Научная статья на тему 'МИРЗО УЛУҒБЕК ИЛМ – МАЪРИФАТ ҲОМИЙСИ'

МИРЗО УЛУҒБЕК ИЛМ – МАЪРИФАТ ҲОМИЙСИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Бўриев О.

Буюк олим ва ҳукмдор Мирзо Улуғбек (1394 – 1449) ўзини илмга бағишлаб, Самарқандда мадраса қурдирди, бу мадраса Улуғбекнинг катта ҳаракати туфайли ўз даврининг илғор олий ўқув юрти сифатидагина эмас, балки илмий муассаса сифатида ҳам шону шуҳрат қозонган. Улуғбекнинг атрофига илм ва фан аҳли, адабиёт ва санъат намояндалари тўпланган. Уларнинг орасида аниқ фан олимлари, астрономлар етакчи ўринни эгаллар эди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИРЗО УЛУҒБЕК ИЛМ – МАЪРИФАТ ҲОМИЙСИ»

МИРЗО УЛУГБЕК ИЛМ - МАЪРИФАТ ^ОМИЙСИ

Буриев О.

т.ф.н, профессор.

Царши давлат университети https://doi.org/10.5281/zenodo.11153690

Буюк олим ва хукмдор Мирзо Улугбек (1394 - 1449) узини илмга багишлаб, Самаркандда мадраса курдирди, бу мадраса Улугбекнинг катта харакати туфайли уз даврининг илгор олий укув юрти сифатидагина эмас, балки илмий муассаса сифатида хам шону шухрат козонган. Улугбекнинг атрофига илм ва фан ахли, адабиёт ва санъат намояндалари тупланган. Уларнинг орасида аник фан олимлари, астрономлар етакчи уринни эгаллар эди.

Улугбекнинг химоясида мазкур илм масканининг илмий салохияти ривожланган. Астрономия билан мунтазам шугулланиш мукаррар суръатда тегишли кузатишларга хамда астролябия, параллактик чизгичлар, куёш соати ва бошка шу каби асбоблар ёрдамида энг содда астрономик улчовларга олиб келдики, бу эса расадхона куриш учун замин булган. Мадраса битгач, унда таълим берадиган кишиларни ва Улугбекнинг узи хар бири билан алохида сухбатлашиб, аввал уларнинг илмий малакаси етарли эканлигига ишонч хосил килгач, тайинлаган. Мадраса мударрисилигига кимни тайин этмокчисиз? деб сураганларида, барча илмлардан хабари бор кишини топаман, деб жавоб беради. Шунда ерда гишт уюмлари олдида юрган юпун кийимда утирган Мавлоно Мухаммад Улугбекнинг бу гапини эшитиб колган, шу онда урнидан туриб, бу вазифага мен лойикман, дейди. Шундан сунг Улугбек султон уни имтихон килиб хакикатан хам мазкур вазифага лойик топган. Мадрасани очилиш маросимида 90 нафар олим иштирокида маъруза укиган Мавлоно Мухаммаднинг маърузасини Улугбек билан ^озизода Румийдан бошка хеч ким тушуна олмаган.

Бу ерда тилга олинган ^озизода Румий (асли келиб чикиши кунёлик Салохиддин Мусо ибн Махмуд) машхур математик ва астрономдир. Гоят билимли булган бу олимни замондошлари "уз даврининг Афлотуни" - деб аташган. У Самаркандда дафн этилган булиб, Улугбек султоннинг унга эхтироми баландлиги боисидан унинг кабри устига макбара куришга фармон берган. Макбара Шохи Зинда макбарасининг якинида жойлашган. Улугбек мактаби тарихида мухим роль уйнаган бошка яна бир йирик математик ва астроном Гиёсиддин Жамшид ибн Масъуд эди. У 1416 йилдаёк астрономик асбоблар тугрисида рисола ёзган эди. Ушанда Улугбек Мирзо 23 ёшда эди. Бу

асбобларнинг купидан уз расадхонасида фойдаланган. У математика ва астрономияга оид бир канча асарларнинг муаллифи хамдир [1].

