Научная статья на тему 'ЧИҒАТОЙ ЭТНИК КОМПОНЕНТИНИНГ ҲУДУДИЙ ЖОЙЛАШУВИ ВА ЭТНОДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАР'

ЧИҒАТОЙ ЭТНИК КОМПОНЕНТИНИНГ ҲУДУДИЙ ЖОЙЛАШУВИ ВА ЭТНОДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
84
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Чиғатой / этнос / ўзбеклар / мўғуллар / Мовароуннаҳр / Хуросон / Темур ва темурийлар / Сурхондарё. / Chigatay / ethnos / Uzbeks / Mongols / Movarounnahr / Khorasan / Timur and Timurids / Surkhandarya.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Буриев, Акбар

Ушбу мақолада Чиғатой этник компонентининг ўзбек халқи этнодемографий жараёнларига таъсири тадқиқ этилган. Шунингдек, Сурхон воҳаси чиғатойларининг ҳудудий жойлашуви борасида илмий хулосалар қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TERRITORIAL LOCATION OF CHIGATOY ETHNIC COMPONENT AND ETHNO-DEMOGRAPHIC PROCESSES

This article analyzes the influence of the Chigatoy ethnic component on the ethnodemographic processes of the Uzbek people. Also, scientific conclusions were made about the territorial location of the Surkhan oasis.

Текст научной работы на тему «ЧИҒАТОЙ ЭТНИК КОМПОНЕНТИНИНГ ҲУДУДИЙ ЖОЙЛАШУВИ ВА ЭТНОДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАР»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(6), June, 2023

ЧИГАТОЙ ЭТНИК КОМПОНЕНТИНИНГ ХУДУДИЙ ЖОЙЛАШУВИ ВА

ЭТНОДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАР

Буриев Акбар

Термиз давлат университети Этнография, этнология ва антропология йуналиши I боскич магистранти

AННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада Чизатой этник компонентининг узбек халци этнодемографий жараёнларига таъсири тадциц этилган. Шунингдек, Сурхон воуаси чизатойларининг уудудий жойлашуви борасида илмий хулосалар цилинган.

Калит сузлар: Чизатой, этнос, узбеклар, музуллар, Мовароуннахр, Хуросон, Темур ва темурийлар, Сурхондарё.

This article analyzes the influence of the Chigatoy ethnic component on the ethnodemographic processes of the Uzbek people. Also, scientific conclusions were made about the territorial location of the Surkhan oasis.

Key words: Chigatay, ethnos, Uzbeks, Mongols, Movarounnahr, Khorasan, Timur and Timurids, Surkhandarya.

Чигатой сузининг бирламчи маъноси Чингизхоннинг иккинчи угли Чигатойга нисбат берилади. Маълумки, Чингизхон иккинчи угли Чигатойга Мовароуннахр ва бошка катор худудларни инъом килган эди. Мугул тилида хам, туркий анъаналарда хам ушбу ерларнинг йигиндиси "Чигатой улуси" деб аталган1.

Чигатой сузининг маъно ва кулланиш доираси вакт утган сари кенгайиб, киши исмини билдирувчи атамадан ташкари, ижтимоий-сиёсий, харбий ва этник ахамият касб этган. ХШ-Х1У асрларда Чигатойхон харбий кушинлари ва авлодлари, имтиёзга эга булган туркий-мугул амалдорлари, XV асрда Мовароуннахр ва шаркий Хуросоннинг Шайбонийларга карши кураши даврида эса Мовароуннахрнинг хам туркий, хам тожик тилида сузлашувчи ахолиси чигатойлар дейилган. Чигатойлар XV-XVI асрлардаёк аник чегараланган худудига эга булган, этнонимик маъноси ва вазифаси хам шу даврларда юзага келган. «Бобурнома»даги Иброхим чигатой, Чигатойхон исмларидан маълумки,

1 Г. Н. Потанин, Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки, — ЖС, 1917, вып. II—III (1916), стр.

