эр;айсысына взгеше семантикалы; дербестiк берiп, жеке свз мэртебесше квтердi. Демек, жарыспалы ;атарлардыц фонетикалы; варианттарыныц лексикалы; ;орды толы;-тырумен бiрге, ;аза; тшшде едэуiр внiмдi тYрде жYрiп жат;ан процесс екендiгiн ескерген де жвн деп есептеймiз.
Tiл дамуы Yшiн сэттi орын алган ерекше бiр ;^былыс ретiнде лексика-фонетикалы; варианттардыц ею сыцары екi тYрлi магыналы; дербеспк алып, жеке-жеке лексикалы; бiрлiк (свз) болып ;алыптас;ан тэжiрибе де баршылы;: Yкiмет - вкiмет, гылым - бшм - iлiм, вкiл -уэкш, вкiлеттi - уэкiлеттi, мэлiмет - маглумат, залал - зарар, т.б. Эрине «имарат» свзi тiлiмiздегi «гимарат» свзiнiц лексика-фонетикалы; варианты екендт дау тугызбайды. Tiлiмiзде орын алып отырган осы ^былыс^ ай;ын бiр дэлелдi гимарат - имарат жарыспалы ;атар мысалынан да квруге болады.
«Каза;стан Республикасындагы кеден ю туралы» Каза;стан Республикасыныц 2010 жылгы 30 маусымдагы № 296-1У Кодексiнде, «Арнайы экономикалы; айма;;а ;атысушы ретiндегi ;ызметп жYзеге асыру туралы Yлгi шарттар-ды бекiту туралы» Каза;стан Республикасы Yкiметiнiц 2011 жылгы 30 ;арашадагы № 1406 Каулысында «сооружение» деген свздi «имарат» деп алу тэжiрибесi де бар. Ягни гимарат - имарат жарыспалы ;атарыныц магыналы; ;осымша рецктi пайдаланып, екi лексикалы; бiрлiк ретiнде ;олданылу тэжiрибесiнiц взi булардыц фонетикалы; варианттар емес, жеке-жеке свздер болып танылуы бел алгандыгын кврсетедi.
Зацнама терминологиясы мэселелерiн шешу термин ;^рылымы мен ;урамы, зацнама терминологиясын ;алыптастыру квздер^ семантикалы; баламалылы;, жYЙелiлiк, тiлдiк жагынан дурыстыгы тэрiздi мэселелердi кешендi зерттеуд талап етедi. Ал казiргi тэжiрибеде к¥кык салаларыныц угымды; аппаратыныц тутас ;щрылымын ;щрудыц орнына ;андай да бiр нормативтiк актiде тiркелетiн жекелеген элемент-терт ;арастырудан эрi шыга алмай отыр. Сонымен ;атар зац жобаларын эзiрлеуге
№ 3 (27) 2012 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
тYрлi ведомстволардьщ ;атысуы салалы; жэне салаларалы; нормативтiк актiлердегi терминологиялы; лексиканыц бiрiздiлiгi мен тугастыгын ;амтамасыз ету мэселесш ;иындата тYседi. Зац ^гымдары зацгерлер арасында ;алыптасатынды;тан, олар ;ашанда кэаби тшшщ нысаны болып ;ала бермек. Алай-да терминдердщ табиги тiлдiк ;^ралдар ар;ылы жасалатындыгын ескерсек, б^л лингвистердщ де
занды еншю болып табылады. Зац терминдерiнiц м^ндай объективтi мэн-мацызын ескере отырып, жеке-жеке белш ;арастыру тэжiрибесiнен гврi, зацнама терминологиясыныц ай;ын да рет-телген ;^рылымын жасау Yшiн зацгерлер мен лингвистердщ алга ;ойылган мiндеттердi бiрлесе отырып, кешендi тYрде зерттеу ж^мыстарын жYргiзгенде гана на;ты нэтижелерге ;ол жеткiзуге болады.
Пайдаланььетан эдебиет Ti3iMi
1. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. - М.: «Прогресс», 1986. Тома I-IV.
2. Сызды; Р. Тiлдiк норма жэне оныц ;алыптануы. - Астана, 2001. - 228 б.
3. Ш. Кдоманбащлы. Термин;ор ;алыптастыру кездерi мен терминжасам тэсшдерь - Алматы, 2005. - 215 б.
4. Зац дерек;оры. «Юриспруденция - Зацтану» 31 томды; сездiк. - Астана, 2000. - 438 б.
Мацалада зац терминдертщ 6ip i3di цолданылу мэселелер1 царастырылган. Ty^h свздер: улттыц зацнама тт, зац терминдерт 6ipi3di цолдану, ЖYйелiлiк.
В статье рассматриваются проблемы унификации юридических терминов.
Ключевые слова: язык законодательства, унификация юридических терминов, системность.
The article discusses the problems of unification of the legal terms. Keywords: language of legislation, unification of legal terms, systematic.
^лжан Кэршкызы Ак;ылбекова,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халы;аралы; шарттар жобала-рына гылыми лингвистикалы; сараптама секторыныц жетекшi гылыми ;ызметкер^ ф.г.к. Зацнама терминологиясы ерекшелiктерi
Акылбекова Гульжан Каримовна,
ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК, к.ф.н. Особенности юридической терминологии
Akylbekova Gulzhan Karimovna,
leading research fellow of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, c.f.s.
Features of a legal language
