Научная статья на тему '“ЗИЖИ ЖАДИДИ КУРАГОНИЙ” БАРЧА ДАВРЛАРДА ЭЪТИРОФ ЭТИЛГАН МУКАММАЛ АСТРОНОМИК АСАРДИР'

“ЗИЖИ ЖАДИДИ КУРАГОНИЙ” БАРЧА ДАВРЛАРДА ЭЪТИРОФ ЭТИЛГАН МУКАММАЛ АСТРОНОМИК АСАРДИР Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Мусаев Н.У.

Улуғбек (асли исми Муҳаммад Тарағай) 1394 йили 22-март куни Амир Темурнинг “беш йиллик юриши” (1392-1396)да Ироқдаги Мордин қалъасини қамал қилиши чоғида Эрон Озарбайжонининг Султония шаҳрида туғилган. Ўша давр маълумотларида келтирилшича, «Қалъа аҳли ғолиб лашкарнинг кучғайратини мушоҳада этгач, уларни қўрқув ва таҳлика босди (омонлик тилаб) ялиниб-ёлворишга тушдилар. Шу пайт Мордин аҳолисига бир бахтли воқеа ёрдам берди... Султония томонидан Сароймулк хоним қошидан элчи етиб келди. У олам аҳлининг шаҳзодаси амирзода Шоҳруҳга улуғ тангри бир фарзанд каромат қилгани, салтанат водисидаги иқбол ниҳолида бир тоза гул очилгани башоратини етказди” [1]. Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома” асарида ёзилишича, Улуғбек туғилганлигини билдириш учун Темур ҳузурига келган чопар мунажжимлар унинг олим ва ҳукмдор бўлишини башорат қилишганликларини ҳам маълум қилган. Бу хушхабардан кайфияти кўтарилган Амир Темур Мордин қалъаси қамалини тўхтатиб, қальа аҳолисини тўловлардан озод қилган ва чақалоққа ўзининг отасини исмини қўйган. Муҳаммад Тарағай болалигидан доно ва зукколиги билан ажралиб турганлиги учун Амир Темур уни Улуғбек деб эркалаган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «“ЗИЖИ ЖАДИДИ КУРАГОНИЙ” БАРЧА ДАВРЛАРДА ЭЪТИРОФ ЭТИЛГАН МУКАММАЛ АСТРОНОМИК АСАРДИР»

"ЗИЖИ ЖАДИДИ КУРАГОНИЙ" БАРЧА ДАВРЛАРДА ЭЪТИРОФ ЭТИЛГАН МУКАММАЛ АСТРОНОМИК АСАРДИР Мусаев Н.У.

т.ф.д., профессор, Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университет. https://doi.org/10.5281/zenodo.11148099 Улугбек (асли исми Мухаммад Тарагай) 1394 йили 22-март куни Амир Темурнинг "беш йиллик юриши" (1392-1396)да Ирокдаги Мордин калъасини камал килиши чогида Эрон Озарбайжонининг Султония шахрида тугилган. Уша давр маълумотларида келтирилшича, «Калъа ахли голиб лашкарнинг куч-гайратини мушохада этгач, уларни куркув ва тахлика босди (омонлик тилаб) ялиниб-ёлворишга тушдилар. Шу пайт Мордин ахолисига бир бахтли вокеа ёрдам берди... Султония томонидан Сароймулк хоним кошидан элчи етиб келди. У олам ахлининг шахзодаси амирзода Шохрухга улуг тангри бир фарзанд каромат килгани, салтанат водисидаги икбол нихолида бир тоза гул очилгани башоратини етказди" [1]. Шарафиддин Али Яздийнинг "Зафарнома" асарида ёзилишича, Улугбек тугилганлигини билдириш учун Темур хузурига келган чопар мунажжимлар унинг олим ва хукмдор булишини башорат килишганликларини хам маълум килган. Бу хушхабардан кайфияти кутарилган Амир Темур Мордин калъаси камалини тухтатиб, кальа ахолисини туловлардан озод килган ва чакалокка узининг отасини исмини куйган. Мухаммад Тарагай болалигидан доно ва зукколиги билан ажралиб турганлиги учун Амир Темур уни Улугбек деб эркалаган.