Улугбек мактабида иш олиб борган Муиниддин, унинг угли Мансур Коший ва Кошийнинг шогирди Улугбек мирзо асарларининг шархчиси Али ибн Мухаммад Биржондийлар хам таникли астрономлардан булган. Улугбек асарларининг шархчиси ^озизода Румий ва Улугбекнинг шогирди самаркандлик математик ва астроном Алоуддин Али ибн Мухаммад Кушчини хам замондошлари "уз даврининг Птоломейи" деб аташган. Али Кушчи илмий сохада Улугбекнинг энг якин ёрдамчиларидан бири эди.

Улугбек мактабининг номдор олимларидан бири ^озизоданинг набираси Мирим Чалабий номи хам диккатга сазовордир. Мадрасада Улугбек мирзонинг узи хам фалакиёт илмига оид илмий маърузалар укир эди. Учинчи даражали алгебраик тенгламага олиб келган бир градус ёйнинг синусини аниклаш - Улугбек мирзо ва унинг мактаби эришган ажойиб ва энг мухим муваффакиятлардан бири булган. Бу каби илмий кашфиётлар узининг илмийлиги ва ахамияти билан бири-биридан фарк килган.

"Зижи Улугбек", яъни Улугбекнинг астрономик жадваллари, бошкача суз билан айтганда, "Зижи Курагоний"нинг ажойиб шархчиси астроном Биржондийнинг ёзишича, юкоридаги масалани хал килиш (яъни учинчи даражали алгебраик тенгламага олиб келган масалани хал килиш) усулларидан бири Жамшидга, иккинчиси эса захматкаш султон Улугбекка мансубдир.

Мирзо Улугбек олимлар, расадхона ходимлари олдида бир неча бор илмий маърузалар килган ва улар берган саволларга жавоб кайтарган. Масалан, Седийо кулёзмада кайд килинган ана шундай вокеалардан бирини келтиради. Самарканддаги астрономлар мактабининг вакили, "Зижи Курагоний" асарининг шархчиси астроном Чалабийнинг бу кулёзмасида бундай дейилади. "Бизнинг мулламиз Гиёсиддин Жамшид бир неча бор султон, шахзода, амалдорлар иштирок этган йигилишда шу жадвалларнинг муаллифдан нима учун астрономияга оид рисолаларда апогей ва перигейда хеч кандай тенглама йук, деб айтилган, вахоланки, биз уларни аниклашни жадваллардан топиб оламиз, деб сураган.

Мирзо Улугбек бундай деб жавоб килган: Менинг жадвалларимда ана шу икки нукта учун тенглама белгилаб бериш менинг вазифамга кирмайди". 'Тиёсиддинга, - берилган бу жавоб, деб ёзади Чалабий, - тугри, чунки шундан кейин биз уз шархларимизда бу фикрларни баён килиб бердик".

Бундан келиб чикадики, хатто Гиёсиддин Жамшид каби йирик математик ва астроном олимлар хам Улугбек мирзонинг маслахатларига мухтож булган, илмий масалаларда унга мурожаат килган ва батафсил жавобларни олган.

Улугбекнинг фаолияти мутаассиб кучлар билан курашларда тобланди. Эхтимол, олим Улугбек бу каби мураккаб шароитда ижод килмаганида, унга тинч ва осойишта мухит булганида, унинг колдирган илмий мероси бундан хам баракалирок булиши тайин эди.

Гиёсиддин Жамшид Коший Улугбек мирзонинг ишончли хамкори эди. У Самарканд астрономия мактабида уз замонасида математика фанида инкилоб килган. У туртинчи даражали квадрат тенгламаларни ечиш муаммосини ихтиро килган. Таассуфки, унинг бу ихтироси бизгача етиб келмаган. У узининг "Рисолат ат-атвор" - "Ватарлар ва синуслар хакида" рисоласида астрономия илмида кайд этилмаган муаммоларни хал этган. Жамшид Кошийнинг килган ихтироларини ундан икки юз йил кейин Европалик олимлар такрорлаган. Чунки бу вактда Кошийнинг номи ва ихтироси бутун дунёда катта шухрат козониб улгурган эди.

