CC BY
5Претходно соопштение
UDC 2-264
ЗА ОНТОЛОГИJАТА НА ИГРАТА И ПОРЕДОКОТ
Светлана Камцщаш
Педагошки факултет „Свети Климент Охридски", Скоп)'е, Македонщ'а
Key words: game, myth, cosmic order, truth, hide-and-seek game, sacrifice.
Summary: The goal of this article is to examine the ontological basis of game and playfulness, which has its origin in the very beginning of the human culture as expressed in mythical consciousness. It researches the cosmology of different myths from Eastern and Western provenience, especially the 'covering' themes, the symbolism of primordial waters, the night, the state of sleep; as a draft that suggests the experience of the world as a hide-and-seek game of covering and discovering. The last part of the text deals with the 'rules of the game', the cosmic order and the place of the related rituals and sacrifice, as a discovering factor.
Природата на митот
Зборот, неуништливиот, е Првородениот од Вистината, Toj е Majra на кра]ниот Увид и ]адро на Бесмртноста.
Таитирща Брахмана, 8, 8, 5. Еднаш Умот и Зборот се расправаа. ,Дас сум извонреден", рече умот, и Зборот рече: ,Дас сум извонреден". Тогаш Умот образложи: „Сигурно сум подобар од тебе, зашто ти не кажуваш ништо што претходно не било разбрано од мене. Значи, биде]ки ти само го подражаваш она што го правам и едноставно само ме следиш, со сигурност сум подобар од тебе". На тоа Зборот рече: „Сигурно сум подобар од тебе, зашто што и да знаеш ти, ]ас правам тоа да биде зна]но".
Брахмана на стоте патишта (Шатапатха Брахмана) 10, 5,3, 1-3. Како би можела мислата да го изрази вонвременското, кога самата се изразува во некое од трите времиаа?! Како да го опфати сеопфатното и безодносното, кога самата е сплет од соодноси?!
1
Обмислувааето на светот неизоставно го опфака прашааето за неговото потекло, а со тоа мислата задира во она што го надминува по]авното како yсловeно и релативно. Првите проникнувааа кои се однeсyвaaт на она што е зад почетокот на времето и просторот, зад по]авниот свет, а кои го опрeдeлyвaaт светот во сооднос со вонвременското - како извор и содржател на сите вредности, се во митолошката метафизика. Таа е коренот на многусло^ото дрво на кyлтyрaтa. Па и самиот збор 'култура' е настанат од латинскиот збор cult(us), ко] е неодвоиво поврзан со митолошката свест и не]зиното доживуваае на светот како неразделна симбиоза на видливото со невидливото. Еден од можните прикази на манифестациите на кyлтyрaтa е ]адрото на не]зините вредности, од кое во поширок круг се врзyвaaт ритуалите, потоа ]унаците и во последниот сло] - симболите. „(...) Религиските митологии се извесна варщанта или историска партикуларизацща на една rojaba raja може да се зафати во не]зината темелна карактеристика, и таа митологща ja врзува едно суштинско, функционално софпafafte со производите кои се создаваат - исто и во нашата култура - во сите облици на човечкото општеае: во интелектуалната де_|ност, во уметничкото создаваае, во соживотот опфатен со моралните вредности, во самиот технолошки напор, во сексуалниот живот", вели Колаковски (Kolakovski, 1989: 9). Де Ружмон се прашува дали се митовите наш изум или сме ние нивен (De Rugeamont, 1986: 20), можеби знае]ки дека извонреден одговор на тоа прашаае, нещ век пред него даде Шелинг, во своите десет предавала посветени на митологщата, постапно оспорува]ки ги дотогашните теории, за да докаже дека митовите не се ничщ ' изум', ниту на нещ одреден народ, а уште помалку на нещ поединец, туку тие се органски производ' на човештвото, настанати во длабока синтеза на философското и поетското во самиот процес на создавааето на ]азикот, а нивниот извор, ко] е во нешто трето, ги надминува и поезщата, и философщата. „Речиси сме во искушение да кажеме: ]азикот е само избледена митологща, во него само во апстрактните и формалните разлики се зачувало она што митологщата го има во живото и конкретното". (Scelling, 1988: 60)
Оттука митовите, особено оние за 'почетокот', го скицираат соодносот на вдцавниот, искуствен свет со вонвременското: вистината, бивствувааето, вредноста, убавината. Нивниот многуслоен, митски ]азик во себе ja носи негацщата за сопствената фактичност, „ja порекнува слyчajностa на светот" .(Kolakovski, 1989: 168)
2
Мегу митолошките слики за создавааето на светот, кои можат да се сведат на неколку вида, имено: мотивот за космичкото ]а]це или златниот зародиш; создавааето ex nihilo; преобразувааето на безредието (хаосот) во ред (космос); оплодувааето на темната матрица (примордщалните води) од духот, односно, таткото Небо и маната Зем]а; ис]а]увааето на световите од сеопфатниот Апсолут или нивно создаваае преку празвукот - Зборот; умножувааето на Прародителот преку негово жртвено делеае или пак, негово "" обвиткуваае" односно "препокрива^е", има такви кои поексплицитно укажуваат на игри-вото доживуваае на сеща по]ава, тргнува]ки од по]авувааето на универзумот. На нив ке се задржиме. Deus ludens et homo sapiens
"It is not entirely wrong when the printer exchanges 'cosmic' for 'comic'."