ABSTRACT

КИРИШ

166—167.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(6), June, 2023

бу даврда чигатой сузи хам этноним, хам антропоним функциясида кулланилган. Унинг топонимга утиши хам шу даврда бошланган. Кашкадарёнинг Китоб, Яккабог, Сурхондарёнинг Бойсун, Термиз, Сариосиё туманларида узбек чигатой ва тожик чигатойлар яшаган. Ушбу атама дастлаб Чигатойга буйсунувчи махаллий утрок халкка нисбатан ишлатилган. Мугуллар томонидан боскинчилик юришлари амалга оширилгач, махаллий утрок узбек ва тожик халклари 120 йил давомида узининг уруг ва кабила номини унутиб, кейинчалик узларини Чигатой деб атаганлар.

Бу сузнинг Урта Осиё туркий тилларига кириб келишига туркий тилли халклар орасида уруг ёки кабилага уз аждодининг (ёки бошлиги) номини бериш тамойилининг кенг таркалганлиги куп жихатдан ёрдам берган. Чигатойнинг ягона "Чигатой" давлатчилиги доирасидаги хукмронлиги узок давом этмади, "Чигатой улуси аста-секин икки кисмга: Мовароуннахр ва Мугулистонга (Еттисув ва Кашгар) парчаланди.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Мовароуннахрда мугуллардан кейинги даврда туркий анъана давом этиб, бу ердаги хукмрон сулола номи Чигатой номи билан богланган. Анъананинг мустахкамлиги, султон хокимиятига булган хукукларнинг конунийлиги ва сузсизлигини урнатиш истаги узок вакт давомида Мовароуннахрнинг темурий хукмдорларини, улардан кейин эса кейинги подшохларни хам Чигатойхонга, ундан эса Чингизхонга уз насл-насабларини улашга ундайди. Бунга Захириддин Мухаммад Бобурнинг насабномаси типик мисол була олади. Бобур онаси Кутлуг Нигорхоним хакида гапирар экан, уни "Юнусхоннинг иккинчи кизи эди... Юнусхон эса Чингизхоннинг иккинчи угли Чигатойхоннинг авлодидир", - деб таъкидлаган. Бобур насабномасида отаси хакида маълумот берар экан шундай ёзади: "Умар Шайх Султон Абу Саид Мирзонинг туртинчи угли. Султон Абу Саид Мирзо Султон Мухаммад Мирзонинг угли, Султон Мухаммад Мирзо Мироншох Мирзонинг угли, Мироншох Мирзо Амир Темурнинг учинчи угли эди". Хдмда кейинги насабномада Темур ва Чингизхонга хам ишора килади. Шундай килиб, темурийлар узларини Чигатойнинг бевосита ворислари деб хисоблаганлар, шунинг учун 1370 йилдан сунг, Амир Темур хокимият тепасига келгач, мамлакатни Чигатой улуси деб аташда давом этди. Кейинчалик, Темурийлар давлатининг сунгги булаклари Шайбонийхон кушинларидан маглубиятга учрагач, мамлакат "Чигатой улуси" деб аталишни тухтатди2.

2 А. Н. Самойлович, К истории литературного среднеазиатско-турецкого языка, — сб. «Мир-Али-Шир», Л.,

1928. - С.78.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(6), June, 2023

Хива хонлигида чигатойлар XVII асрнинг биринчи ярмида хам мустакил этник бирлик булган. Х,ерман Вамбери Хива хонлигидаги уттиз иккита асосий тоифа орасида чигатойларни хам алохида кайд этиб утади. Характерли жихати шундаки, ХХ асрнинг 30 йилларигача Сурхондарё вилоятининг бир канча худудларида (Хусусан, Сариосиё туманидаги Дашнобод кишлоги) бошка уругларга мансуб узбеклар билан яшаган чигатойлар факат уз гурухлари ичида никох курган. Дашнобод кишлогининг узи эса Чигатой ва Барлос кисмларига булинган. Умуман олганда, Узбекистоннинг жанубий ва гарбий вилоятларидаги узбеклар ва тожиклар орасида хозиргача узларини чигатойлар деб атайдиган этник компонентлар истикомат килади хамда махаллий ахоли тушунчасида бу ном факатгина этник бирликни эмас, балки сузлашувчиларнинг тилидан катъий назар, миллий бирликни белгилашда давом этади.