Темурийлар даври тарихшунослигига оид манбаларда Улугбекнинг маълумоти хакида аник маълумотлар деярли учрамасада, бирок Улугбек ва Халил Султон каби темурий шахзодаларнинг тарбияси бувиси Сароймулкхоним назорати остида булганлиги таъкидланган. Улугбек Садр Кутбиддин мадрасасида таникли олим ва шоир, туркум фалсафий-ахлокий асарлар муаллифи Ориф Озарий кулида укиган. Бир неча йиллар давомида Ориф Озарий Улугбекнинг устози ва тарбиячиси булган. 1399-1404-йилларда Амир Темурнинг Эрон ва Олд Осиё худудларига килган юришлари даврида Улугбек фалакиётшунослар Мавлоно Ахмад ва Козизода Румий кузатувида Марога (Озарбайжон) да Насриддин Тусий расадхонаси харобаларини зиёрат килган. "Математика асослари" китобининг гувохлик беришича кейинчалик Козизода Румий Улугбекка устозлик килган. Шундай килиб, Улугбекнинг дастлаб Амир Темур саройида ишлаган йирик мунажжим олим Мавлоно

А^мад хамда астроном ва математик олим Козизода Румийлар таъсирида аник фанларга кизикиши ортиб борган.

XV аср бошида Самаркандга укиш ва илмий фаолиятини давом эттириш учун келган Козизода Румий бу ерда Амир Темур саройининг бош коинотшуноси Мавлоно Ахмаднинг кулида таълим олган. Улугбек илмий мактабининг яратилишида Козизода Румийнинг хизматлари катта булиб, унинг ташаббуси билан Гиёсиддин Жамшид Коший ва бошка олимлар Самаркандга таклиф этилган. 1417-йили унинг Самарканддан Кошонга-отасига ёзган мактубида Гиёсиддин Коший Улугбекка шундай таъриф берилган: "Х,акикат шуки, аввало у киши Куръони каримнинг аксарият кисмини ёддан биладилар. Тавсифларни ва муфассирларнинг хар бир оят хакидаги сузларини аклда саклайдилар ва ёддан биладилар ва арабчада гоят яхши ёзадилар. Шунингдек, у киши фикхдан анча хабардорлар, мантик маъноларининг баёни ва усулларидан хам хабардордирлар" [2].

Абдураззок Самаркандийнинг маълумотига кура, Улугбек Самаркандда мадраса куриш учун "Регистон" деб юритилган бозор майдонини танлаган. Регистон майдонида мадраса курилиши 820 (1417) йилда бошланиб, 823 (1420) йили тугалланган. В.Бартольд мадрасанинг меъмори номаълум деган фикрни колдирган булсада, бу сохадаги изланишлар тухтамади ва кейинчалик бу мадрасанинг бош меъмори Козизода Румийнинг шогирди Камолиддин Мухандислиги аникланди[3]. Румий Улугбек мадрасасида математика ва асрономиядан маърузалар укиган. Замондошлари илмий салохиятига юкори бахо беришиб, уни "Уз даврининг Афлотуни деб аташган" Козизода Румий Улугбек мадрасасининг табиий фанлар буйича етакчи мударриси булган.

Мадраса куриб битказилгандан кейин, Мирзо Улугбек мадрасада таълим берадиган олимларни танлаб олган. Олимлар ундан кимни мударрис килиб тайинлашини сурашганда, Улугбек барча барча фанлардан хабардор кишини топиш зарурлигини айтган. "Шунда курувчилар орасида ишлаб юрган Мавлоно Мухаммад бу вазифага лойиклигини билдирган. Улугбек уни имтихон килиб, барча саволларига тула жавоб олгандан кейин уни яхшилаб кийинтиришга буюрган. Мадрасанинг очилиш кунида Мавлоно Мухаммад мударрис сифатида маъруза укиган; унинг маърузасини тинглаган 90 кишидан Мирзо Улугбек ва Козизода Румийдан бошка хеч ким тушуна олмаган" [4] .

