Научная статья на тему '“БОБУРНОМА” ТАБДИЛИ ХУСУСИДА'

“БОБУРНОМА” ТАБДИЛИ ХУСУСИДА Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Андижон / Банди солор / Баҳор айёми / ғазал / Бобурнома / рустоқи / бори навкар / табдил.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Қозоқов Тоҳиржон Қодиралиевич

Ушбу мақолада Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг илмий адабий меросини нотўғри талқин қилиниши ҳамда унинг адабиёт, тарих фани учун зарарли томонлари ҳақида сўз юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «“БОБУРНОМА” ТАБДИЛИ ХУСУСИДА»

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

" БОБУРНОМА" ТАБДИЛИ ХУСУСИДА

^озоков Тохиржон ^одиралиевич

Тарих фанлари номзоди. Импулс тиббиёт интитути, доценти. Ахсикент халкаро илмий тадкикот жамоат бирлашмаси раиси уринбосари

qozoqov69@mail.ru

Аннотация: Ушбу маколада Захириддин Мухаммад Бобурнинг илмий -адабий меросини нотугри талкин килиниши хамда унинг адабиёт, тарих фани учун зарарли томонлари хакида суз юритилади.

Калит сузлар: Андижон, Банди солор, Бахор айёми, газал, Бобурнома, рустоки, бори навкар, табдил.

PROBLEMS IN INTERPRETATION OF SCIENTIFIC AND LITERARY HERITAGE OF ZAKHIRIDDIN MUKHAMMAD BOBUR

Annotation: This article discusses the misinterpretation of Zakhiriddin Mukhammad Babur's scientific and literary heritage and the disadvantages of this misinterpretation for literature and history.

Key words: Andijan, Bandi solor, Bahor ayyomi (Spring Day), ghazal, Boburnoma, rustoki, bori navkar, tabdil.

Туцимада уни х,ацицатга ухшатиш учун э^тиёж булади. Х,ацицат эса бунга мухтож эмас.

Марк Твен.

Захириддин Мухаммад Бобурнинг илмий ва адабий мероси шу кадар камровлики, хеч муболагасиз уни том маънода комусий олим, деб аташ мумкин. Кейинги 50-60 йил ичида ушбу меросни тадкик этиш ва

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

оммалаштириш борасида салмокли ишлар амалга оширилиб келинмокда. Шу уринда айрим мулохазаларга тухталиш максадга мувофик куринади.

Барчага маълум булган "Андижоним колди менинг" шеърини аксар кишилар Бобур каламига мансуб, деб уйлашади:

Падаримни ютиб кетган жарда жоним колди менинг, Калбим торин чертиб кетган ёрда жоним колди менинг, Калам билан шамшир тутган ерда жоним колди менинг, Шаббобликда шабгир этган анда жоним колди менинг, Анда жоним олиб колган Андижоним колди менинг.

Бунинг асосий сабабларидан бири, матн давомидан айнан Бобур каламига мансуб айрим мисраларнинг кушиб юборилганидир. Хусусан,

Толъи йуки жонимга балолиг булди, Х,ар ишники, айладим, хатолиг булди. Уз ерни куйиб, Х,инд сори юзландим, Ё, раб нетайин, не юз каролиг булди.

Аслида шеърнинг муаллифи бошкадир. Мазкур шеър, 1983 йилда Бобур таваллудининг 500 йиллиги нишонланаётган кезларда Тошкент давлат университетининг филология факультети талабаси булган андижонлик Латиф исмли йигит томонидан ёзилган ва уни рахматли, Узбекистон халк хофизи Шерали Жураев куйга солган38.

Дарвоке, Бобурнинг кенг жамоатчиликка маълум булган "Бахор айёми" газалининг замонавий талкини хам мулохазаталаб.

Бахор айёмидур даги, йигитликнинг авонидур, Кетур, сокий, шароби нобким, ишрат замонидур.

38 Жураев Ш. Бола дунёни тебратар.-Тошкент: Юлдузча, 1988.-Б.38-41.

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

Гахи сахро узори лола шаклидин эрур гулгун,

Гахи сахни чаман гул чехрасидин аргувонийдур.

Яна сахни чаман булди мунаккаш ранги гуллардин,

Магарким сунънинг наккошига ранг имтихонидур.

Юзунг, эй сарв, жоним гулшанининг тоза гулзори,

Кадинг, эй гул, хаётим богининг сарви равонидур.

Не ерда булсанг, эй гул, андадур чун жони Бобирнинг,

Гарибингга тараххум айлагилким, анда жонидур39.

Кейинги даврларда газалнинг охирги байти - мактаъси узгартирилиб, "анда жонидур" урнига "Андижонийдур", деб ёзила бошлади. Бундай ишларни матншунослик буйича фавкулодда "новаторлик" кобилиятига эга инсон Вахоб Рахмонов амалга ошириб, Бобур ижодиётига олиб кирди. Аслида манбашунослик борасида олим В. Рахмонов "кашфиёти"гача барча кулёзмалар, нашрлар, таржималарда газалнинг мактаъси

"Не ерда булсанг, эй гул, андадур чун жони Бобирнинг,

Гарибингга тараххум айлагилким, анда жонидур"

тарзида битилиб келинган.

Газалнинг трансформациясидан кузланган максад, Бобурга "Андижоний" тахаллусини бериш эканлигига хеч шубха йук. Таассуфки, Бобур хеч бир газалида бундай тахаллусни куллаган эмас.

Вахоланки, нафакат кулёзма, балки, барча адабиётшуносларнинг изланишларида хам "анда жонидур", деб ёзилиб келинар эди. Масалан, Ия

39 Бобир шеъриятидан.-Тошкент: Узбекистон КП МК нашриёти, 1982.-Б.57-58.

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

Стеблеванинг "Семантика газалей Бабура.-Москва: Наука, 1982" асарида Бобур газалларининг 1982 йилги русча нашрларида хам тугалловчи байт куйидагича таржима килинган:

О, где бы ты ни была, роза,-Бабура душа с тобой,

О жалости молит скиталец, чья жизнь без тебя темна40.

Таникли олимлар Азизхон Каюмов ва Саидбек Х,асанов "Бобур ижодиёти" китобида "анда жонидур" жумласини "Андижонийдур", деб талкин килинишига уз муносабатларини билдириб утганлар: "Бир сухбатда мен охирги сузнинг "Андижонийдур", деб укилганига гувох булдим /1983/. Аммо, бу сухбатдошларнинг эзгу тилаги, дебгина изохлануви мумкин. Чунки, аслида "анда", деб ёзилган. Яна шеър мазмуни ёр каерда булса, Бобурнинг жони хам уша ерда, яъни, "анда жонидур", деган маънони билдирувчи, очик куриниб

турибди..... Якунловчи байт лирик кахрамоннинг ёри билан, унинг макони

билан богликлиги тугрисидаги икрори билан тугалланади. А.К."41.

