Научная статья на тему 'МИРЗО УЛУҒБЕК БУЮК МУТАФАККИР ВА ДАВЛАТ АРБОБИ'

МИРЗО УЛУҒБЕК БУЮК МУТАФАККИР ВА ДАВЛАТ АРБОБИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Юсуббаева М.

Амир Темурнинг набираси бўлган Улуғбек (1409-1449) даврида Ўрта Осиёда маданий ҳаётнинг ривожланиши алоҳида эътиборга лойиқдир. Улуғбек 22 март 1394 йил Эрон ғарбидаги Султонияда бобоси Амир Темурнинг ҳарбий юришлари пайтида туғилган. Улуғбек Шоҳрухнинг тўнғич ўғли бўлиб, унинг исми Мухаммад Тарағай эди. Уни болалигидан ҳурмат қилиб, Улуғбек деб аташган ва бу исм бутун умри давомида унга ҳамроҳ бўлган. Улуғбекнинг болалиги бобосининг ҳарбий юришларида ўтган. Амир Темурнинг Хитойга юриши олдидан кутилмаган ўлими натижасида бошланган ўзаро урушларда Шоҳруҳ ғалаба қозонди ва у Ҳиротни ўз давлатининг пойтахти қилиб танлади ва Самарқандни ўғли Улуғбекка берилди [1,Б.172].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИРЗО УЛУҒБЕК БУЮК МУТАФАККИР ВА ДАВЛАТ АРБОБИ»

МИРЗО УЛУГБЕК БУЮК МУТАФАККИР ВА ДАВЛАТ АРБОБИ

Юсуббаева М.

ЧДПУ талабаси.

https://doi.org/10.5281/zenodo.1116012 7

Амир Темурнинг набираси булган Улугбек (1409-1449) даврида Урта Осиёда маданий хаётнинг ривожланиши алохида эътиборга лойикдир. Улугбек 22 март 1394 йил Эрон гарбидаги Султонияда бобоси Амир Темурнинг харбий юришлари пайтида тугилган. Улугбек Шохрухнинг тунгич угли булиб, унинг исми Мухаммад Тарагай эди. Уни болалигидан хурмат килиб, Улугбек деб аташган ва бу исм бутун умри давомида унга хамрох булган. Улугбекнинг болалиги бобосининг харбий юришларида утган. Амир Темурнинг Хитойга юриши олдидан кутилмаган улими натижасида бошланган узаро урушларда Шохрух галаба козонди ва у Х,иротни уз давлатининг пойтахти килиб танлади ва Самаркандни угли Улугбекка берилди [1,Б.172].

1411 йилда Шохрух тунгич угли Улугбекни 17 ёшида хоким этиб тайинлади. У бобосидан фаркли уларок, харбий юришларга кизикмади, балки илмий фаолиятга купрок мойил эди [2]. Улугбек математика ва астрономия (илми фалакиёт) дарсларига алохида эътибор берган. 1417-1420 йилларда Самаркандда мадраса курди.

Улугбек мадрасаси уз даври мутафаккирларининг илмий-ижодий изланишларининг хакикий мунозара марказига айланди. Шунингдек, Улугбек мадрасада шахсан узи дарс берган. Бу хакда Абу Тохирхужа Самаркандий уз асарида шундай ёзади: "мадраса биноси курилиши тугаллангач, Улугбек Мирзо Козизод Румийни мударрис этиб тайинлади. У шахсан баъзан у ерда маъруза укиди" [3,Б.25]. Улугбек геометрия, математика, астрономия, тарих, адабиёт, мантик ва мусика санъатини яхши биларди. Куръон, хадис ва фикх (ислом хукушунослиги) сохасини яхши урганди. Устози Гиёсиддин Жамшиднинг отасига ёзган мактубида Мирзо Улугбекнинг илмий кобилияти, санъат ва илм ахлига хомийлиги хакида маълумот берилган. [4,67-68 бетлар], унда у куйидагича ёзган "... у Ислом хукмдори ва буюк Аллох уз хукмронлигини абадий килсин. У олижаноб инсон Куръоннинг куп кисмини ёддан билади ва Куръон сураларини хам тушунтира олади. Х,ар куни йигилган одамлар олдида Куръоннинг иккита сурасини битта хато килмасдан укийди. У Араб грамматикаси ва синтаксисини жуда яхши билади ва нафис кулёзмага эга. Улугбек математика фанининг барча сохаларида кенг билимга эга. Математика фанида Улугбек Мирзога тенг келадигани йуклигини хам алохида