Честертон
Неоспорно е дека играта претставува еден од основните елемен-ти на човечката, па и на животинската природа. Играта има свои филосовски, културолошки, социолошки, психолошки, воспитни и конечно, биолошки аспекти. Сещ сака да си игра. Зошто? Играта е радосното, непредвидливото, празничното. Таа е носител на една од на]бесцелните и на]прщатните соскуби - смеата.
Кои се формалните обележ]а на играта?
Во сво]ата студща посветена на играта, Хо]зинга издво]ува неколку од не]зините суштински карактеристики. Играта е самостсуна категорща. Таа е пред се слободен чин, зашто играта под заповед повеке не е игра. Не е "обичен", ниту "вистински" живот. Не]зината завршеност или омегеност е третото обележ]е. Се одигрува во одредени граници на времето и на просторот. Не]зиниот тек и смисла се наогаат во неа самата. Потоа повторливоста, ща не важи само за неа самата, туку и за не]зината внатрешна градба. Играта врзува и ослободува, таа премалува, прогонува, што значи, магепсува. Послед-ното обележ]е е напнатоста, исчекувааето како „некакво тежнение кон опуштаае" (Huizinga, 1870: 9-33).
Без сомнение, магепсното е она што на]многу воодушевува и плени во играта. Малите деца врескаат од задоволство, а натпреварот ]а доведува до лудило непрегледната толпа. Продакот може да владее со светот и да ги прима сите почести божем е принц, палавото дете да биде строг учител или да лета низ вселената, може да се одвиваат разговори и де]ства со натприродни суштества, да се посети светот на
3
мртвите, робот да биде господар, а човекот - Бог. Во божемното CÈ може! Играта плени со неисцрпни можности. Така преку неа, човек ja 'мери' своjaтa граница, а бидejки таа е над животот како praxsis и pragma, на нещ начин го сублимира и ja извлекува притаената смисла на нештата.
Но, се разбира дека не сите игри се игри на мок. Во бeскрajнитe можности на игата, постои и онаа за препуштаае и потчинуваае. Затоа ^оа (Kajoa, 1979: 42-65) определува четири прецизни категории на игрите. Натпреварувачките (Агон), кои претпоставуваат бараае на личната одговорност; игрите на срека (алеа) - напуштаае на волjaтa и препуштаае на судбината; преправааето (мимикриja) кое се протега од преправааето на инсектите до сложените театарски форми; и вртоглавите игри (илинкс) кои се соскуат во обидот барем за миг да се наруши стабилноста на перцепцщата и на чистиот разум да му се наметне еден вид сладострасна паника.
Од сево ова, за нас е нajвaжно каде можеме да ja согледаме игривоста во митолошките слики за чинот на создава^ето на светот. Таа е повеке од очигледна во митовите за 'препокривааето'. Во нajрa-ните арщски монистички митови, пред почетокот на се, сеопфатното Битие, Едното е само во тишината. Тоа посакува да стане многу (мноштво). Од силата на неговата мисла произлегува првиот трепет -божицата Ваак, raja ja нарушува тишината. Нejзиното име буквално значи Збор, Слово (логос). Со изговарааето на првото Слово, првич-ната сеопфатност е скршена, започната е играта на делчиаата (ас-светот, сyбjeкт-прeдмeт), пoтeкyвa космичката песна со raja Битието самото себеси се обjaснyвa, а космичките принципи останува да бидат само фрагменти од таа скршена тишина. Едното, сеопфатното -изразено преку потполната тишина, се препокрива' со трепет - така започнува времето, промената и играта на спротивностите, што се прелеваат едно во друго (шуавувайето во исчезнуваае, светлината во темнина, растеаето во опafafte).