Бундай коида урта аср Урта Осиёсига хам тааллукли эди. Реакцион кучлар хамма нарсани дин никоби остига яширар, илгор гояларни ислом динига зид, - деб хисоблар ва хокимиятда уз мавкеини шу тарика мустахкам ушлашга уринарди. Дунёнинг геоцентрик системаси Улугбек мактаби астрономик ишларининг негизини ташкил этади. Улугбек мактабида укитилган фанлар орасида таълим асосини астрономия фани ташкил этарди. Улугбек бошчилик килган астрономларнинг муваффакиятли равишда олиб борган таълим ва илмий ишлари уларни аникрок асбоблар билан таъминланган намунали расадхона куриш керак, деган фикрга олиб келган. Улугбек юкорида айтиб утилган мадрасани курдирганидан кейин орадан турт йил утгач, ана шу гояни амалга оширишга киришган.

Мирзо Улугбек, ^озизода Румий, Мавлоно Муиниддин Коший билан узаро маслахатлашиб, Кухак тепалиги этагида, Обирахмат сойининг буйида расадхона биносини курдирган. Бу бинонинг атрофида баланд хужралар курилган. Расадхона жойлашган тепалик этакларида ажойиб бог барпо этилган. Улугбек узининг купгина вактини шу богда утказар эди. Захириддин Мухаммад Бобур асарларида хам шундай маълумотни укиш мумкин: "Яна бир олий иморати Пуштаи Кухак доманасида расаддурким, зич битмакнинг олатидур, Уч ошёнликдур" [2]. Шуни хам айтиш керакки, 1259 йилда Марагода Носириддин Тусий томонидан курилган расадхона XIV асрнинг биринчи ярмидаёк хароба холига келган эди.

Бирок тарихий манбаларда курсатилганига карамай Улугбек расадхонасининг каерда жойлашганлиги узок вакт номаълум булиб келди. 1908 йилда Самаркандда рус археологи В.Л.Вяткин харобалар остидан унинг колдикларини топишга муяссар булган. Расадхона колдиклари топилган

тепалик ер сатхидан баландлиги тахминан 21 метр, шаркдан гарбга чузилган кенглиги карийб 85 метр, жанубдан шимолга чузилган узунлиги эса 170 метр келадиган табиий томли баландликдан иборат. Тепаликдан туриб Караганда чор атрофда кенг ва ажойиб табиат манзараси намоён булади. Кдзишма ишлари олиб борилган вактда турли рангдаги купгина кошин гиштчалар, шунингдек, мозаика булаклари топилган. Чунки Самарканддаги Улугбек мадрасаси хам шундай безатилган эди. Афтидан, расадхона биноси уша даврда хукмрон булган меъморий услубга кура безатилган булса керак [3].

Тасвирий манбалардан маълум булишича, деворлардаги суратларда осмон гумбази, самовий жисмлар,уларнинг жойлашиши ва узаро муносабати, сайёраларнинг орбиталари, кузгалмас юлдузлар, денгизлар, океанлар, тоглар буйича иклим минтакаларига булинган ер курраси ва хоказолар тасвирланган. Агар уч ошиёнли расадхона биносининг баланд тепаликда викор билан кад кутариб туришини тасаввур киладиган булсак, мазкур бино одамларда улугвор таассурот колдирганлигини тушуниш кийин эмас. Расадхонанинг улканлигини шундан хам билса буладики, биринчидан, бу ерда курилиш чикиндиларининг жуда катта уюми топилди; иккинчидан, расадхонадиги асосий улчов асбоби жуда катта булган, казиш вактида унинг бир кисми аникланган.

XVII - XVIII асрларга оид адабиётларда Улугбек расадхонасининг улугворлиги ва улканлиги айтиб утилади, жумладан юкорида тилга олинган асбобнинг баландлиги Истанбулдаги Аё София ибодатхонаси баландлигига (яъни 50 м) тенг булган. Бу асбобнинг урнатилиши хам муваффакиятли утган, асбоб ёйининг бир кисми меридиан йуналишида карийб 2 метр кенгликда казилган чукурга жойлаштирилган эди. Унинг чукурда сакланиб колган кисми оралиги 51 см булган иккита параллел тусикдан иборат.

