Научная статья на тему 'ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУРНИНГ «БОБУРНОМА» АСАРИДАГИ АЙРИМ ҲАРБИЙ АТАМАЛАР ҲАҚИДА ТУШУНЧАЛАР ВА УЛАРНИНГ МОХИЯТИ .'

ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУРНИНГ «БОБУРНОМА» АСАРИДАГИ АЙРИМ ҲАРБИЙ АТАМАЛАР ҲАҚИДА ТУШУНЧАЛАР ВА УЛАРНИНГ МОХИЯТИ . Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Research Focus
Область наук
Ключевые слова
Захириддин Мухаммад Бабур / «Бабурнома» / горшок / пушка / пушка / рад / тахш / новак / камень / аптека / лафет / фаранги / винтовка / винтовка. / Захириддин Мухаммад Бабур / «Бобурнома» / қозон / замбарак / тўфанг / раъд / тахш / новак / тош / дорухона / лафет / фарангий / туфак / милтиқ.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Нуров Арслон

Мақолада буюк шоҳ ва шоир Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома” асарида учрайдиган айрим ҳарбий атамалар ва уларнинг моҳияти очиб берилган. Бобурнинг жанг санъати, қурол-аслаҳалари асарда қачон ва қайси жангда қўлланилганлиги мақолада ёритиб берилган. Шунингдек, “Бобурнома” асарининг қомусий асар эканлиги, балки унда тарихий, географик, этнографик маълумотлар билан биргаликда ҳарбий соҳага оид қимматли маълумотлар берилганлигига ҳам алоҳида тўхталиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПОНЯТИЯ ЗАХИРИДДИНА МУХАММАДА БАБУРА О НЕКОТОРЫХ ВОЕННЫХ ТЕРМИНАХ И ИХ СУЩНОСТИ В ПРОИЗВЕДЕНИИ "БАБУРНАМА".

В статье раскрываются некоторые военные термины и их значение в произведении «Бобурнома» великого царя и поэта Захириддина Мухаммада Бабура. В статье рассказывается, когда и в каком бою в пьесе использовались боевые искусства и оружие Бобура. Также было отмечено, что труд «Бобурнома» является энциклопедическим трудом, но содержит ценные сведения о воинах, наряду с историко-географическими и этнографическими сведениями.

Текст научной работы на тему «ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУРНИНГ «БОБУРНОМА» АСАРИДАГИ АЙРИМ ҲАРБИЙ АТАМАЛАР ҲАҚИДА ТУШУНЧАЛАР ВА УЛАРНИНГ МОХИЯТИ .»

ЗАХИРИДДИН МУХАММАД БОБУРНИНГ «БОБУРНОМА» АСАРИДАГИ АЙРИМ ^АРБИЙ АТАМАЛАР ХДКДДА ТУШУНЧАЛАР ВА УЛАРНИНГ МОХИЯТИ .

Нуров Арслон

Узбекистон Миллий Университети Тарих йуналиши магистри https://doi.org/10.5281/zenodo.8351090

Аннотация. Маколада буюк шо^ ва шоир Захириддин Мухаммад Бобурнинг "Бобурнома" асарида учрайдиган айрим харбий атамалар ва уларнинг мохияти очиб берилган. Бобурнинг жанг санъати, курол-аслахалари асарда качон ва кайси жангда кулланилганлиги маколада ёритиб берилган. Шунингдек, "Бобурнома" асарининг комусий асар эканлиги, балки унда тарихий, географик, этнографик маълумотлар билан биргаликда хдрбий сохага оид кимматли маълумотлар берилганлигига хам алохида тухталиб утилган.

Калит сузлар: Захириддин Мухаммад Бобур, "Бобурнома", козон, замбарак, туфанг, раъд, тахш, новак, тош, дорухона, лафет, фарангий, туфак, милтик.

Аннотация. В статье раскрываются некоторые военные термины и их значение в произведении «Бобурнома» великого царя и поэта Захириддина Мухаммада Бабура. В статье рассказывается, когда и в каком бою в пьесе использовались боевые искусства и оружие Бобура. Также было отмечено, что труд «Бобурнома» является энциклопедическим трудом, но содержит ценные сведения о воинах, наряду с историко-географическими и этнографическими сведениями.