Бобур газалларининг Афгонистонда босилган арабий нусхасида, Туркманистон "Мерос" миллий маданият маркази Туркманбоши номидаги Туркманистон миллий кулёзмалар институти томонидан 2005 йил Ашхабоддаги "MIRAS" нашриётида чоп этилган нусхаларида хам

Ne yerde bolsan ey, gül, ondadyr jany Babyryn,

Garybyna tarahhum eylegil, kim onda janydyr42

тарзида берилган. Газалда "Анда жонийдур" jj^1^ bjl, деб ёзилган. "Андижонийдур" сузи эса, куйидагича jj^1^' тарзда ёзилади. Изохга хожат йук, бунда кушимча алиф харфи йук. Илло, Бобур битта харфгагина хато

40 Бабур. (Сост. и авт. С.Хасанов., А.Каюмов).-Ташкент: Издательство ЦК КП Узбекистана, 1982.-С.42.

41 Каюмов А., Х,асанов С. Бобур ижодиёти.-Тошкент: Мумтоз суз, 2009.-Б. 167.

42 Zahyreddin Muhammet Babyr. Diwan.-A§gabat: Miras, 2005.-B.49.

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

киладиган даражада булган эмас. Бу ажабтовур Вахоб Рахмонча интерпретациядан бошка нарса эмас. Чалкашлик у, туфайлидир.

Утган асрнинг 60-70 йилларида нашрга тайёрлаган ва чоп эттирган макола ва асарларида коммунистик партия дахоларини мадх айлаб, Россиянинг Урта Осиёни босиб олишини кукларга кутариб мактаб, жадидчиликни "реакцион харакат" сифатида коралаб, Октябрь "инкилоби"нинг "оламшумул ахамияти"ни жар солишда жонбозлик килган В. Рахмонов43 бугунда хам юкоридаги тарзда илм ахлини чалгитадиган масалаларни хануз уртага ташлаб келмокда.

В.Рахмонов маколаларининг бирида газалнинг охирги байтини антика шархлаган хам. Яъни, 500 йил давомидаги "...котиблар тасодифан йул куйган хато"ни тугрилаб, "Эй, гулдай севгилим, андижонлик гарибингга рахм-шафкат килгин, Сен каерда булсанг, Бобурнинг жони уша ердадир", деб изох бергани холда мухим "кашфиёт"нинг муаллифига айланди. Унинг фикрича, "...Ушбу байт Андижондан йирокларда — Кобулдами, Аградами ёзилган экан. Бобурдек улуг инсон узини андижонлик гариб, дея гуё шеърига имзо куйган булса, не ажаб?..."44 эмиш.

Аввало, Бобур шахсини зур камситиш учун шу изохнинг узи кифоя. Биринчидан, Бобур узга юртдами, Ватанидами кисиниб, узини "гариб" санайдиган ахволи рухиятда, кайфиятда юрадиган инсон булмаган. Бундай рухият билан у хеч качон узга юртларда улкан салтанат кура олмаган булар эди. Аксинча, у Фаргона ёки Самарканддами, Кобул ёхуд Аградами иккиланмасдан, узини дадил хукмдор, сарбон, уша маконнинг хакли эгаси сифатида хис килган. Шу боис хам уша ерларни забт этиш учун бир неча бор катъий саъй-харакат килган ва максадларига эришган. Яна таъкидлаймизки, хечам узини гариб, ночор санамаган.

43 Рахмонов В. Етук ижод махсули //Совет Узбекистони, 27 ноябрь, 1966 йил.; Рахмонов В. Узбек адабиёти тарихининг мухим даври хакида дарслик //Совет мактаби, 1967.-№12.-Б. 69.; Машраб. Девон. (Нашрга тайёрловчилар Вахоб Рахмонов ва Комилжон Исроилов).-Тошкент: Гафур Гулом, 1980.-8.6,10,12,13.; Аваз. Сайланма. (Нашрга тайёрловчилар Юнус Юсупов ва Вахоб Рахмонов).-Тошкент: Гафур Гулом, 1984.-Б. 5,8,11,12,15.

44 РАЙОНОВ В. FАРИБИНГГА ТАРАХХУМ АЙЛАГИЛКИМ... //УЗБЕКИСТОН АДАБИЁТИ ВА САНЪАТИ, 2011 ЙИЛ 7-СОНИ. ^http://n.ziYouz.com/portal-haqida/xarita/maqolalar/vahob-rahmonov-g-aribingg-a-tarahhum-aYlagilkim)

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2 MKKHHHugaH, Boöyp naHunar ^aHruga HöpoxuM .HygHH ycrugaH yrnaH

Fanaöara эpнmgн. Kaög эrгaннgeк, X,HHgHcroHHHHr BaHrona Bunoaruga "...öy

pacMgypKHM, xap khohkhm nogmox öyngu, öypyHFH nogmoxnapHHHr

xH30HanapHHH cap$ Ba xap®: khhmofhhk KynnHH afiö Ba opgyp. X,ap khm nogmox

öynca, aHa aHru xu30Ha hhfmok KepaK. Xu3oHa ®aMt kh^mof^hk yn эпнннг

Komuga $axp Ba Myöoxorryp"45. Ammo, ^axoHrup ymöy ygyMra 3ug ynapoK fohhö

capKapga Ba cunox, xem-aKpaöora KaTTa MHKgopga xa3HHagaH HHtoMnap

rapKaragu: "^ymaHöa KyHH pa^aö oÖHHHHr fiurupMa ryKKH3Hga xu3oHaHH KypMaK

Ba ynamMaK öyHeg öyngu: XyMoroHFa erMum naK xrooHaguH öepungH, ^Ha öup

öuTunMaraH, raxKHK KHHMaraH xu3oHa yÖHHH ymaHgoK-yK XyMoroHFa HHtoM

KU^guM. ^Ha öat3H öeKnapra yH naK, 6at3unapuFa ceKKH3 naK, erra naK, ohth naK

öepungu. ^aMut nepuKra öynFoH a^FoH Ba xa3opa Ba apaö Ba öany^; Ba xap

^aMoarKa Kagpu xonnapuFa apama xu3oHaguH HaKg HHtoMnap öyngu. X,ap

caBgorap Ba xap tohhöh hhm Ba öanKH xap KumuKHM, öy nepuKga xaMpox эgнпap,

öapna HHtoM Ba öaxmumguH xa33H Bo^up Ba Hacuöu komhh эmтнпap.

^epuKra öynMaFoHnapFa xaM öy xu3oHaguH k&^hh HHtoM Ba öaxmumnap

öopgu. Mhchh, KoMpoHFa yH erru naK, MyxaMMag 3aMoH Mup3oFa yH öem naK,

AcKapuHFa Ba X,HHgonFa Ba öanKH ^aMHt ypyK-Kaem, yFnoH-ymoKKa k&^hh

KH3ungHH, okthh, paxrruH, ^aBoxupguH, öapgaguH caBFornap öopgu.