Овоj мит се поjaвyвa во различни вaриjaнти. Додека сеопфат-ниот Бог спие врз Океанот на Причината, од неговото средиште изникнува чудесен лотос; или божицата излегува од неговата уста, па TOj се влубува и заедно го создаваат светот, ... Во грчките митови од
4
сеопфатниот океан излегува божицата на сите нешта Еуринома1, ща танцува и го создава ветерот; или пак во орфичкиот мит божицата Нок на ща Ветерот и се додворува...
За сите овие митови, заеднички симбол е препокривааето: примордщалните води, темнината, сонот. Водите овде не би требало да се поистоветуваат со елементот вода. Митолошките води се еден вид неразлачена матрица од ща произлегуваат сите нешта. Земени се како симбол затоа што природата на водите „не е ниту воздушеста ниту цврста - матерщална. Тие се на зем]ата, а доагаат од небото, животода_|ни се, но можат да бидат и смртоносни, прочистуваат, но можат да бидат и мочуришни, пловат по површината, но можат да бидат и подземни, исто како и телесни, можат да заземат секаков облик и имаат неограничена слобода, а сепак не се врвни (Според Чандоца Упанишад 7, 10 -1,2). Водите ]а носат божествената енергща што прочистува, исто како што крвта е носител на човечкиот живот, но не е животниот принцип. Што е, помокно поогромно и подлабоко од ширниот океан? Што е помистериозно, попотребно, покаприциозно и што повеке поплавува од дождовите, носители на плодноста?" (Според Риг Веда 5. 83.2) Водите се амбивалентни, без нив не може да се живее, а можат да преплават и да удават. Во ба_|ките постои 'жива вода" со ща се оздравува или се добива вечен живот, но постсуат и реки на заборавот, како Лета во старогрчката митологща, или како во нашите приказни, реки кои можат од човек да направат штрк, или пак ги прават сите ]азици достапни. Водите личат на огледало, во нив се огледува, односно се умножува" духот, Ветерот, Бог - отелотво-рува_|ки се во мноштво живи облици. Тие асоцираат на ма]чината утроба, на заштитеност и единство. Сепак, едно од на_|длабоките значена е поврзано со гаснеаето на жедта, ща не е само телесна. Жедта е коренот на постоеаето. Жедни се сетилата за нови дразби, умот за сознанща, човекот за доживувааа. Бистрите води се симбол на лубовта, ща ]а гасне егзистенцщалната жед и ]а врака состо]бата на ситост и на потполност. Затоа од космичкото ]а_ще на Нокта прв излегол Ерос.
Темнината исто така препокрива и изолира, во неа се е притаено, латентно, безживотно и студено. Од неа не може да се види
1 Еуринома, од еурис - насекаде распространето, и номос - владее. Идентично е името на сеопфатниот апсолут во Ведите - Брахман, од коренот брих, буи, се шири, расте.
5
ништо, зашто таа е симбол на незнааето, односно на скриеното, препокриено знаеае, заборавот. Таа ги става границите, зашто ако е се светлина, нема да има поединечни облици. Темнината може да се разбие со светлина, но не и обратното, оттаму, таа нема онтолошка основа, претставува само отсуство на светлината.
И конечно сонот, ко] прекрива создава]ки илузии, божем сето тоа е вистина. Самиот збор илузща доafa од il-lusio, де се влезе во игра, играта на привидот. Во сонот можеш да бидеш и нещ друг и на друго место. Оттаму и будеаето е секаваае за вистината и за повторно рafafte. Еве како Руис (Руис, 2006: 70) го раскажува митот за Брахма и за Maja, божицата на илузщата.