У пишик гиштдан урилган булиб, ганч билан сувалган ва мармар билан пардозланган. Асбоб хар 70,2 см оралатиб булинган. Бу эса 1 градусга тугри келади. Девор устки томонидаги мармар плиталарда уйилган чикик булиб, у кузатишлар олиб бориш учун зарур булган асбобни урнатиш ва уни суриб туриш учун мулжалланган. "Зижи Улугбек" ёки "Зижи Курагон" деб аталган астрономик жадваллар Улугбек ва унинг ходимларининг астрономик ишларининг энг мухим натижасидир. Дастлаб бу асар форс-тожик тилида ёзилган эди.Асарнинг 108 кулёзма нусхаси мавжуд.

Кейинчалик Араб халифалигининг инкирозга юз тутиши ва Урта Осиё худудида мустакил давлатларнинг юзага келиши натижасида махаллий тиллар-узбек, форс, тожик тилларининг роли орта борди. Тугри, бу даврларда

баъзи бир олимлар хамон араб тилида ижод килар эди. Бирок бу озчиликни ташкил этар эди.

Мусулмон Шаркида хам шу ахволни курамиз. Бу ерда асосан тожик адабий тилига ухшаш форс тилидан тез-тез фойдаланила бошланган. Шунинг учун хам Улугбек мирзо узининг бу асарини форс-тожик тилида ёзишга жазм килганлиги уша давр учун тамомила конуний холдир. Деярли мусулмон Шаркида карор топган тарихий шароитларга кура, форс-тожик тили кенг микиёсда таркалган эди. Дархакикат Улугбек ватанида форс-тожик тилидаги "Зижи Улугбек" ( Зижи Султоний) сакланиб колган: бу асар шу тилда бутун дунёга таркалди, "Зижи Султоний" уз вактида юз йилдан илгари унинг мукаддимаси француз тилига таржима килинган. Нихоят, Марогода Носириддин Тусийнинг "Зижи", Х,индистонда Савайжак-Сингх ва Абу мулла Фарид Дехлавийнинг "Зижи" хам форс-тожик тилида ёзилган. "Зижи Улугбек" асари мукаддима (назарий кисми) Самарканд расадхонасида олиб борилган кузатишлар асосида тузилган.

Улугбек жадвалларидан иборат "Зижи Улугбек" асари мукаддимаси Улугбек томонидан кузатишлар туплангунга кадар ёзилган булиб, сунгра Гиёсиддин Жамшид уни форс-тожик тилидан араб тилига таржима килган. Буни XVIII асрга оид булган ва хозирги вактда Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Шаркшунослик институтида (раками 2123) сакланаётган "Зижи таърифи Султон" кулёзмасидан хам куриш мумкин. Араб тилида ёзилган шу кулёзманинг охирида бундай дейилган. "Рисолани Самаркандда кузатув ишлари олиб борган мавлоно ас-Султон ибн ас-султон Улугбек ибн ас-Султон Шохрух ибн ас-Султон Темур Курагоний ёзиб тугаллаган.

У эса Самаркандда кузатишлар олиб борган Улугбекдир. Буюк олим Гиёсиддин Жамшид уни яхшилаб тахрир килиб араб тилига таржима этди. Бу рисолани арабча матни тожикча матнига айнан ухшамайди: унга, масалан, таквим буйича озгина кушимчалар хам киритилган. Бирок бундай холда масаланинг принципиал томони мухим ахамиятга эга: бошида кузатишларнинг натижалари туплангунга кадар "Зижи Улугбек" асарининг назарий асоси тожик тилида ёзилган булиб, сунгра у араб тилига таржима килинган [4].

XV аср охири ва XVI аср бошларида Мовароуннахрнинг Самарканд Бухоро, Гиждувон, Х,ирот каби бошка йирик шахарларида маданий хаётда туб юксалиш юз берган. Бу жойларда Темурбекнинг анъаналари давом эттирилиб унда олимлар, тарихчилар, бастакорлар, меъморлар адабиёт ва санъатнинг бошка турлари буйича хам катта гурух шаклланган ва Мовароуннахр ва Хуросоннинг йирик шахарлари хакикий фузалолар масканига айланган.