Yh W3garu öeKnapra Ba cunoxunapFa k&^hh HHtoMnap öopgu. CaMapKaHg Ba

XypocoH Ba KomFap Ba HpoKKa ypyK Kaem ynyH caBFornap HHÖopungH. CaMapKaHg

Ba XypocoHgaFH MamoöuxKa Hy3yp öopgu. MaKKa Ba MaguHaFa xaM Ha3p öopgu.

Koöyn Bunoaru öuna BapcaK cagacuHHHr ^mgop öomuFa эpgнн Ba xoryHguH

öaHga Ba o3ogguH, öohhf Ba HoöonuFguH öupop moxpyxuö HHtoM öyngu"46.

KaHgafi khhhö y3HHH "Fapuö" caHaraH xyKMgop er roprgaru myHgaÖHH

raprHÖ-KouganapHH Kartufi paBumga nerra cypuö, öy Kagap caxufinuK öunaH

xa3HHaHH ynamagu? BuntaKC, öy cymoHHHHr MycraKHH, repaH Ba Kartufi $HKp

эгacн экaнпнгнgaн ganonargup. Y xen KanoH XypocoH e ^HHgucroHga y3HHH

KaMCHTunraH, öenopaxon, o^H3, Honop, HoraBoH ce3raH эмac. AKcuHna MaFpyp,

45 BoöypHoMa.-TomKeHr: ro^gy3na, 1989.-B.249.

46 BoöypHoMa.-TomKeHr: ro^gy3na, 1989.-B.269-270.

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

музаффар, фармонбардор, шиддаткор лашкарбоши тимсолида намоён булади. Яна кайтариб айтамизки, у мамлакатга бировларнинг кистови билан тасодифан ёки чорасизликдан бориб колган "гариб" эмас, балки, фатх этишни аник нияти бирла, шу йулда дадил харакатлар килган ва максадига эришган подшох эди. Яхшиси, Бобур ички дунёсига хадеб тахмин билан бахо беравермай, буни унинг узидан эшитсак, максадга мувофик булар эди: "....Панжшанба куни ражаб ойининг йигирма секкизида47 намози дигар Ограга кириб, Султон Иброхимнинг манзилига тушулди. Тарих туккуз юз ундаким,48 Кобул вилояти мусаххар булди, ул тарихдин бу тарихкача хамиша Х,индустон хаваси килилур эди49. Гохи бекларнинг суст райлигидин, гохи ога-инининг нохампойлигидин Х,индустон юруши муяссар булмас эди. Охир мундок мавоне колмади. Кичик-кирим бек ва бекоттин хеч ким хилофи максуд суз айта олмади.....

Ушбу тарихдин туккуз юз уттуз иккигача50 Х,индустонга, бажид юрушуб, етти-секкиз йилда беш навбат Х,нндустонга черик торттук. Бешинчи навбат тенгри таоло уз фазлу карами била Султон Иброхимдек ганимни макхур ва абтар илиб, Х,индустондек вале мамлакатни бизга муяссар ва мусаххар

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

килди"51.

Бобур узига кадар Х,индистонни эгаллаган подшохларга нисбатан шахсий фаркини хам баён этган: "..Х,азрати рисолат замонидин бу тарихкача ул юз подшохларидин уч киши Х,индустон вилоятига мусаллит булуб, салтанат килибтурлар:.. бир, Султон Махмуд Гози....Иккинчи, Султон Шихобиддин Гурий...Учунчи мендурмен, вале менинг ишим ул подшохларнинг ишига ухшамас: не учунким, Султон Махмуд Х,индустонниким мусаххар килди,...Тамом Х,индустон бир подшохда эмас эди. Х,ар рожа бир вилоятга уз

бошича подшохлик килур эди. Яна султон Шихобиддин Гурий,.....Тамом

Х,индустон бир кишида эмас эди.

47 1526 йил, 10 май.

48 Милодий йил хисоби билан 1504-1505 йиллар.

49 Яъни, Кобул эгалланган 1504 йилдан 1526 йилгача Х,индистонни тасарруф этиш орзу килган эди.

50 Милодий йил хисоби билан 1526 йилгача.

51 Бобурнома.-Тошкент: Юлдузча, 1989.-Б.247.

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

Аввал навбатким, Бехрага келдук, минг беш юз, нихояти икки минг киши

булгай эдук. Бешинчи навбатким келиб, Султон Иброхимни босиб, Х,индустон мамоликини фатх килдим, хеч качон Х,индустон юрушида мунча черик била келилмайдур эди. Навкар ва савдар ва чокар жамиъ черик била булгонлар ун икки минг киши каламга келди. Яна жамиъ Мовароуннахр вилоятлари узбак хавонин ва салотиннинг тасарруфида эди, юз мингга ёвук чериклари бор эди, кадимий душман эди. Яна Х,индустон мамлакати Бехрадин Бахоргача афгон тасарруфида эди, подшохи Султон Иброхим эди. Вилоят хисоби била беш лак черики булмок керак эди....Х,озир черикини бир лак ченарлар эди. Узининг ва умаросининг минг чоглик фили бор дерлар эди. Бу хол ва бу кувват била таваккул килиб, узбакдек юз минг кари ёгийни оркада куюб, Султон Иброхимдек калин чериклик ва васе мулклук подшох била рубару булдук. Таваккулимизга яраша тенгри таоло ранж ва машаккатимизни зое килмай, мундок зур ганимни маглуб килиб, Х,индустондек кенг мамлакатни мафтух айлади"52.

Диккат килинг, узини "гариб" санаган шох 12 минг аскари билан юз минглик шайбонийлар кушини турганида, жами 500 мингга якин, деб тахмин килинган, шундан тукнашув майдонида 100 минг нафари хозир булган ва мингтача жанговар филга эга Иброхим Лудийга карши майдонга тушишга килишга жазм килди. Шунингдек, у ^индистонни забт этишни йиллар давомида орзулагани ва бунга мушарраф булганини ёзмокда. Зотан, шундай максадга етишган бу зоти шарифни узини "гариб" санаганлик макомида куришликда мантик борми?

Газалнинг охирги каторини "Андижоний"га узгартирилса, мантиксизлик яна хам яккол кузга ташланади. Масалан, "Гарибингга тараххум айлагилким, Андижонийдур", деб укиган узбек хам таажжубланади. Газалда тасаввуфий ишк яъни, илохий ошиклик баён этилмокдами ёки мажозий ишкми? Агар бунда илохий ишк тасвирланган-у махбуб, деганда Аллох назарда тутилган булса, Бобурнинг "Гарибингга рахм айла, чунки, у андижонлик", дея илтижо килиши

52 Бобурнома.-Тошкент: Юлдузча, 1989.-Б.247-248.