таъкидламокчиман. У самовий ходисалар хакида асосли фактларни такдим этади ва илмий асосланган тугри хулосалар чикаришга кодир. Жаноби Олийлари деярли хар куни мадрасадаги дарсларда катнашади, шу билан бирга математика фани сирларини ургатишни яхши куради. Бундан ташкари, мен худонинг хизматчисиман ва углингиз аста-секин укишда катнаша бошлади" [5, 67-68].

Улугбек даврида илм-фан, хусусан, астрономия, математика, тиббиёт, география, кимё каби аник фанлар, шунингдек, тарих, адабиёт каби гуманитар фанлар ривожи кузатилган[6,140]. Улугбек мадрасаси ва унинг расадхонаси илмий хаётида айникса мухим рол уйнаган. Абу Тохирхужа Самаркандий узининг "Самария" асарида бу вокеаларни куйидагича таърифлаган: "833 (1428) йилда мадраса курилиши якунланганидан турт йил утгач, Улугбек Козизода Румий, Мавлоно Гиёсиддин Жамшид, Мавлоно Коший, Мавлоно Салохиддин билан биргаликда расадхона кура бошлади [7,25].

Улугбек билан биргаликда расадхонада Козизода Румий, Гиёсиддин Жамшид Ал-Коший каби олимлар фаолият юритдилар. Астрономик кузатишлар натижасида у ерда "Зиж Улугбек" композицияси пайдо булди

[8.15]. Улугбек аник фанлар билан бир каторда гуманитар фанларни хам урганган, хусусан, шеър ёзган ва мусика билан шугулланган. Алишер Навоий "Мажолис ан-нафоис" ва Абу Тохирхужа "Самария" асарида шеърларидан намуналар беради. Улугбекнинг мусикага кучли мойиллиги хакида маълумотлар бор. Улугбекнинг бизгача етиб келган иккинчи асари тарихга багишланган булиб, Улугбекнинг тарихий асари "Тарихи арба улус" ("турт мулк тарихи") номлари билан кенг танилган. Асар 1425 йилда ёзилган.

Улугбек Академиясининг яна бир вакили Гиёсиддин Жамшид Ал-Коший 1417 йилда Самаркандга келган ва Улугбекнинг талабаларидан бири булган. Гиёсиддин Жамшид Ал-Кошийнинг ёзишича, Улугбек илм-фаннинг турли сохаларида кенг ва чукур билимга эга булган. Унинг иккита асари бизгача етиб келган: "арифметика калити" ("Мифтах ал-хисоб") ва "майдон хакида рисола"

[9.16]. У Козизода Румийни "энг истеъдодли олим" деб тан олди. Ал-Коший уз асарларида мадрасаларда дарс машгулотлари ва мадрасаларда талабалар билимини текшириш усуллари, Улугбек билан мунозаралардаги илмий бахслар, шунингдек, кадимги Юнонистон ва Шарк файласуфлари асарларини урганиш хакида батафсил маълумот берган [10, 6].

Али Кушчи астрономик расадхона ишларини бошкаришни бошлади ва Улугбекга узининг машхур астрономик жадвалини тузишда ёрдам берди. Али Кушчининг асарлари [11, 195-198-бетлар] Улугбекнинг "Зиж" си каби мероси фан тарихида мухим урин тутади.