Брахма (Бог-творец) бил сам, и биде]ки немало ништо друго освен него, му било здодевно. Посакал да игра, да создава, да сака, но немал со кого. Така ja создал убавата божица Maja, прекрасната тан-черка чии движеаа се сиот овоj свет. Откако ù ja обjaснил целта на нejзиното постоеае, таа рекла: „Добро, ке ja играме нajинтeрeснaтa игра, но jaс ке ги поставам нejзинитe правила." Брахма се согласил, па според нejзинитe упатства ги создал Сонцето и sвeздитe, Meсeчинaтa и планетите. Потоа го создал животот на Зем]ата, животните, морето, воздухот. Maja рекла: „Колку е убав овоj свет на илузии што го создаде! Сега сакам да создадеш суштество кое е доволно свесно и интелигентно за да му се восхитува на твоето дело." Така Брахма ги создал лyfeто, па кога завршил, ja прашал кога ке почне играта. „Почнуваме веднаш", рекла таа. Тогаш, таа го исечкала Брахма на шдадници бeскрajно мали делчиаа и во сещ човек ставила по едно, со зборовите: „Играта почнува! Jaс ке правам да забораваш raj си, а ти ке се обидуваш да се пронajдeш." Maja е илyзиjaтa на светот, а Брахма се обидува да се сети raj е.
Овоj мит има многу варщации во индиската митологща. Понекогаш место Maja (креативната енергща на илyзиjaтa) се поjaвyвa Сенката или Природата. Во сите овие митови, вклyчyвajKи го и египетскиот мит за Озирис, Бог е распарчен на делчиаа кои живеат сопствен живот, зaборaвajки на целината, што значи, обвиткани од привидот на посебноста. Сите митови и приказни за заборавениот идентитет, вклyчyвajки ги и оние слични на приказната за блудниот син, се негов одглас.
Во митовите за „препокривааето" шуавниот свет се согледува како загатка што бара откриваае, огромна мижитатара на вистината,
6
Koja луби да се крие. Барем во словенските ]азици, етимологщата на зборот 'вистина' ]а носи сво]ата ]асна мисловна определба, слична на онаа raj индоевропскиот корен, санскритскиот збор - camja. Ако 'вистината' е она што е во исто' (ваистина), односно во истост', следи дека под вистина се подразбира она што е еднакво на самото себе, она што не подлежи на промени. Во име на играта на разоткри-вааето, сознавааето и препознава^ето, Битието си става маски (грч. персона), се преправа во поединечни личности, слично на космичкиот човек Адам Кадмон од Кабалата, чие тело е космосот составен од сите живи суштества. Оттаму, задачата на откривачот би била - во Херакли-товата бескра]на река од промени, во светот ко] постлано се преобразува, се престорува и се преоблекува, да го прона]де она што е секогаш еднакво на себе - вистината2.
Чекор понатаму од криенката оди митот во ко] светот го создава божествено дете во игра. Низ долгогодишните истражуваьа, ово] мотив го сретнав само на две места, во Брахманите (Shatapatha Brahmana, 13, 7, 1.1) и raj Цепенков (Цепенков, 1980: 5). Во ведската космогонща божественото дете го создава светот од лубов кон татка си, за да го израдува, додека raj Цепенков митот добива христщанска глазура, малиот Исус, прави чудесни топчиаа што ги фрла нагоре, создава]ки го Сонцето, планетите и Млечниот Пат, во реалистичниот цепенковски манир на раскажуваае.
Невидливата мрежа на поредокот
Jасно е дека секо]а игра има свои правила. На што би личел, на пример шахот, или фудбалот без правила? Играта би станала непрщатна за учество и за наблудуваае. Во универзумот ништо не мирува, се си jа следи посто]аната патека. Таа невидлива патека, по ко]а се движат: растеаето на наjмалата тревка, реките, огнот... во наjраната ариjска култура се нарекува рита, а во европските jазици наjприближен превод би бил - космички ред. „Зората се рага од рита, според неа сонцето jа влече своjата златна кочща, а космичкиот чувар (Варуна) jа одржува правдата, реките течат според исправноста, сонцето сjае во вистината, а на небото, ненарушлив е патот на старите
2 Исто како зборот 'вистина', санскритскиот збор camja, доага од коренот cam,
ко] значи иостоеае, она што секогаш е, или постои (битието), наспроти
облиците кои се во постегано создаваае, растеае, опагаае и исчезнуваае.
Слична е етимологщата на хебре]ското име на Бог, 1ах-Вех, кое буквално
значи - ]ас сум Оно] ко] е, Оно] ко] секогаш постои (еднаков на самиот себе).