Улугбек мирзо уша даврда ислом дунёсининг маънавий маданиятини бой анъаналарига суянган холда уз атрофига илм-фаннинг катта гурухини туплаган. Юкорида таъкидланганидек, Мирзо Улугбек "Зижи жадиди Курагоний", "Рисола фи истихож жаб даража вохида", "Рисолайи Улугбек", "Тарихи арба улус" ("Турт улус тарихи"), "Мухит ут-таворих" каби салмокли асарлар яратган. Бу асарлар илмийлиги, аниклиги ва хаммабоплиги билан ахамиятлидир.

2018 йилда Британия музейида мамлакатимиз тарихига оид ута ноёб экспонат - Мирзо Улугбек сув ичган пиёла сакланаётганлиги аникланди. Радиуси 15 сантиметр булган пиёла юзига "Улугбек Курагон" деб ёзилган. Пиёла яшил рангли нефрит тошдан ута мохирлик билан сайкалланган холда ишланган. Унинг банди аждар шаклида булиб, огзи пиёла учини тишлаган, оёклари ерга тегиб туради. Пиёланинг огиз тегар ери лаб шаклида булиб, унга "Карами Х,акка нихоят йукдир" ("Аллох таоло карамининг чеки йук") деган ёзув битилган [5].

Аллома ташаббуси билан 1417 йилда Бухорода,1417-1420 йилларда Самаркандда, 1433 йилда Гиждувонда мадрасалар бунёд килинган. Темурий хукмдорлар ичида илм-фан, маърифат ва маданиятга етарли даражада хомийлик килган шахс - бу узи хам буюк олим булган Мирзо Улугбек хисобланади.

Мирзо Улугбек унинг замондошлари, муаррихларнинг хабар беришларича, Шарк мутафаккирлари, улар оркали юнон мумтоз илмий асарларидан хабардор булган. Мирзо Улугбек замондоши Fиёсиддин Кошийнинг ёзишига кура, ута зукко ва жуда илмли шахс булиб, Куръони каримни ёд билган, араб ва форс тилларини мукаммал билиб, тафсир ва хадис илми бобида билимдон инсон, фикх, мантик, адабиёт, мусика, риёзиёт ва фалакиёт илмларини чукур билган комусий олим булган. Мирзо Улугбек ислом оламида илк бора хукмдорлик ва олимлик даражасини биргаликда олиб борган. У Мовароуннахрни мусулмон оламининг илмий марказига айлантиришга харакат килган. Хусусан, Самарканд, Бухоро, Кеш (Шахрисабз) илм-фан марказларига айланган.

Самарканднинг ободончилик ишларига бош-кош булиб, Гури Амир, Шохи Зинда меъморий мажмуалари курилишини охирига етказган. Шохи Зинда мажмуасида масжид, пешток, чорток курдирган. Мирзо Улугбек даврида Регистон майдони шаклланган, унга Улугбек мадрасасидан ташкари хонакох, карвонсарой, уймакор ёгочлар билан безалган Мукатта масжиди бино этилган.

Шунингдек, Кукалдош жоме масжиди хам куриб битказилган. Ушбу меъморий бинолардан факат Улугбек мадрасаси асрлар силкинишларига дош бериб, мажмуадан ягона ёдгорлик булиб колди. Самаркандда барпо этилган Мирзойи хаммоми ва карвонсаройи, Чилустун (Кирк устун) ва Чиннихона саройлари узларининг меъморий курилиши, композициялари билан ажралиб турган. Хусусан, Захириддин Мухаммад Бобур Чилустун ва Чиннихона саройларининг куркам ва жуда мухташам булганлигини таъкидлаб утган эди. Мирзо Улугбек бошка шахарлардаги меъморий обидалар курилиши масаласига хам эътибор билан караган. Улар орасида Шахрисабздаги Кук гумбаз масжиди узининг хашаматлилиги билан ажралиб туради. Бу ердаги "Гумбази Саййидон" обидаси кайта тикланган.