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

кай даражада мантикди? Фаразан, бу газалда мажозий ишк тасвирланган, деб хисоблансин. Айтайлик, Бобур гузал кизни махбуб, деб атамокда. У холда Бобур севган ёрига "Андижонлик эканлигим учун менга рахм айлагил", деб илтижо айламокдами? Кани бадиий савия, кани мантик? Буни хам куйиб турайлик, хакдкдй фожеа газал бошка тилга таржима килинганида янада равшанлашади. Яратгандан ёки севган ёридан андижонлик эканлиги учун рахм айлашини сураётганлигини укиган узга тилли мухлис Бобур ва унинг адабий мероси хакида салбий тушунчаларга эга булмайдими? Бу оркали Бобур адабий мероси ерга урилмайдими, топталмайдими? Мумтоз адабиётни тахрир килиш мумкинми, бунинг учун билимимиз етадими, энг асосийси, маънавий хаккимиз борми?

Карийб, беш аср давомида топа олинмаган нуксонларни нахотки олимимиз излаб, "илмий кашфиёт" яратган булсалар? Ёзма манбаларимиздаги узига ёкмаган жихатларни хар ким узгартираверса, уларни бу кадар асраб-авайлашдан не наф? Ишларнинг бу зайлда давом этиши, манбаларнинг адабий-бадиий, тарихий кадр-кийматини йукка чикармайдими? Нахотки, 500 йил мобайнида ижод килган не-не дахолар газалдаги ушбу "нуксон"ни илгамаган булса?

Шу аснода яна бир талай савол тугилади:

1. Бобур яна кайси газалида узига "Андижоний" тахаллусини куллаган?

2. Маълумки, Шарк шеъриятида газалнинг мактаъдан олдинги байти хусни мактаъ, деб юритилади. Мумтоз адабиётимиз коидаларига кура, мактаъ ёки хусни мактаъ байтидан шоир тахаллуси урин олади53. Айрим шоирлар узларига икки ёки уч тахаллусни куллаганлар (Масалан, Навоий-Фоний, Нодира-Макнуна-Комила). Бирон бир газалда шоир бир вактнинг узида иккита тахаллусдан фойдалангани кузатилмайди. У холда, нима сабабдан Бобур назм конун-коидаларини бузган холда узига хам Бобур, хам Андижоний тахаллусларини куллайди?

53 Х,ожиахмедов А. Мумтоз бадиият лугати.-Тошкент: Янги аср авлоди, 2008.-Б.173.

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

Бундан ташкари сунги даврларда "Бобурнома"нинг табдилида хам катор муаммолар мавжуд. Жумладан, Вахоб Рахмонов ва Каромат Муллахужаевалар табдил килиб, 2008 йил "Укитувчи" нашриёти томонидан чоп этилган нусхада хам гализликлар бор. Мисол учун, Андижонни Бобур "Элининг орасида хусн хейли бордур. Юсуф Хожаким мусикида машхурдур, Андижонийдур", деб тасвирлаган булса 54 , замонавий табдилчилар уни "Элининг орасида санъаткорлари куп. Мусикада машхур Хожа Юсуф андижонликдир"55, деб узбек тилидан узбек тилига угириб берганлар. Вахоланки, асарни Бокуда босилган русча нашрида бу суз мазмунга анчагина якин таржима килинган: "Среди жителей Андижана много совершенных людей: известный в музыке Ходжа Юсуф - андижанец"56. "Хусн - сузи арабчада "яхши", деган

маънони, "Хейли - сузи эса форсчада "куп", деган маънони беради. Яъни, Бобур бунда Андижонда яхшилиги билан ном чикарган инсонлар куп, шулардан бири Хожа Юсуф мусика борасида машхур, демокчи. Бу ерда хеч канака "санъаткорлари куп", деган мазмун келиб чикмайди.

Шунингдек, табдил асл кулёзма билан солиштирилмаган. Чунончи, "Бобурнома"нинг 1960, 1989 йилги нашрларида: "Султон Саидхон Кошгар хони беш-олти оёк-яланг била келди, туккон иниларимдек куруб, Ламгон туманларидин Мандровар туманини бердим.

Шох Исмоил Шайбонийхонни Марвда олгонда Кундузгаким, уттум, Андижон вилояти менинг сори бокиб, баъзи доругаларини кавлаб, баъзи ерларини беркитиб, манга киши йибордилар.

Мен Султон Саидхонга бори навкарларимни топшуруб", деб берилган жумладаги "бори" сузини "барча", деб нотугри табдил килинган. Аслида аввалги нашрларда хам эски узбек ёзувидан ушбу суз хато угирилган.

Мазкур жумла табдилда: "Султон Саидхон — Кошгар хони беш-олти яёв-яланг билан келди. Тугишган укаларимдек куриб, Ламгон туманларидан Мандировар туманини бердим. Шох Исмоил Шайбонийхонни Марвда енгган

54 Бобурнома.-Тошкент: Юлдузча, 1989.-Б.6.

55 Бобурнома. (Табдил. Вахоб Рахмонов ва Каромат Муллахужаева табдил килган).-Тошкент: Укитувчи, 2008.-Б.29.

56 Захириддин Мухаммад Бабур. Бабурнаме.-Баку: Нагыл Эви, 2011.-С.13.

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

махали, Кундузга утганимда, Андижон вилояти мен томонга бокиб, баъзи кургонбегиларини кувиб, баъзи ерларини беркитиб, менга киши юбордилар. Мен Султон Саидхонга барча навкаримни топшириб"57, тарзида угирилган.

Ушбу биргина суз вокеалар ривожини зид талкин килинишига сабаб булади. Чунки, Шох Исмоил Марвда Шайбонийхон устидан 1510 йил декабрь ойида галабага эришади. Шундан сунг Бобур мирзо буткул кучни бирлаштирган холда Мовароуннахрни кайта эгаллаш учун харбий харакатларни бошлаб юборади ва Самаркандни учинчи марта эгаллайди. Агар барча навкарини Султон Саидхонга кумак учун Андижонга юборадиган булса, у холда кандай килиб, купсонли катта кушинга эга булган душман устидан галабага эриша олиши мумкин? Вокеалар ривожини Хондамир куйидагича тасвирлайди: "...Нихоят Захириддин Мухаммад Бобур подшох 917 йили (917 йил (мухаррам ойи) — 1511 йил 31 март — 29 апрель) Зобулистон лашкари билан меросий вилоятлар сари йуналди ва Бадахшон худудига етгач, Султон Вайс мирзони узига кушиб, дастлаб юриш байрогини Х,исори Шодмон тарафига караб кутарди. Ул мамлакатларнинг хокимлари Хдмза Султон ва Махди Султон мулк вориси келаётганидан хабар топишгач, уз кушинларини йигиб ва жангга хозирлаб, уруш майдони сари отландилар. Вахш мавзеи атрофида Бобур мирзонинг куёш ёгдули туги душман турган жойга етиб, икки орада жуда шиддатли тукнашув руй берди ва илохий иноят кумаги ва шохлик давлати мадади билан Захир ус-салтана Бобур мирзо зафар топиб, узбек кушини енгилди"58.