Бугунги кунда Афгонистон шимолида хам чигатой тожиклари яшайди. Эроннинг жануби-гарбий худудларида яшовчи туркий кабилалардан бири Чигатай деб аталади. Х,индистонда, Н. А. Аристов ва Н. Г. Маллицкийнинг маълумотларига кура, Агра ва Дехли якинидаги бир неча ун минглаб одамлар хали хам узларини чигатой кабиласига мансуб деб билишади. Афтидан, булар Х,индистонни забт этган ва у ерда Бобурийлар империясини барпо этган "бобурий чигатойлар"идир, яъни Мовароуннахрдан кучиб келганларнинг авлодларидир. Урта Осиёни Дашти кипчок узбеклари бутунлай эгаллагандан сунг, купгина турк ва тожикларга мансуб булган чигатойлар темурийлар авлодига уз содиклигини билдириб, Бобур изидан Х,индистонга кетиб колдилар. Х,озир хам уша чигатойлар авлодига мансуб булган чигатойлар ва барлослар Агра ва Дехли шахарлари якинида яшайдилар.

XIV-XV асрларда Урта Осиёга, жумладан Фаргона водийси ва хозирги Узбекистоннинг жанубий раёнларига хамда Мовароуннахрга мугул кабилаларининг кучиб келиши кучайган. Уларнинг купчилиги туркийлашган булиб, айримлари хатто турк тилини узининг она тили деб хисоблаганлар. XV асрда мугул кабилалари узларини чигатой деб номлаганлар хамда туркий халкларнинг кейинги тараккиёти, элатларнинг ижтимоий-иктисодий ва маданий ривожи билан бевосита боглик булиб, уйгур-карлук шеваси асосидаги чигатой тили ва кипчок-угуз шеваси асосидаги Хоразм туркий адабий тили каби узига хос адабий тилни юзага келтирганлар. Уша даврда Чигатой тили заминида угуз лахжаси асосидаги салжукий тили дастлаб Хоразмда, кейинрок Кичик Осиёга таркалган3.

3 Н. А. Аристов, Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности, СПб., 1897, стр. 43—44.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(6), June, 2023

Темурийлар даври тараккиёти чингизий давлат бошкарувининг исломий маданият андозалари билан уйгунлашувидан иборат булди. Туркий лахжа айни шу даврда адабий тил мавкеи кадар юксалди ва Чингизхоннинг Мовароуннахрни мерос килиб олган учинчи угли исми шарафига Чигатой тили дея атала бошланди. Навоий асарлари чигатой назмиятини жахон мавкеи кадар юксалтириб, токи XX аср кадар муттасил бардавом булган адабий анъанага асос солди. Чигатой тили форс тили билан бирга тараккий топиб, чигатой шеърияти куплаб форсий калима ва адабий тимсолларни табиий тарзда узлаштирди.

Темурийлар тарих сахнасидан тушганларидан сунг хам чигатой маданияти уз таъсирини саклаб колган эди. Чигатой тили энди эски узбек тили деб аталар, Алишер Навоий эса узбек адабий шажарасида энг мухим уринни эгаллар экан, замонавий узбеклар узларини ана шу асрий анъаналарнинг бевосита ворислари, деб биладилар.

Сурхондарё чигатойлари хакида тухталадиган булсак, уларнинг маълум кисми айнан шу чигатой даврида яшаган халкларга бориб такалади. «Чигатой» улуси, «чигатой»лар хакида илмий адабиётларда турли далиллар келтирилади. Н.Хаников, А.Борнс, И.П.Магидович, Г.Маллиций, А.Н.Писарчик, Б.Х.Кармишева каби муаллифлар чигатойлар хакида турлича фикрлар билдиришган. «Чигатой» сузининг этимологик маъноси «тогни куёшга караган», «тог ёнбагри» каби маъноларни англатади4.

Маълумки, уша вактда бу худудларда форсийзабонлар, яъни тожиклар, туркийзабонлар, яъни турли турк кавмлари яшашган, лекин уларнинг барчаси XIII аср урталаридан бошлаб бир ном билан, яъни «чигатой» номи билан аталган. Бу ном Дашти кипчок узбеклари бу худудларни забт этгунга кадар барча махаллий ахолига тааллукли булмаган. XIX асрнинг охири ХХ асрнинг бошларида Бойсун ва Шеробод бекликларида яшаган утрок ахоли уша туркийзабон ва форсийзабон чигатойларнинг авлодлари эди. Шунинг учун хам чигатойлар узларини шу худуднинг «туб ахолисимиз» деб аташган.