Ключевые слова: Захириддин Мухаммад Бабур, «Бобурнома», козон, замбарак, туфанг, раъд, тахш, новак, тош, дорухона, лафет, фарангий, туфак, милтик.

Мохир саркарда ва шох, XVI асрнинг энг машхур хукмдорларидан бири Захириддин Мухаммад Бобурнинг "Бобурнома" асарида география, тарих, этнография, топаграфия, зоология, адабиётшунослик ва бошка фанлар хакида кимматли маълумотлар берилади.

Мемуар шаклида ёзилган ушбу асарда фаннинг куплаб сохаларига оид сузлар ва терминлар куп ишлатилган. Хусусан, кушин тузулиши ва харбий сохага оид булган терминлар ва атамалар нихоятда куп ишлатилганлиги билан ажралиб туради.

Машхур академик В.Зохидовнинг маълумотларига кура, "Х,арбий санъатнинг машхур арбобларидан бири булган Бобур" урта асарлархарбий сохасининг барча жихатларини мукаммал эгаллаган ва такомиллаштирган.

Барчамизга маълумки, Захириддин Мухаммад Бобур поетика ва мусика сохалари билан бир каторда харбий сохага багишланган илмий рисола хам ёзган. Лекин ушбу рисола бизнинг замонамизгача етиб келмаган.

Захириддин Мухаммад Бобурнинг асосий асари хисобланмиш "Бобурнома" да XV аср охири ва XVI аср бошларидаги Мавороуннахрдаги сиёсий вазият, тож-у тарх учун узаро курашлар, Шайбонийхон ва у билан булган урушлар, шу билан биргаликда Хуросон, Афгонистон ва Х,инд диёрида булиб утган тарихий ва сиёсий жараёнларнинг хронолигик баёнида харбий сохага оид сузларнинг турли гурухлари билан биргаликда харбий курол -аслахаларнинг номларини ифодаловчи атамалар хам кенг кулланилган.

Дастлаб, "Бобурнома"да кайд этилган ут очувчи куроллар ва уларнинг номлари хакида тухталиб утамиз. Маълумки, "дастлабки ут очиш куроллари Урта Осиёда илк маротаба Мавороуннахрда Амир Темур хокимиятни эгаллагач пайдо булган". Амир Темур даври хакида маълумот берувчи купгина манбаларда ут очувчи куроллар раъд деб аталган. "Раъд сузи арабчадан таржима килинганда "момакалдирок" деган маънони англатади". Замбаракларни

раъд деб аташларининг хам сабаби бор. Сабаби шундаки, ундан ук узилганида кучли гумбурлаш овози эшитилган. Шу сабабдан унга раъд деб ном беришган.

Бобур кушинида хам раъд куролидан фойдаланилган. "Бобурнома"да кайд этилишича, Бобур ва Рано Санго уртасидаги 1529-йил Хиндистоннинг Хурда кули якинидаги жангда раъдандозлар катнашгани айтилади: "Ва Низомиддин Али халифани газоти Рум дастуридек, буюрулдиким, милтикчилар ва раъдандозларким, черикимизни олдида эдилар, аларминг панохи учун арабларни келтуруб, занжир билан богладилар".

Шахбонийлар даврида ижод килган Мухаммад Солих узининг "Шайбонийнома" асарида маълумот беришича, Шайбонийхон Самарканд шахрини камал килган даврда (15001501) Захириддин Мухаммад Бобур аскарларида тахш (ёйнинг кичик тури, арбалет), новак (ук-ёй) ва туфанг (милтик) каби куроллар билан бирга раъд хам булганлигини таъкидлайди.