Табдилчилар асл нусхага эътибор хам бермаганлар. "Бобурнома"нинг 1856 йилги Козон нашрида ушбу жумла "бойри навкарларимни", деб ёзилган 59 . "Бойри - сузи эски узбек тилида синалган, ишончли маъноларида

57 Бобурнома. (Табдил. Вахоб Рахмонов ва Каромат Муллахужаева табдил килган).-Тошкент: Укитувчи, 2008.-Б.153.

58 Fиёсиддин ибн Хумомиддин Хондамир. "Хабиб ус-сийар фи ахбори афроди башар" (Башар ахли сийратидан хабар берувчи дуст").-Тошкент: Узбекистон, 2013.-Б.1216.

59 a^ujjlj , JL 'l^^.u ^jjjjjjj^jjjjjjl ^Ijâ

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

келади 60 . Яъни, Бобур кумак учун барча навкарини эмас, ишончли навкарларини юборган эди.

"Бобурнома"нинг деярли барча нашрларида, жумладан, табдилда хам61 Ахсидан Андижонга борувчи йул номи "Банди Солор" тарзида угирилган. Асл матнда эса, "Бандсолур йули-^^з jj^ ^jj" шаклида берилган62. Бу йул масофаси 9 йигоч эканлиги маълум. Аммо, каердан утганлиги номаълум эди. Нашрга тайёрловчилар араб ёзувидан угиришда хатоликка йул куйганлар.

Кадимда Ахсидан Сирдарё куприги оркали хозирги Баликчи, Чинобод, Олтинкул йули билан Андижонга борилган. Бандсолур йули Сирдарёнинг чап киргоги буйлаб утган. Топонимикада номланишни аввало, махаллий тилдаги сузлардан излаш лозим. "Бандсолур" сузи айнан, узбек тилидан олинган булиб, дарё, анхор, сойдан банд солиш йули билан сув чикариш, деган маъноларни англатади. "Банд" сузига "Узбек тилининг изохли лугати"да шундай таъриф берилган: "Банд - тусик, гов; тугон, банд солмок"63. Энди мазкур йулнинг географик тузилишига эътибор каратсак, масала янада равшанлашади. Аввало, Сирдарё шаркдан гарбга караб окади. Дарёнинг шимол тарафи юкорилаб боради, жанубий тарафи эса нишабликни акс эттиради. Бундай холатда сул киргокдаги экин ерлари дарёга банд солиш, яъни, кичик-кичик дамба-тусиклар оркали буриш йули билан сугорилган. Бу мазкур худудда сув омбори ё тугон курилган, ёки дарё тулик тухтатилган, деган маъноларни эмас, аксинча, уша арик ёхуд анхор учун керакли микдордаги сувни тусиб, арик томон бурилганлигини билдиради, холос. Шу боис хам бу банд солинган йул, яъни "Бандсолур" йули, деб аталган64. "Бобурнома"нинг XVI асрда Байрамхоннинг угли Абдурахмон томонидан угирилган форсча таржимасидагина "Банд солор -ль", деб берилган65, "Банди Солор" эмас. Сузнинг охирида "и" харфини

60 Алишер Навоий асарларининг изохли лугати. Турт томли.-Тошкент: Фан, 1983.-Б.309.

61 Бобурнома. (Табдил. Вахоб Рахмонов ва Каромат Муллахужаева табдил килган).-Тошкент: Укитувчи, 2008.-Б.47,71.

62 .f* A^ljjjlj , JL ^A^f ^^jjjjj^jjjjjjl ^Ija

63 Узбек тилининг изохли лугати.-Москва: "Рус тили" нашриёти, 1981.-Б.78.

64 Козоков Т., Вохидов А., Рузинов Б. Ибрат нигохидаги Ахсикент.-Тошкент: Навруз, 2018.-Б.59.

65 .w A^ljjjlj - Bombay: Cheetra Prabha Press, 1890.

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

берувчи изофа йук. Бу суз туркий тилнинг кайси лахжасида булишидан катъи назар, банд солиш, гов маъноларни англатади.

Табдилда яна бир гализ суз ишлатилган. Бу уринда "рустойи" сузини "кишлоки", деб табдил килинганлигидир. Урта асрларда Осиё минтакасида асосан зироатчилик билан шугулланадиганларнинг истикомат масканлари русток (форсча) - ^Vjj, яъни, кишлок, деб аталган ва бу ерларда шахарларга нисбатан кам сонли ахоли яшаган. Табиийки, нуфуси куп, кунлик ахборот алмашуви юкори мухит - шахар шароитида усган кишиларда киришувчанлик, чикишимлилик, хозиржавоблилик даражаси юкори булади. Лекин бу, кишлогда тугилиб, вояга етган кимсани камситиш учун асос эмас.

"Бобурнома"да: "...Кичик хон додам гариб атворлик киши эди,... Ёка ерда улгонгон учун бир нима рустойирок, дуруштгуйрок эди"66, деб ёзилган. Табдилда эса, "Кичик хон тогам галати феъл-атворли....киши эди. Чекка жойда улгайгани учун бир оз кдшлокдрок, дагал сузли эди"67. Русча матнда эса: "Младший хан, мой дядя, был чудной человек,... Выросши на далекой окраине, [Младший] хан был несколько неотесан и грубоват в речах"68, тарзида таржима килинган.

Бобурномада: "...Шайбокхон Х,ирийни олгандин сунг, бу подшохларнинг зох ва зоди била ёмон маош килди, не ёлгуз бу жамъ била, бори халойик била. Рустойи ва нодида киши, беш кунлук утар дунё учун мундок ямон от козгонди"69, дейилган булса, табдилда: "Шайбокхон Х,иротни олгандан сунг, бу подшохларнинг авлод-аждоди билан, нафакат бу жамоа, балки бутун халойик билан ёмон килди. Кишлоки ва олам курмаган бу одам беш кунлик утар дунё учун бундай ёмон от козонди"70, шаклида берилган.

Яна бир мисол, "Бобурнома"да: "Ул рустойиликларидин бири бу эдиким, Шохбек манга битилган хатнинг оркасида беклар бекларга, балки улугрок

66 Бобурнома.-Тошкент: Юлдузча, 1989.-Б.94.

67 Бобурнома. (Табдил. Вахоб Рахмонов ва Каромат Муллахужаева табдил килган).-Тошкент: Укитувчи, 2008.-Б.89.

68 Бабурнаме (Записки Бабура).-Ташкент: Главная редакция энциклопедий, 1993.-С.119.

69 Бобурнома.-Тошкент: Юлдузча, 1989.-Б.186.

70 Бобурнома. (Табдил. Вахоб Рахмонов ва Каромат Муллахужаева табдил килган).-Тошкент: Укитувчи, 2008.-Б.156.