Улугбекнинг Самарканддаги мадрасасида 100 дан ортик талаба укиган. Бу мадрасада укиган толиблар орасида Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий, Хусайн Бойкаро, Мутрибий Самаркандий, тарихчи Саид Роким ва бошка купгина машхур кишилар булган. Абдулланоманинг муаллифи Х,офиз Таниш

Бухорийнинг "Абдулланома" асарида келтирилишича, XVI асрда толиблар сони кескин купайган, мударрисларнинг сони хам ошган [5] .

XV асрда курилган бошка мадрасаларнинг купчилиги нураб кетган булсада, Улугбекнинг Самарканд ва Бухоро мадрасалари сакланиб колган. 1842-1843-йилларда Урта Осиёда булган Н.Хаников Улугбекнинг Бухородаги мадрасаси 80 та хонадан иборат эканлиги, талабалар ойига уртача 3,5 тилла олишларини ёзган [6].

Улугбек Самарканддаги мадрасани ишга туширгандан, расадхона курилишига киришган. Румий Улугбек расадхонаси курилишининг хам рахбарларидан бири булган. Абу Тохир Хожа Самаркандийнинг маълумотига кура: "Мирзо Улугбек мадраса бунёд килгач, турт йилдан сунг, Козизода Румий, Мавлоно Гиёсиддин жамшид ва мавлоно Муиниддин Коший билан маслахатлашиб, Кухак куйисида, Обирахмат ариги ёкасида хашаматли расадхона биносини бунёд этди. Бино атрофига кадди баланд хужралар курдирди, расадхона атрофида эса ажойиб бог барпо этдики, кейинчалик куп вактини шу богда утказди" [7].

Мирзо Улугбек Самаркандда Регистон ансамбли хамда Гури Амир таркибида хам мадрасалар барпо эттирган. Унинг куп вакти давлат ишлари ва астрономик кузатишлар билан банд булишига карамасдан, бошка олимлар катори хафтада бир марта бу мадрасаларда маъруза укиган. Унинг асосий тадкикоти -"Зижи жадиди Курагоний" ("Курагонийнинг янги астрономик жадваллари") асари (асосан ёритгичлар координатларининг улчовлари жадвалларидан иборат астрономияга оид китоб)да 1018 та юлдузнинг аник фазовий улчовлари келтирилган. Унга бу сохада Козизода Румий (1437 йили вафот этган), Али Кушчи ва бошкалар ёрдам берган. Илгари хам араб тилида яратилган, асосан жадваллардан иборат астрономик асарлар "Зиж" деб номланган. Берунийнинг "Конуни Масъудий"си ва Насриддин Тусийнинг "Зижи элхоний" асарлари шулар жумласидандир.

Мирзо Улугбек ва унинг сафдошлари хамкорлигида яратилган "Зижи жадиди Гурагоний" асари асосан 1437 йили ёзиб тугатилган булсада, Улугбек унинг устида умрининг охиригача ишлаган. Бу асар кириш (назарий) кисми ва жадваллардан иборат булиб, биринчи кисми Шарк халкларининг йилни хисоблаш тарихига, иккинчи кисми коинотшунослик масалаларига, учинчи кисми сайёралар назарияси баёни ва туртинчи кисми фалакиёт масалаларига багишланган.

Улугбек бошка хукмдорлардан фаркли равишда давлат арбоби сифатида эмас, балки олим сифатида илм-фанга кизикиши, айникса коинот сирларини билишга интилиши билан ажралиб турган. Отаси Шохрух Мирзо Х,иротда дин

пешволари манфаатларига ён босиб, улар билан уралашиб колган бир пайтда Мирзо Улугбек Самарканд олимлари ва маърифатпарварлари билан хамкорликда коинот сирларини билиш, хакикатни руёбга чикариш хакида бош котирган.