Юкоридаги маълумотларни сархисоб килар эканмиз, Улугбекнинг Зижи уз даврининг энг мукаммал астрономик асарларидан бири булиб, замондошларининг эътиборини тезда жалб кила олди, деб таъкидлаш мумкин. Аввало, бу рисола Улугбек атрофида тупланган олимлар ижодига катта таъсир курсатди. "Зиж"ни урганиш шуни курсатадики, бу асар биринчи навбатда амалий фойдаланиш учун мулжалланган ва Улугбек уз олдига назарий вазифаларни аниклаштириш вазифасини куймаган. "Зиж" Гарбий Европа фанининг ривожланишига хам катта таъсир курсатди. Гарбий Европа Амир Темур ва унинг авлодлари, хусусан, Улугбекнинг 15 асрдаги фаолияти билан якиндан таниш эди. Оксфорд университети профессори Джон Гривз 1643 йилдан бошлаб Улугбекнинг "Зиж" асарини урганишни бошлади ва китобдаги юлдузлар каталогидан олинган 98 юлдузнинг холатини эълон килди. Европалик олимлар академия олимларининг математик меросини хам урганишди. Бугунги кунда Европа олийгохларида хам Мирзо Улугбекнинг илмий меросини урганишга булган ахамият юкори даражада. Улугбек нафакат астроном, математик, шоир ва тарихчи балки ажойиб укитувчи эди. Самарканддаги таълим муассасаси уша пайтда илм-фан марказига айланган, бу ерда турли вилоятлардан 200 дан ортик олимлар ишлаган.

Мирзо Улугбек хукмронлиги маданият ва фан сохасидаги иккинчи Уйгониш даври деб аталади. Хукмдорнинг илм-фанга булган кдзикдши ва харбий галабаларнинг йуклиги диний рахбариятни унга карши куйди. Мирзо Улугбек курдирган ажойиб бинолар-мадраса ва расадхона колдикларини Самаркандда хамон куриш мумкин, унинг асарлари жахон илм-фани ва маданияти хазинасидир.

Адабиётлар:

1. Ахмедов Б. Амир Темурни ёд этиб. -Т.: "Узбекистон", 1996.

2. Сагдуллаев А., Аминов Б., Мавлонов У., Норкулов Н. Узбекистон тарихи: давлат ва жамият тараккиёти.-Т.: "Академия", 2000.

3. Абдураззок Самаркандий. Матлаи Саъдайн ва Мажмаи Бахрайн. -Т.: У 2008.

4. Абу Тохирхожа. Самария. Наршахий.Бухоро тарихи. Баёний.Шажараи Хоразмшохий. Ибрат.Фаргона тарихи. Т.: "Камалак" 1991

5. Абдурахмонов А. Улугбек академияси. -Т.: "Комуслар Бош тахририяти", 1993.

6. Абдураззок Самаркандий.Матлаи Саъдайн ва Мажмаи Бахрайн. II жилд, биринчи кисм. (1405-1429 йиллар вокеалари).-Т.: 2008.

7. Абдурахмонов А. Улугбек академияси. -Т.: "Комуслар Бош тахририяти", 1993.

8. Ж.Ибодов, Г.Матвиевская. Улугбек шогирди -Али Кушчи. Т.: "ФАН", 1994.

9. Хайруллаев М.М., Уринбоев А, Буриев О. ва бошкалар. Темурийлар бунёдкорлиги давр манбаларида. -Т.:"Абдулла Кодирий номидаги халк мероси", 1997.

10. Пугаченкова Г.А. Среднеазиатские миниатюры.16-18 веков в избранных образцах. Т.: «Главная редакция энциклопедий», 1994.

11. Ахмедов Б. Давлатшох Самаркандий. -Т.: Фан. 1967.

12. Ильмуродова Ф. The foundation of the era of awakening in Central Asia: alchemy, succession, and historicism //Современные тенденции инновационного развития науки и образования в глобальном мире. - 2022. Т. 1. - №2. 3. - С. 213216.

Shokirovna I. F. Trends in the Formation and Development of Professional Competences of a Future History Teacher //World of Science: Journal on Modern Research Methodologies. - 2023. - Т. 2. - №. 3. - С. 27-31.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.