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

мартабалик беклар кичикрак чаргалик бекларга мухр босар ерда когознинг уртасида мухр босиб йиборибтур. Агар мундок рустоиёна харакотлар килмаса

эрди ва бу навъ дурушт жавоблар йиборса эди, иш мунга етмас эди.....Ушбу

ситезаларидин ва рустоиликларидин эдиким, хонумонларини ва уттуз-кирк йил козгонларини барбод бердилар"71, деб, табдилда: "Кишлокилигининг бири шу эдики, Шохбекнинг менга битилган хати оркасида беклар бекларга, аникроги улугрок мартабалик беклар кичикрок мансаблик бекларга мухр босадиган жойда — когоз уртасига мухр босиб юборипти. Агар бундай гализ харакатлар килмаса ва бундай купол жавоблар юбормаса эди, иш бунга бориб

етмасди.....Ушбу хусумат ва кишлокиликлари окибатида уй-жойини ва уттиз-

кирк йил йиккан-терганларини елга бердилар" 72 , дея угирилган. Русча таржимада эса: "Одно из проявлений их грубости состоит в том, что в первом письме которое написал мне Шах бек, он поставил печать на задней стороне, посреди страницы, где прикладывают печати эмиры, когда пишут друг другу, или большие беки в письмах к малым бекам. Если бы он не совершил таких неучтивостей и не давал столь грубых ответов, разве дело дошло бы до такого конца?.... Сварливость и грубость этих беков была причиной того, что они разорили свой род и пустили по ветру богатства, накопленные за сорок-пятьдесят лет"73, деб угирилган.

"Бобурнома"да: "...Султон Вайс Саводийнинг иттифоки била черик маслахати жихатидин Кахрож элига турт минг харвор ошлик тахмил булди. Бу ошлик тахсилига Султон Вайс йиборилди. Рустойи кухий эл харгиз мундок тахмилларни тортгон эмаслар. Ошлик бера олмай, бузулдилар"74, дейилган булса, табдилда: "...Султон Вайс Саводий билан келишиб лашкар маслахати учун Кахрож элига турт минг коп дон солиги солинди. Бу ошликни ундиришга Султон Вайсни юбордик. Кишлоки тоглик эл хеч качон бундай солик

71 Бобурнома.-Тошкент: Юлдузча, 1989.-Б.188.

72 Бобурнома. (Табдил. Вахоб Рахмонов ва Каромат Муллахужаева табдил килган).-Тошкент: Укитувчи, 2008.-Б.158.

73 Бабурнаме (Записки Бабура).-Ташкент: Главная редакция энциклопедий, 1993.-С.213.

74 Бобурнома.-Тошкент: Юлдузча, 1989.-Б.200.

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

топширган эмаслар. Бунча донни беролмай, кийналдилар"75, деб угирилган. Мазкур матн рус тилидаги таржимада: "...По соглашению с Султан Ваисом Савади жители Кахраджа были обложены налогом в четыре тысячи харваров зерна в пользу войска. Собирать зерно я послал Султан Ваиса. Эти простые горцы никогда не подвергались таким поборам; они не смогли сдать столько зерна и совершенно разорились"76 , дея таржима килинган. Шу уринда таржимонлар "рустойи" сузини "деревенский", деб таржима килсалар хам булар эди. Аммо, бу суз камситиш маъносига тугри келиб колиши хамда шунингдек, "Бобурнома"даги матн мазмунини узгартириб юбориши мумкинлигини тугри англаб етганлар.

Бобур уз асарида соддадил ёки купол инсонларни камситиш маъносида келувчи сузлар билан таърифлаган эмас. Бу улуг шоир ва олимнинг маънавий дунёсига номуносиб булар эди. Шу мазмунда амакиси Султон Ахмад мирзони гарчи шахарда улгайган булсада, куйидагича "Бовужудким, шахрда улгайиб эди, турк ва содда эди"77, деб таъриф этган эди.

Умуман олганда, "кишлоки" атамаси билан "кишлоклик" сузининг орасида анчайин фарк бор. Кишлогда тугилиб усиб, улгайган, тарбия топган инсон — кишлоклик дейилади. Яъни, шахарлик, овуллик, дейилгани каби. Аммо, "кишлоки" атамаси одатда камситиш маъносида ишлатиб келинган. "Кишлоки" сузи, "кишлоклик", деган тушунчани бермайди. Аксинча, айримлар "кишлоки", дейилганида камфаросат, овсар, муомаласи йук, дагал, купол, тупори инсонларни тушунадиган булиб колганлар. Аммо, кишлокликка нисбатан "кишлоки" сузининг ишлатилиши эса, хакоратдай хисобланади78.

Бобур "рустойи", деб ёзмокда, "рустоки" эмас. Унутмаслигимиз даркор, мутафаккир олим, давлат арбоби, Иккинчи Ренессанснинг тенгсиз дахоларидан бири раиятни "шахарлик" ва "кишлоки"га ажратадиган даражадаги тор доирада фикрлайдиган, ижтимоий тенгсизликни ёкловчи инсон булмаган. Аксинча,

75 Бобурнома. (Табдил. Вахоб Рахмонов ва Каромат Муллахужаева табдил килган).-Тошкент: Укитувчи, 2008.-Б.165.

76 Бабурнаме (Записки Бабура).-Ташкент: Главная редакция энциклопедий, 1993.-С.225.

77 Бобурнома.-Тошкент: Юлдузча, 1989.-Б.20.

78 Vikilug'at. qishloqi (wiktionary.org)

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

хатто угли Хумоюнга насихатида хам нафакат ижтимоий тоифаларга, балки, мамлакатдаги бошка дин вакилларига хам ута эхтиёткорлик билан уларнинг хиссиётларини инобатга олган холда муносабатда булишни ёзиб колдирган. Агар Бобурда бунака айирмачилик булганида атрофида одамлар бу кадар жамланмаган ва унинг узи яккаланиб колар эди. Вахоланки, Абу Наср Фаробий хазратлари: "Кишиларга нисбатан уларни дастлабки бирлаштирувчи омил, бу инсонийликдир", деган эдилар. Бобурда ана шу инсонийлик юкорилиги учун хам унинг атрофида кишилар жипслашдилар.

Шунингдек, табдилда "Туккиз юз ун бешинчи йил вокелари", деб 925 йил вокеалари (1519 йил) баён этилган. Хрлбуки, асар 914 йил вокеалари билан узилиб колган79.

Халкаро Бобур мукофоти сохиби В. Рахмонов масъул мухаррирлиги остида 2002 йил чоп этилган "Бобурнома"да хам асарнинг бадиий кийматига салбий таъсир этувчи ва жумлалар мазмунини узгартирувчи жиддий хатолар мавжуд. Масалан, асл матнда "...Етти пора касабаси бор: беши Сайхун

суйининг жануб тарафида, икки шимоли жонибида....Сайхун суйининг шимоли

тарафидаги касабалари: бири Ахсидур"80, дейилган. "Бобурнома"нинг 2002 йилги нашрида эса: "...Сайхун суйининг шимоли тарафидаги касабалар: бир Ахсидур", деб нотугри берилган81. Жумлани араб ёзувидан угиришда имловий хатоларга йул куйилган. Бунинг ортидан эса, мазмун узгарган. Хдттоки, "Сайхун-uj^^^" сузини "х" билан эмас, "х" билан ёзилган. "Касабалар: бир Ахсидур", дейилганида Сайхуннинг шимолидаги касабаларнинг хаммаси битта Ахси номи билан юритилади, деган маъно келиб чикади. Асл матнда эса ундай эмас. Ахир шунинг давомидан Бобур бир неча эмас, битта кургонни назарда тутгани уларок "...Умаршайх мирзо муни пойтахт килиб эди, Сайхун дарёси кургонининг остидин окар....Фаргонада мунча берк кургон йуктур", деб битта шахар хакида хабар бермокда.