7
богови..." (Според Риг Веда, 1,105) Или како што вели Хераклит, „Хелщ (Сонцето), нема да ги пречекори своите патеки, инаку ке го прона_щат Ериниите, помошничките на Правдата." (Б1ек, 1983: 158) Рита го претставува примордщалниот динамизам ко] е инхерентен во се, а ко] самиот има внатрешна кохерентност, ко]а ги држи елементите во хармонща. Коренот на ово] збор на санскрит е 'ар', што значи придвижуваае, соодветност, ред, правило, сезона, риту - сила, испра-веност, правилност. Во индоевропските ]азици ар - она што соод-ветствува, што одговара, што е аранжирано, поредокот на динамич-кото движете. Од него произлегол грчкиот арете - на]широко преведен како доблест, латинскиот п1ш - обича], церемонща, обред. Не се работи за неко] слеп природен закон. Освен ритамот на космосот и на природата, со рита е означено доблесното однесуваае на лугето и соодветното време за жртвените обреди, како и нивното правилно изведуваае. Словенскиот корен на зборот обред' го изразува истото. Обред е она што е наменето 'за редот' за да се одржи редот. „Со блескава златна чашка е скриено лицето на вистината, а ти Пушан3, разоткрщ го, за да го видам ]ас, ко] живеам во закон и исправност". (Иша Упанишад, 15).
Жртвениот обред во митската свест не е нешто што се прави за да се помине од редот. То] ]а поттикнува и одржува хармони]ата на космосот, ко] без доблеста, би се распаднал, како што покажуваат есхатолошките митови. Во нив, поради несоодветното однесуваае на човекот, складот мегу елементите се нарушува така што еден од нив преовладува и космосот се претвора во хаос. Всушност, што значи нешто да се жртвува? Тоа претпоставува да се има слобода на избор. Човек не може да се задлабочи истовремено во повеке нешта или да прави повеке нешта. Оно] што се решил да проговори, го жртвува молкот, оно] што спие ]а жртвува будната состсуба. Ако вистината е скриена зад ова мноштво исткаено од спротивности, тогаш со негово жртвуваае, таа би можела да се согледа. Како на]лесно сево ова се жртвува? Преку огнот ко] има мок се што постои да сведе на едно -пепел и светлина. И во христщанските обреди се спомнува: „Од пепел сме и во пепел се вракаме". Но, обредот на согоруваае има и свое повисоко ниво, тоа е внатрешното согоруваае во микрокосмосот-човек. Преку внатрешно 'жареае', согорува внатрешната темнина, внатрешната одвоеност од големото единство. Така и обредот, ко] сам
3 Облик на божество на светлината, кое го осветлува патот.
8
по себе претставува свечена игра во ко]а учествува видливото устре-мено кон невидливото, поточно видливото кое се жртвува во име на невидливото - тра]ното, е всушност играта на вракаае назад, кон вис-тината.
„Учеството во митот - барем во нашата култура - е вечен пре-дизвик за разумот, узурпаторство во однос на монополот на власта ко]а над нас ]а имаат 'затечените во природата' потреби на нашето тело." (Kolakovski, 1989: 170) Можноста преку свечената игра да се земе удел во распоредот на космичките сили, сама по себе го потврдува надлогичното место на човекот во космосот.
Литература:
Grevs. Robert. 1987. Grcki mitovi, Nolit: Beograd
De Rugeamont. Denis. 1985. Mitovi o ljubavi, NIRO Knjizevne novine: Beograd
Diels. H. 1983. Predsokratovci, Naprijed: Zagreb, Huizinga. Johan. 1970. Homo Ludens, Matica Hrvatska: Zagreb Kajoa. Roze. 1979. Igre i ljudi, Nolit: Beograd Kolakovski. Lesek. 1989. Prisutnost mita, Pecat: Beograd Panikkar. Raimundo. 1977. The Vedic Experience - an anthology of the Vedas, Motilal Banarsidas Publishers: Delhi
Руис. Дон Мигуел. 2006. Четирите спогодби, Лотос: Скоп|е. Scelling. F. W. J. 1988. Filozfija mitologije, OPUS: Beograd Цепенков. Марко К. 1980. Македонско народно творештво 7, Македонска Книга: Скоп|е.
9