Чигатойлар яшаган кишлокларга Жанубий Сурхондарёда: Бойсун, Шеробод, Дарбанд атрофларида, Кухитанг тогларининг шаркий ён багирларида ундан ортик Чигатой кишлоклари мавжуд. Бу кишлоклар жумласига Вандоб, Шержон, Пошхурд, Зарабог, Корабог, Панжоб, Сайроб, Дарбанд, Чакоп кишлоклари киради. Бу кишлоклар ичида Вандоб ва Шержон энг кадимги кишлоклардан хисобланади. Шунингдек, Шеробод атрофида Чигатой, Азон

4 С.Н. Турсунов. Шеробод тарихи ва этнографияси. - Тошкент: Янги нашр: 2014. - Б.159.

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(6), June, 2023

Чигатой, Кишлокбозор, Сеплон, Новбог, Гегирдак, Чуянчи кишлокларида хам турли уруглар билан биргаликда узбек чигатойлари хам яшашади.

Сурхон вохасида шаклланган чигатой кишлокларини шартли равишда куйидаги уч гурухга ажратишимиз мумкин:

1. Кухитанг тогларининг шаркий ёнбагирларида жойлашган кишлоклар: Майдон, Кизилолма, Чакоб, Хатак, Лайлагон, Корабог, Зарабог, Пошхурд, Шержон, Вандоб, Шалкон, Кампиртепа ва уша вактларда умумий Корезат номи билан аталмиш: Октош, Ёкуббойкорез, Газ, Ярмакорез, Чорвоккорез, Булоккорез, Каттакамиш кишлоклари.

2. Шерободдарё хавзасида жойлашган кишлоклар (юкори, урта ва куйи окими): Мачай кишлоклари (Юкори Мачай, Урта Мачай, Куйи Мачай), Дарбанд, Сайроб, Панжоб, Калламазор, Чилонзор; Шеробод атрофидаги: Чигатой, Азончигатой, Кишлокбозор, Сеплон, Новбог, Гегирдак, Чуянчи; Сурхондарё ва Амударё сохилларидаги: Жалойир, Тактугай, Мангузар, Саллиабод, Чигатой, Паттакесар кишлоклари;

3. Бойсундарё хавзасидаги кишлоклар: Авлод, Сариосиё, Кучкак, Шайит, Пассурхи, Кургонча, Бибиширин, Богибало, Чинор, Кизилкорез, Тоза, Пойгабоши, Кукчи, Шурсой, Корабуйин, Омонхона, Туда, Инкобод кишлоклари, бу кишлоклар купинча дарё хавзасида, кориз якинида ва булок буйида жойлашганлиги учун сугорма дехкончилик яхши ривожланган, лекин вохада лалми дехкончиликнинг хам уз урни булган5.

ХУЛОСА

Хулоса сифатида айтиш мумкинки, чигатой этник компоненти минтакадаги этник жараёнларга сезиларли даражада уз таъсирини курсатган. Бу айникса Сурхон вохасида намоён булади. Сурхондарё чигатойларининг бошка этнослардан ёки этник гурухлардан фаркловчи мухим белгиларидан бири бу маданий хусусиятлари булиб, бу хусусиятларни хар бир халк уз тарихий-маданий ривожланиш жараёнида узлаштиради ва авлоддан-авлодга колдиради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. «История Узбекской ССР», т. I, Ташкент, 1967, стр. 431.

2. Терентьев М. Грамматика турецкого, персидского, киргизского и узбекского языков, кн. I, СПб., 1875, стр. 160.

3. Самойлович А. Н. К истории литературного среднеазиатско-турецкого языка, — сб. «Мир-Али-Шир», Л., 1928.

5 Н.Н. Турсунов. Сурхон вохаси ахолисининг хужалик фаолияти ва машгулотлари. УзМУ хабарлари. 2019. -Б.102.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(6), June, 2023

4. Потанин Г. Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки, — ЖС, 1917, вып. II—III (1916), стр. 166—167.

5. Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности, СПб., 1897, стр. 43—44.

6. Турсунов Н.Н. Сурхон вохдси ахрлисининг хужалик фаолияти ва машгулотлари. УзМУ хабарлари. 2019.102-107 бетлар.

7. Турсунов С.Н. Шеробод тарихи ва этнографияси. - Тошкент: Янги нашр: 2014. 300 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.