Бу борада килинган мехнатлар бесамар кетмади. Мирзо Улугбек рахбарлигида бир гурух олимлар Урта Осиё илм-фани ва маданиятини фаннинг юкори погонасига олиб чикишди. Унинг Самаркандда ташкил килган илмий мактабида 200 дан зиёд олимлар фаолият юритишган булиб, улар орасида энг машхурлари Козизода Румий ва Гиёсиддин Жамжид Коший булишган. Козизода Румийнинг вафотидан кейин Улугбекнинг шогирди Али Кушчи унинг якин ёрдамчисига айланиб, йиллар давомида шакллантирилган мунажжимлик дастурини бажаришни зиммасига олган. У "Зижи"ни поёнига етказишда доимо устозининг ёнида булган. Али Кушчининг илмга иштиёки ва устозига хурмати туфайли Улугбек уни яхши куриб, "фарзанди аржуманд" деб атаган. Илм-фан оламида нодир деб тан олинган "Зиж" асарига Али Кушчи шарх ёзиб, уни "Шархи Зижи Улугбек" деб атаган. Бу даврда узининг илмий салохияти ва кобилиятини намоён килган Али Кушчининг математика ва коинотшунослик сохасидаги билимлари замондошлари томонидан тула тан олинган.

1449 йили 27-октябрда Мирзо Улугбек фожеали суратда улдирилганидан кейинидан кейин Али Кушчи Самарканд расадхонасини бошкарган. Бирок жохил диндорлар унининг бу ерда уз фаолиятини давом эттиришига имкон беришмаган. Кейинчалик, Али Кушчи "Зиж"да амалга оширилган тадкикотларни саклаб колиш, уларга дунё илмий жамоатчилиги эътиборини жалб килиш учун Алишер Навоийнинг ёрдами билан Хусайн Бойкародан рухсат олиб, тупланган кулёзмаларни олиб Истанбулга жунаб кетган. Шу тарика Али Кушчи катта кийинчиликлар билан "Зижи Курагоний" ва бошка куплаб ноёб кулёзмаларни саклаб колишга муваффак булган.

Али Кушчи Туркияга келгандан кейин хам илмий-ижодий ишларини давом эттирган. У "Фазошунослик рисоласини" форсчадан араб тилига угириб, турк султони Махмуд II га совга килган. Шунингдек, унинг "Фатхия" асари Аё София, Париж ва Истамбулда сакланади. Асарларининг озрок кисмигина дунёдаги йирик кутубхоналарда, жумладан, Али Кушчининг "Арифметика буйича рисола"си Лондон кутубхонаси ва Узбекистон фанлар академияси Шаркшунослик университети кутубхонисида сакланади.

Улугбек расадхонасининг таърифи мусулмон мамлакатларига ёйилиши туфайли Туркия султони Махмуд II Али Кушчини аё-София масжиди кошидаги мадрасага мударрис этиб тайинлаган. Али Кушчи Истанбулда киска

муддат яшаган булсада "Зиж" туркий тилга таржима килиш ва уни куплаб нусхаларда купайтиришга муваффак булди. У илмий жамоатчилик уртасида катта хурмат ва эътибор козонган. XV аср урталаридан эътиборан Шарк илмига кизиккан европаликлар Истамбулга куплаб кела бошлашган. Улар бу ерда Самарканд олимларининг улкан ютукларидан бахраманд булишган. Али Кушчининг матонатли хизматлари туфайли "Зиж" асари Европага таркалди. 2008 йили мамлакатимизнинг олимлари Али Кушчининг Истанбулда Аюб масжиди якинидаги мозорда дафн этилганлигини аниклашди. Масжид пештокидаги мармарга "Али Кушчи (1402-1474) фан одами" деган ёзув битилган[9].

Али Кушчи 30 га якин асарлар яратган булиб, жумладан "Зиж"га хам шархлар ёзган. Жумладан, "Рисола ал-Мухаммадия фи-л -хисоб ("Х,исоб илми хакида рисола") асари араб тилида ёзилган булиб, унда астрономия фани эхтиёжлари учун керакли булган хисоб-китоблар баён этилган. "Рисола дар илми хайъат" ("Астрономия хакида рисола") асари форс тилида ёзилган булиб, унда "Зиж"нинг назарий кисми шархланган. Бу асарлар XVI-XVII асрларда Урта ва Якин шарк хамда Европа мамлакатларида кенг таркалган.