Унинг саъй-харакатлари туфайли замонасининг 100 дан ортик олимлари Самаркандга йигилдилар. Улар орасида Тафтазоний, Мавлоно Ахмад, уз замонасининг "Афлотуни" деб ном олган Козизода Румий, Fиёсий, Мухаммад Хавофий ва бошка таникли зотлар хам бор эди. 1420 йил Самарканд мадрасаси очилганда, унда 100 нафардан зиёд талаба укиган, мадрасада 50 тадан купрок талабалар учун махсус хужралар мавжуд булган. Зайниддин Восифийнинг ёзишича, 1420 йили Самарканд мадрасаси очилганида унда 90 нафардан ортик толиби илм катнашган. Илк маърузани Мавлоно Хавофий укиган. Кейинчалик, уз замонининг таникли кишилари Абдурахмон Жомий, Хожа Ахрор Валий ва бошкалар хам Самарканд мадрасаларида тахсил олганлар.

Мирзо Улугбекнинг илмий мероси жахон илм-фан оламида хамиша юкори бахоланганлигини, хозирда хам унинг юлдузлар харакатига оид хисоб-китоблари компьютер ёрдамида текшириб курилганда атиги бир неча дакика фарк килинганлигини 1996 йил ЮНЕСКОнинг уша даврдаги Бош котиби Федерико Майор хам биринчи Президентимиз И.А.Каримов билан булган мулокотда фахр билан таъкидлаган ва буюк ватандошимиз меросига юксак бахо берган эди. Улугбек расадхонаси ёдгорлиги мустакиллик йилларида кайта таъмирланди, расадхона атрофи ободонлаштирилиб, буюк олим хурматига багишланган монументал композиция барпо этилди.

Мирзо Улугбек олиму фозилларни иктисодий ва маънавий жихатдан куллаб-кувватлабгина колмасдан, узи хам муайян фан сохаларида самарали ижод килган салохиятли олимдир. Улугбекнинг "Тарихи арбаъ улус" ("Турт улус тарихи") номли тарихий асари хамда мусика илмига багишланган рисоласи нихоятда ном козонган. Олимнинг довругини жахонга танитган, улкан ва хашаматли бино Улугбек расадхонасидир. У бу иншоотнинг дунёда мавжуд булган расадхоналардан хар томонлама устун булишига харакат килган эди.

Амир Темур ворислари Мовароуннахр, Хуросонда илм-фаннинг юксак даражада равнак топишига, Самаркандни маданият марказига айлантиришга куп куч сарфлашган. Бу даврда Мовароуннахрда илмнинг куп сохалари равнак топган. Самаркандда Улугбек бошчилигида вужудга келган фалакиёт мактабининг довруги тез орада бутун жахон узра таралган. Х,иротда буюк шоир ва мутафаккирлар Абдурахмон Жомий ва Алишер Навоий яшашиб, самарали ижод килишган. Буларнинг хаммасида буюк бобокалонимиз Сохибкирон Амир Темур ва унинг аллома набираси - Мирзо Улугбекнинг хизматлари бекиёсдир. Шу боисдан ёшларни баркамол этиб тарбиялаш учун билим сарчашмаси хисобланган Темурийлар даври маънавий кадриятларини урганиш ва ёшларга янада чукуррок сингдириш нихоятда долзарбдир.

Адабиётлар:

1. Буриев О., Каххоров Н. Темурийлар Ренессанси. Монография. - Т.: Tafakkur, 2020. - 192 бет.

2. Захириддин Мухаммад Бобур. Бобурнома. - Т.: "Юлдузча", 1989. -Б.

45.

3. Мухаммаджонов А. Узбекистон тарихи. - Т.: "Шарк", 2013. - Б.150-

156.

4. Мустакиллик изохли илмий-оммабоп лугат. - Т.: "Шарк", 2013, - Б. 512-527.

5. Мирзо Улугбек сув ичган пиёла // "Халк сузи", 2018 йил 13 март.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.