А.М.Беленскийнинг маълумотларига кура, бу суз форсчадан таржима килинганда дег (тупнинг катта турини) сузининг таржимаси хисобланади. Бу атама туп ёки замбарак маъносида факат эски узбек тилидагина ишлатилган. "Бобуронма" асарида бу атама илк маротаба 1495 йил Султон Хусайн Мирзонинг кушини Хисор калъасида Хисравшохнинг кушинларини камал килаётган жараёнида учрайди: "Султон Хусайн Мирзо келиб Хисор кургони кабоб тушди. Накиб сузлмок ва кургон олмок ва тош урмок ва козон курмокнинг иш-кучида кеча ва кундуз ором ва карори йук эди"

"Бобурнома" асарида кенг кулланиладиган харбий атамалардан яна бири зарбзандир. "Бу атама хажми жихатдан козондан кичкина булган, лекин отиш тезлиги буйича эса ундан анчайин тезрок ва узокрок масофагача етиб борадиган дала тупини билдиради". Ушбу курол хам худди козон цингари лафет, яъни зарбзан аробасига уртатилган. Бу борада "Бобурнома" асарида куйидагича маълумот келтирилади: "Купрук боглар ердин куйирок Мустафо Румий зарбзанлик аробаларини ота киришди".

Бу атама "Бобурнома"да илк маротаба Бобурнинг 1526 йилда содир булган Иброхим Лодий билан Панипат жанги тасвирида учрайди. ^ушин маркази хисобланмиш гулнинг чап томонида Бобур саркардаларидан бири Мустафо Румий зарбзан туплари билан Иброхим Лодий кушинларига зарбалар бериб турган.

"Бобурнома" асарида кузга ташланадиган атамалардан яна бири бу фарангийдир. Фарангий Бобур кушинида хам, Султон Хусайн Мирзо кушинидаям мавжуд булган. Асарда фарангий тупини отувчи харбийларга нисбатан фарангибоз термини ишлатилган. Бу курол хам душманнинг жонли кучларини, истехкомларини ва калъаларини вайрон этишда кулланилган. Унинг тупи хам худди козон тупи цингари тош деб номланган.

Харбий сохада ишлатиладиган атамалардан яна бири бу замбарак маъносини англатувчи туп терминидир. Уни илк бор Бобур 1529 йилги вокеалар тасвирида ишлатган. Унда айтилишича, Устод Аликули ва Мустафо туп, туфак, зарбзан ва фарангий цингари куроллар билан зангга кирган. Туп отувчилар эса тупчи деб аталган.

Жанг бошланиш олдидан барча куроллар: зарбзан, козон, туп ва фарангий учун махсус жой тайёрланган. Бу жой мулжор термини билан аталган: "Устод Аликули била Мустафога зарбзан отмокка ва козон курмокка, мулжор купориб, ер ясамок учун калин белдор ва кахорга мухассиллар тайин килинди".

фургон ва калъаларни камал килиб укка тутмокчи булишса, энг аввало уларнинг атрофида баланд тупрок кургон тикланган. Ушбу тепалик саркубпар деб аталган. Бу тепаликлар барпо этилгач, туплар унинг устига олиб чикилган ва калъадагилар шу тепалик устидан укка тутилган.

"Бобурнома" асарида тез-тез учрайдиган узун стволли милтикни англатувчи ут сочувчи куроллардан бири бу туфанг (туфак) деб номланган. Бу курол ХВИ асрларда Хуросон ва Урта Осиёда кенг таркалган. ^уролнинг бу тари асосан, жангда душман харбийларининг жонли кучларини йук килишда фойдаланилган.

Туфанг яъни туфак куролидан Бобурнинг 1500-1501-йилларда Самарканд шахрини Шайбонийхон аскарларидан химоя килишда ишлатгани хакида Мухаммад Солих узининг "Шайбонийнома" асарида маълумот берилган. Лекин Бобур узининг "Бобурнома" асарида бу суз илк маротаба 1518-йилги вокеаларни тасвирлашда фойдаланган. "Бобурнома"да 1508-1518-йилги вокеалар тасвирланмаганини хисобга оладиган булсак, Мухаммад Солихни берган маълумотлари хакикатга анча якин. Демак, Бобурнинг кушинида туфанг анча олдинрок мавжуд булган дейиш мумкин.