79 Бобурнома. (Табдил. Вахоб Рахмонов ва Каромат Муллахужаева табдил килган).-Тошкент: Укитувчи, 2008.-Б.163.

80 X/i.^^ 4^Üjjb , Jlj ^Aif ^^A^ajl ^^jjjjjMjjjjjjl jljä

81 Бобурнома.-Тошкент: Шарк, 2002.-Б.36.

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2 Купол хатолардан яна бири "бовужуди эхтиёж" сузини "бовужуди эхтиёт"

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

тарзида узгартирилишидир. Бобур Умаршайх мирзонинг адолати хакида ёзади:

"Адолати бу мартабада эдики, Хитой корвони келадурганда, Андижоннинг

шаркий тарафидаги тогларнинг тубида минг уйлук корвонни андог кор

бостиким, икки киши кутулди. Хабар топиб мухассиллар йибориб, корвоннинг

жамиъ жихотини забт килди. Х,ар чандиким вориси хозир йук эрди, бовужуди

эхтиёж, сахлаб, бир-икки йилдин сунгра Самарканд ва Хуросондин

ворисларини тилаб келтуруб, молларини солим топшурди"82.

2002 йилги нашрда ва 2008 йилги табдилда хам "бовужуди эхтиёж" сузи

"бовужуди эхтиёт", деб берилган83. Бу ердаги хато шундаки, "бовужуди

эхтиёж" сузидан кейин вергул куйиш керак эди. Араб имлосидаги матнда эса

бундай белги йук. Бу белги кирилл ва лотин имлосидаги матнда куйилади. Шу

сабабли хам мазмун узгарган. Бобур отасининг адолати хакида суз юритар экан,

шу даврда маблагга эхтиёжмандлигига карамай, гарчи, эгасиз колган эрсада,

молларга тегмаганлиги, ворисларини топтириб, омонатни бус-бутун

топширганлигини ёзмокда.

Бобур: "..Фаргона вилоятининг хосили била, агар адл килсалар, уч-турт

минг киши сахласа булур...."84, деб ёзади. Бу эса, Умаршайх мирзо давлатидаги

молиявий имконият не даражада эканлигигига ойдинлик киритиш имконини

беради. "Бобурнома"да: "..казок хон ва султонларининг орасида хеч ким ул

улусни Косимхонча забт килгон эмастур. Черикини уч юз мингга ёвук ченарлар

эди...", яна Кундуз хукмдори Хусравшох хакида: "...Навкари йигирма мингга

ёвушуб эди...", дейди85. Гохи подшохлар бир неча унг мингдан бир неча юз

минггача кушин саклаш имкониятига эга булган пайтда, 3-4 минг нафар

аскарнигина тасарруфида тутиш, давлатнинг молиявий имконият даражаси

катта эмаслигидан далолат беради.

82 Бобурнома.-Тошкент: Юлдузча, 1989.-Б.10.

83 Бобурнома. (Табдил. Вахоб Рахмонов ва Каромат Муллахужаева табдил килган).-Тошкент: Укитувчи, 2008.-Б.32.; Бобурнома.-Тошкент: Шарк, 2002.-Б.37.

84 Захириддин Мухаммад Бобур. Бобурнома.-Тошкент: Юлдузча, 1989.-Б.8,9.

85 Захириддин Мухаммад Бобур. Бобурнома.-Тошкент: Юлдузча, 1989.-Б.14,28.

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

Шунингдек, Бобур мирзо падари бузрукворининг адолатпарвар, халоллиги борасида тухталиб юкоридаги молларни хиёнат килмаган холда эгаларига топширганлигини ёзади. Абул Фазл Алламий хам "Акбарнома" асарида зикр этилган вокеани шархлаб, Умаршайх мирзонинг маблагга эхтиёжи булишига карамасдан молларни эгаларига етказилганини ёзади86.

"Бобурнома"даги ушбу сузларни "замонавийлаштириб" "эхтиёт" шаклига келтириб талкин килиниши умуман тарихий вокеликка нохолис бахо берилишига, Умаршайх мирзо давлатининг молиявий холати хакидаги маълумотларнинг сохталаштирилишига олиб келади. "Бовужуди эхтиёж" сузи, "эхтиёж мавжудлигига карамай" маъноларини беради. Отасининг пулга мухтожлигини унинг фарзанди Бобур ёзаётганлигини унутмаслик керак.

Ушбу узгартиришни В.Рахмонов маколаларининг бирида Абул Фазл Алламийдек забардаст олим "Бобурнома"нинг нуксонли нусхасидан фойдаланган, деб изохлаган эди87.

Нахотки, "Бобурнома"нинг хамма нусхаси бу борада нуксонли булса? У холда "Бобурнома"нинг нуксонсиз нодир кулёзма нусхаси дунёнинг кайси музей ёки кутубхонасида сакланади? Ажабо, "Бобурнома"га хам ишончсизлик бошландими? Манбаларни бу зайлда тахлил килиш, илм-фан учун хиёнат эмасми?

Шу билан бирга хатто Абулфазл Алламийдек XVI асрнинг забардаст тарихчи олимини хам бехижолат, сира уялмасдан нуксонли нусхадан фойдаланганликда айблаш, кай даражада мантикий? Тузукрок уйлаб курилса, Абулфазл Алламий манбага биздан кура карийб 500 йил якин-ку! Маъзур тутгайсизлар, яна кайтарик булсада такрор айтамиз карийб, беш аср давомидаги топа олинмаган нуксонларни нахотки факат олимимиз топиб, "илмий кашфиёт" яратган булсалар? Ёзма манбаларимиздаги узига ёкмаган жихатларни хар кас узгартираверса, уларни бу кадар асраб-авайлашда кандай

86 Абул-Фазл Аллами. Акбар-наме.-Самара: Агни, 2011.-С.234.

87 Рахмонов В. Тарихни сохталаштирган китоб ёки нуксонларга бой рисола //Хуррият, 2019 йил, 30 октябрь.

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

мантик бор? Ишларнинг бу зайлда давом этиши, манбаларнинг кадр-кийматини йукка чикармайдими?