Маълумки, дастлаб юлдузлар каталоги милоддан аввалги II асрда астроном Гиппарх томонидан тузилган. Бу каталогга кейинчалик куплаб тузатишлар киритилиши натижасида юлдузларнинг осмонда жойлашуви ва уларнинг координатлари уртасида катта тафовутлар юзага келган. Мирзо Улугбек доимий кузатувлар оркали юлдузларнинг координатларини аниклашга киришган ва шу асосда жадвал тузиб, Гиппарх каталогига оригинал тузатишлар киритиб борган. Шу тарика, унинг жадвали Гиппархдан сунг (16 аср мобайнида) оригинал астрономик улчовлар асосида тузилган биринчи каталог булди [10]. Т. Кориниёзийнинг таъкидлашича, факат икки нафар фазошунос - Гиппарх ва Улугбекнинг юлдузлар жадвали ахамиятини тулик англадилар.

"Зижи жадиди Курагоний" асари дастлаб мусулмон мамлакатлари олимларини, XVII аср урталаридан Европа олимлари эътиборига тушган. XV асрда кохиралик мунажжим Шамсиддин Мухаммад ас-Суфий ал-Мисрий "Тахсил Зижи Улугбек" ("Улугбек Зижини осонлаштириш") номли асарида Улугбек жадвалларини Кохиранинг географик кенглигига мослаштирган. Суриялик олим Зайниддин ал-Жавхарий ас-Солихий "Зиж"ни кайта ишлаган.

Самарканд илмий мактабининг вакили Низомиддин Биржандийнинг 1523-йили ёзиб тугатилган "Шархи Зижи Улугбек" асарида "Зиж"га мукаммал шарх берилган. Биржандийнинг ёзишича, юкоридаги масалани хал килиш (яъни учинчи даражали алгебраик тенгламага олиб келган масалани хал

килиш) усулларидан бири Жамшидга, иккинчиси эса захматкаш султон Улугбекка мансубдир [11]. Улугбек каталогининг илмий киммати шундаки, у бевосита узок йиллик илмий кузатишлар натижасида яратилган.

Мирзо Улугбекнинг "Зиж"и унинг изчил изланишлари ва коинотни кузатишлари натижаси булиб, фанга канчалик фидокорлик билан хизмат килишининг намунасидир. "Зиж" билан кизикувчиларнинг сони тобора ошиб борган. XVII аср урталарида поляк астрономи Улугбек тузган каталогдан узининг "Астрономия асослари" асарида фойдаланган. Бу асарда келтирилган уйма накшли 7 та суратда турли даврларда яшаган буюк астрономлари, жумладан Мирзо Улугбек хам тасвирланган. Бу уймакор накшлар астрономия дарсликлари ва фан тарихига оид рисолаларга киритилган.

Мирзо Улугбекнинг математика ва коинотшунослик илмига булган кизикиши, уз устида мунтазам суратда ишлаши, оламни билишга булган интилишлари, унга улкан ютукларни кулга киритишига имкон берди. Унинг муваффакиятлари дунё микёсида эътироф этилди. Алишер Навоий бу хакда шундай фикрларни билдирган: ".Улугбекнинг бутун кариндош уруглари вафот этиб кетди. Бизнинг замонимизда уларни ким эслаяпти? Аммо Улугбек фанга кул узатиб, купгина нарсаларга эришди" [12].

Мирзо Улугбекнинг илмий-ижодий фаолияти билан кизиккан муаллифлар (жумладан, Алишер Навоий, Дарвишали Чангий, Фитрат ва б.)нинг маълумотларига кура, у астрономия, тарих, шеьрият, мусика, ободонлик ишлари каби сохаларга кизиккан, бу хакда рисолалар хам ёзилган.

Машхад биноларининг бирида Улугбек каламига мансуб куйидаги байт топилган:

Х,арчанд хусн мулки сенинг кулингда булса хам,

Шухлик килмагилки сен унинг назари остидасен [13].

Навоийнинг "Мажолис ун-нафоис", Абу Тохирхожанинг "Самария" асарларида хам Улугбек шеърларидан намуналар келтирилган. Мирзо Улугбекнинг туркийча ёзган "Тарихи арбаъ улус" (Турт улус тарихи) асари XIII-XIV асрнинг 1-ярмида мугуллар томонидан босиб олинган мамлакатларининг хаётини урганишда мухим манба хисобланади.