Маълумотларга кура, туфанг цингари ут очувчи куроллар ^индистонда хам, Афгонистоннинг шаркий худудларида хам маълум эмас эди. Бу хакида хатто Бобур узи хам ёзади: "Бажавр эли, чун туфангни курмайдур эдилар, туфанг унидин хеч парво килмадилар, балки туфанг унини эшитгач тамасхур килиб, мукобалада шаниъ харакатлар килурлар эди".

Туфангдан отилган уклар совутни, калконни ва бошка мудоффа куролларини бемалол теша оларди. Уларни отувчилар эса туфангдузлар деб аталган. Туфангдозлардан ташкил топган махсус кушин тури Бобур армиясида мавжуд булган. Бобурнинг Иброхим Лодий ва Рано Санго билан булган жангларида туфангдузлар маълум бир тактик харбий операцияларни бажаришган.

"Бобурнома" асарида ут очувчи куроллар каторида милтик сузи хам кулланилган. Милтикдан ут очувчилар эса милтикчилар деб аталган. Бу иккала термин асарда илк маротаба Бобур ва Рано Санго уртасидаги 1529-йилги жанг тасвирларида учрайди: "Ва нодирул аср Али ^ули уз улуси билан гулнинг олдида эди ва милтик ва зарбзан ва тош отмокда ишлар килур эдилар... . Буюрдимким, гулнинг унг ва сулидин милтикчиларни уртада куйиб, икки тарафдан корзор килсунлар". Кейинчалик бу курол Урта Осиё харбий сохасида асаосий куроллардан бирига айлана боради. Милтик ва туфанг сингари куролларнинг снарядлари, патронлари - ук атамаси билан атала бошланган.

Бобурнинг "Бобурнома" асарида XV-XVI асрларда харбий сохада кулланилган курол-аслахалар ва техникалар хакида хам батафсил маълумотлар берилади. Хусуан, фарангий, туп, козон, туфанг, милтик ва бошка ут очувчи куроллар Бобур кушинида мавжуд булган. Айнан, харбий тактика ва замонавий курол-ярогларнинг мавжудлиги, Бобурнинг айрим жанглардаги устунлигини таъминлаган. Масалан, "Бобурнома"да Патипат жанги тасвирида айнан ут очар артиллериянинг устунлиги сабабли Бобур галаба козонганлиги айтилади. Чунки, бу даврда хинд жангчилари хали бу каби ут очар куроллардан бохабар эмасдилар. Натижада, Бобур жанг пайтида уларни куллаганда, Иброхим Лодий кушинлари саросимага тушганлар. Демак, жангнинг натижаси кайсидир маънода харбий куролларга хам боглик. Адабиётлар

1. Z.M.Bobur. Boburnoma. / nashrga tayyorlovchi va lug'at mualliflari: Xasanov S. Jo'rayev O. - Toshkent: Fan, 2019.

2. V.S Bhatnagar. Life and Times of Sawai Jai Singh, 1688-1743 : [англ.]. — Impex India, 1974. — 6 p.

3. An Advanced History of India. By R.C. Majumdar ... H.C. Raychaudhuri ... Kalikinkar Datta. (Second Edition.). : [англ.]. — Macmillan & Company, 1950. — 419 p.

4. Radheyshyam Chaurasia. History of Medieval India: From 1000 A.D. to 1707 A.D. : [англ.]. — Atlantic Publishers & Dist, 2002. — 161 p.

5. Giles Tillotson. Mughal India : [англ.]. — Penguin Books, 1991. — P. 4;

6. Hooja, Rima. A History of Rajasthan. — Rupa and company, 2006. — 453 p.

7. Chandra, Satish. Medieval India: From Sultanat to the Mughals (1206-1526). — Har-Anand Publications, 2006. - 203 p.

8. Gopinath Sharma. Mewar & the Mughal Emperors (1526-1707 A.D.) : — S.L. Agarwala, 1954. - 231 p.

9. A history of India under the two first sovereigns of the house of Taimur, Baber and Humayun. Indian Culture London: Longman, Brown, Green, and Longmans. 1854. - 464 p.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.