Биз фойдаланган "Бобурнома"нинг 1993, 2011 йиллари чоп этилган русча нашрларида бу вокеа куйидагича: "...Омар-Шейх-мирза сберег товары, несмотря на то, что сам нуждался. Год или два спустя он вызвал наследников из Самарканда и Хорасана и вручил им их товары в целости"88, Абулфазл Алламийнинг "Акбарнома" асарида эса "...несмотря на нужду в деньгах, он не прикоснулся к товарам" мазмунида89, 1856 йилги Козон, 1960 йилги "Фан", 1989 йилги "Юлдузча" нашриёти нусхаларида хам бир хил: "бовужуди эхтиёж сахлаб" шаклида берилган.

Колаверса, табдилдаги яна бир муаммо бу "сарт" сузининг изохидир. Бобур Маргилон хакида ёзар экан "Эли сорттур", дейди. Табдилда эса "Эли сорт (тожик)", деб берилган90. Агарда манбада Маргилон ахолисини тожик дейилган булса, не сабабдан бугунги шахар ахолисини узбеклар ташкил этишини кандай изохлаймиз? У холда Маргилондан тожиклар тулик кучиб кетганми ёки хозирги узбеклар бу ерга каердандир келиб урнашганми? Кани мантик? Асарда "сарт", деб ёзилган этник номни "тожик", деб беришдан аввал бу саволларга хам жавоб топиб куйиш лозим эди. Алишер Навоий асарларида форс тилини "сарт" тили, деб беради. Масалага бу тарзда ёндошув, Хуросон учун хос. Аммо, Фаргона водийси, Тошкент вохаси ва Жанубий Козогистонда эса сартлар, дейилганида утрок узбек ва тожиклар тушунилган. Бирок, айнан тожик миллати тушунилмаган. Бобур асарида "сарт", деганда тожикларни назарда тутганлигига ишора килиш, узбек халкининг этник тарихи масаласида чалкашликларни келтириб чикаради. Чунки, бу фикрга забардаст олим Захириддин Мухаммад Бобурнинг фикри, деб каралади. Умуман, "сарт" этник

88 Захириддин Мухаммад Бабур. Бабурнаме.-Ташкент: Комуслар Бош тахририяти, 1993.-С.34.; Захириддин Мухаммад Бабур. Бабурнаме.-Баку: Нагыл Эви, 2011.-С.20.

89 Абул-Фазл Аллами. Акбар-наме.-Самара: Агни, 2011.-С.234.

90 Бобурнома. (Табдил. Вахоб Рахмонов ва Каромат Муллахужаева табдил килган).-Тошкент: Укитувчи, 2008.-Б.32.; Бобурнома.-Тошкент: Шарк, 2002.-Б.30.

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

атамаси хакида куп олимлар тадкикотлар олиб бориб, аллакачон узларининг илмий хулосаларини бериб булганлар91.

Аммо бундан тожик ахолиси утрок булмаган, ёки Фаргона водийсида яшамаган, деган тушунча келиб чикмайди. Фаргона водийси, Тошкент вохаси ва Жанубий Козогистонда "сортлар", деган атама айни дамда тожикларга хам тааллукли эканлиги маълум. Аммо, табдилчилар "сарт"ни айнан тожик, деб табдил килганлар.

Агар табдилчилар фикрини маъкуллаб улар ёзганидек, айнан тожик, деб шархлаб кетсак, канаканги чалкашликлар келиб чикишини изохи берамиз. Асл матнда эса, "Эли тамом сорт ва кухийдур", дейилган92. Яъни, эли сорт ва тогликлар, дейилган.

Русчага угирилган "Бобурнома"да эса, асл матнга хилоф равишда: "...Все жители Исфары сарты и говорят по-персидски"93, деб берилган. Форсчага угирилган "Бобурнома"нинг (XVI асрда) муаллифи Акбаршох даврида Бош вазир булиб ишлаган сунний эътикодидаги туркманлардан булган Байрамхоннинг угли Абдурахмон эди. У эса, Исфара ахолисини "Тамом кухий ва тожик", деб таржима килган. Бобур Маргилон ахолисини "сорт", деган булса, буни хам Абдурахмон "тожик", деб таржима килиб кетган94. Лекин форсийча гаплашади, деб таржима килмаган. "Бобурнома"нинг асл матнида "форсий", деган суз 14 уринда ишлатилган. Лекин, Исфара ахолиси форсийда сузлашади, дейилмаган. Бу ибора русча таржимада кушилган.

Бунинг сабабларидан бири, Абдурахмоннинг Хуросонда улгайганлиги ва у ерларда "сортлар", дейилганда факат форсийларни тушунилганлигидир. Мовароуннахр ва Фаргонада форсий тилли халклардан асосан тожиклар истикомат килганлиги боис хам "сорт" атамасини у "тожик", деб таржима килиб кетган.

91 Остроумов Н. Сарты. (Этнографические материалы).-Ташкент: Типо-литография торгового дома "Ф. и Г. бр. Каменские", 1896.; Мусобек угли мулло Абдуллохбек. "Сарт" сузи маълумдур //Садойи Фаргона, 1914 йил, 15 июн.; Махмудхужа Бехбудий. Сарт сузи мажхулдир //Ойна, 1915 йил, 22, 23, 25, 26-sonlar, 314-315, 338-340, 386-388, 478-480 бетлар. ва хоказо.

92 Бобурнома.-Тошкент: Юлдузча, 1989.-Б.7. Jb. ^¿f ^jjjjjjj^jjjjjjl jlja jjlj .f.^

93 Захириддин Мухаммад Бабур. Бабурнаме.-Баку: Нагыл Эви, 2011.-С.15.

94 .V a^üjjL Bombay: Cheetra Prabha Press, 1890.

International scientific journal "Interpretation and researches"

Volume 2 issue 16 (38) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2

Шунинг учун хам Бобур карлук лахжасида ёзган jj^ ^ - Банд солур сузини, туркман булганлиги учун хам угуз лахжасида jl^ ^ - Банд солор, деб ёзган. Иккаласи хам "Банд солди" маъносини беради. Факат бошка-бошка лахжада холос. Яъни, узининг тушунчасига мос равишда талкин килган.

Табдилчилар "сорт"ни "тожик", деб угирсалар, у холда бугун Маргилон шахрида истикомат килаётган 250 000 га якин узбеклар бу ерларга каерлардан келиб колганлиги тугрисидаги саволга хам манбалар асосида жавоб беришлари керак булади. Ёки, узбеклар урнида нуфуси 250 000 га якин булиши керак булган тожиклар каёкка кетиб колди, каби саволга хам асосли жавоб беришларига тугри келади.

Купминг сонли илм ахлига такдим этилаётган "Бобурнома"дек китобни нашр этишдан аввал яхшилаб, обдон синчиклаб укиб хам чикилмаган.

Алалхусус, "Бобурнома" табдилининг кейинги нашрларини тайёрлашда хар жихатдан илмий етук, билим ва маънавияти юксак мутахассисларга мурожаат килиниши айни муддао булар эди.

Энг мухими эса холис ва халол ёндошув таказо этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.