Х,офизи Абрунинг "География" асарида Самарканд боглари руйхатида "Боги амирзода Улугбек" ("Мирзо Улугбек боглари") боги хам келтирилган. Захириддин Мухаммад Бобурнинг "Бобурнома" асарида Мирзо Улугбек томонидан яратилган богга куйидагича таъриф берилган: "{Мирзо Улугбек} Пуштаи Кухак сари доманада яна бир богча солибтур, анда бир айвон иморат килибтур, айвоннинг ичида бир улуг тош тахт куюбтур, тули тахминан ун

турт-ун беш кари булгой, арзи етти-саккиз кари, умки бир кари. Мундок улуг тошни хейли йирок йулдан келтурубтурлар. Уртасида дарз булгондур.

Ушбу богда яна бир чордара солибтур, изораси тамом чиний, Чиннихона дерлар. Хитойдан киши йибориб келтурубтур" [14].

Мирзо Улугбек томонидан амалга оширилган улкан ишлар, ноёб асарлар ва унинг фаолиятига багишланган куплаб дарсликлар ва рисолалар хамда ноёб рисолалар дунёга буюк олимни етиштириб берган Самарканд астрономия мактабининг шухратини оламга ёйди. Улугбек номи ойдаги кратер номида абадийлаштирилди. 1977 йили Куёш тизимида кашф этилган ва Гарвард марказида 2439-ракам билан руйхатга олинган кичик сайёралардан бири унинг номи билан аталди. УзР Президенти И.Каримов фармони билан УзМУ ва Республика фанлар академияси Астрономия институтига Мирзо Улугбек номи берилди. 2004-йили УзР Президентининг Латвияга расмий ташрифи вактида Рига шахрида Мирзо Улугбекка хайкал урнатилди [15].

Шундай килиб, Мирзо Улугбекнинг катъий харакатлари, шижоати ва матонати билан унинг атрофида йирик олимлар тупланиб, Самаркандда уз даврининг ноёб илмий маскани яратилди. Коинотшунослик илми билан мунтазам шугулланиш ва олиб борилган кузатишлар натижасида улкан ютукларга эришилди. Таъкидлаш жоизки, Улугбек расадхонаси каерда жойлашганлигига жиддий эътибор берилмади. 1908-йили археолог В.Л.Вяткин унинг колдикларини топишга муваффак булди.

Адабиётлар:

1. Амир Темур ва Улугбек замондошлари хотирасида. - Тошкент: "Укитувчи", 1996. 254-б.

2. Маънавият юлдузлари. -Тошкент: "Абдулла Кодирий", 2001. 173-б.

3. Бартольд В.В. Соч., т. II, ч.П. -М., 1964. - С. 126.

4. Саидкулов Т.С. Урта Осиё тарихининг тарихшунослигидан лавхалар. -Тошкент: "Укитувчи", 1993. 73-б.

5. Х,офиз Таниш Бухорий. "Абдулланома". 2-жилд. - Тошкент, 1969. 73-

б.

6. Хаников Н. Жизнь Бухарского ханства. - СПБ., 1943. - С. 86.

7. Абу Тохир Хожа. Самария. - Самарканд, 1899. 170-б.

8. Саидкулов Т. Урта Осиё тарихининг тарихшунослигидан лавхалар. -Тошкент: "Укитувчи", 1993. 77-б.

9. Каранг. Урта асрлар шаркининг машхур олим ва мутафаккирлари. -Тошкент: "О^ВЕККТО^', 2014. 39-б.

10. Каранг. урта асрлар шаркининг машхур олим ва мутафаккирлари. -Тошкент: "O'ZBEKISTON", 2014. 43-б.

11. Амир Темур ва Улугбек замондошлари хотирасида. -Тошкент: "Укитувчи", 1996. -10-11-бетлар.

12. Самарканд тарихи. 1-жилд. - Тошкент: "Фан", 1971. 219-б.

13. Узбекистон миллий энциклопедияси. 9-жилд. - Тошкент: "УзМЭ" Давлат илмий нашриёти, 2005. 78-б.

14. Буриев О. Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё тарихий географияси. - Тошкент: "Мумтоз суз", 2017. 176-б.

15. Урта асрлар шаркининг машхур олим ва мутафаккирлари. - Тошкент: "O'ZBEKISTON", 2014. 42-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.