Научная статья на тему 'МИРЗО УЛУҒБЕКНИНГ АСТРОНОМИЯ ИЛМИ РИВОЖИГА ҚЎШГАН ҲИССАСИ'

МИРЗО УЛУҒБЕКНИНГ АСТРОНОМИЯ ИЛМИ РИВОЖИГА ҚЎШГАН ҲИССАСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Хўжаёров А.О.

Соҳибқироннинг кенг қамровли бунёдкорлик фаолиятини унинг суюкли набираси Мирзо Улуғбек изчил давом эттирган. Улуғбекнинг асли исми худди бобосиники каби Муҳаммад Тарағай бўлиб, у 1394 йил 2 мартда Султония шаҳрида туғилган. У Темурбек саройида катта мавқега эга бўлган. Бувиси Сарой Мулкхоним ва онаси Гавҳаршодбегим оқаларнинг бевосита мураббийлигида вояга етган. Дастлаб 15 ёшида, сўнгра 1412 йилда 18 яшар Улуғбек мирзо Мовароуннаҳрни ҳақиқий бошқаришга киришган. Мирзо Улуғбек қарийб қирқ йил мобайнида Мовароуннаҳрнинг донишманд ҳукмдори сифатида халқнинг азалий орзуси – тинчлик, тотувлик, илм-фан ва маданиятни тараққий топтириш йўлида улкан шижоат ва матонат кўрсатган. У бобосидан фарқли улароқ, шиддатли ҳарбий юришлар уюштириш, қўшни мамлакатларни фатҳ этишга интилмаган. У ўз давлатини мустаҳкамлашга, мамлакат бирлигини сақлаб қолишга, илм-фан ва маданиятни юксалтиришга, баркамол авлодни шакллантиришга алоҳида эътибор қаратган [1].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИРЗО УЛУҒБЕКНИНГ АСТРОНОМИЯ ИЛМИ РИВОЖИГА ҚЎШГАН ҲИССАСИ»

МИРЗО УЛУГБЕКНИНГ АСТРОНОМИЯ ИЛМИ РИВОЖИГА

КУШГАН ХДОСАСИ

Хужаёров А.О.

катта уцитувчи, Осиё технологияларуниверситети. https://doi.org/10.5281/zenodo.11154382

Сохибкироннинг кенг камровли бунёдкорлик фаолиятини унинг суюкли набираси Мирзо Улугбек изчил давом эттирган. Улугбекнинг асли исми худди бобосиники каби Мухаммад Тарагай булиб, у 1394 йил 2 мартда Султония шахрида тугилган. У Темурбек саройида катта мавкега эга булган. Бувиси Сарой Мулкхоним ва онаси Гавхаршодбегим окаларнинг бевосита мураббийлигида вояга етган. Дастлаб 15 ёшида, сунгра 1412 йилда 18 яшар Улугбек мирзо Мовароуннахрни хакикий бошкаришга киришган. Мирзо Улугбек карийб кирк йил мобайнида Мовароуннахрнинг донишманд хукмдори сифатида халкнинг азалий орзуси - тинчлик, тотувлик, илм-фан ва маданиятни тараккий топтириш йулида улкан шижоат ва матонат курсатган. У бобосидан фаркли уларок, шиддатли харбий юришлар уюштириш, кушни мамлакатларни фатх этишга интилмаган. У уз давлатини мустахкамлашга, мамлакат бирлигини саклаб колишга, илм-фан ва маданиятни юксалтиришга, баркамол авлодни шакллантиришга алохида эътибор каратган [1].

Мирзо Улугбек олиму шоир, илм ахлини Самаркандга туплаган. Фундаментал илм билан шугулланувчи илмий ва маданий марказлар ишини кайтадан ташкил этган. Кутубхоналар мадрасалар курилиши катта куламда олиб борилган.

Илм-фан гуркираб ривожланган. Самарканд илм-фан ва маданият учогига айланган. Фалакиёт, хандаса, математика, риёзиёт илми мисли курилмаган даражада ривожланган. Улуг кашфиётлар килинган. Бугун бутун дунёни хайратга солаётган ва бундай улуг кашфиётлар юз берган. XV асрда Гиёсиддин Жамшид ал-Коший унли касрларни яратган. Факат ундан 175 йил кейингина Европада Симон Стивен бу кашфиётни такрорлаган эди.

Демак, бу даврда илм-фан мамлакат чегарасидан чикиб улгурган ва жахоннинг купгина бурчаклари Шарк дунёсининг бу илмий меросига умид кузини тикиб турган кезлар эди. Темур ва темурийлар давлатида илм-фаннинг ривожланишига кулай мухит ва имкониятлар эшиги очилган. Айникса, Мирзо Улугбек узидан олдинги барча хукмдорлардан фаркли равишда факатгина давлат арбоби сифатидагина эмас, балки асл олим ва илм-фаннинг химоячиси сифатида ажралиб турган. Бунинг устига Улугбекнинг фан билан кизикиши

унинг давлат бошкаруви фаолиятига маълум даражада салбий таъсир курсатмасдан колмаган, албатта.

Улугбек даврида курилиш ишлари ривожлана борган, бир томондан янги иморатлар, иккинчи томондан унгача бошланган улкан курилишлар нихоясига етказилган. Улугбек уз душманларини тинчитиб улгурмасиданок, унинг фармонига кура, Бухорода, Самаркандда ва Гиждувонда мадрасалар, мадраса кошида талабалар учун кулай хужралар, Марвда диний махкамалар курилган. Улугбек мадрасасининг ёнида султоннинг амри билан катта хаммом бунёд этилган. Самаркандда Кухак тепалигида машхур расадхона курилган(1424-1428). Бибихоним масжиди, Гури Амир макбараси курилиши тугалланган. Шохи Зинда ансамбли поёнига етказилган.

Улугбек мирзо шахсий хаётида хам, сиёсий фаолиятида хам Шохрух мирзодан тамомила бошкача йул тутган. Улугбек олимлар, шоирлар билан илмий анжуманлар уюштириш, илм-фанга кенгрок йул очишдан иборат булган. Улугбекнинг ишлари унинг утмишдошлари ишларидан кескин фарк килар, бу эса илм-фаннинг кенг тараккий этишида ижобий роль уйнаган. Алишер Навоий бу хакда бундай деган эди. "Улугбекнинг купгина кариндош уруглари вафот этиб кетди. Бугун уларни ким эслаяпти. Аммо Улугбек илм-фанга кул узатиб куп нарсаларга эришди"

Улугбек мирзонинг илм-фанга булган мухаббати, катта кобилияти, ва мехнатсеварлиги туфайли астрономия мактабининг асосчиси ва рахбари сифатида, бир неча иктидорлари шогирдларнинг устози ва мураббийси сифатида ажойиб муваффакиятга эриша олган. Бу мактаб дунёнинг хамма бурчакларида хамма томондан эътироф этилган, шону шухратга сазовор булган. Улугбекдаги илм ва фанга булган табиий кизикиш ва саройдаги мухит билан бир каторда жуда юкори булган. Ундаги уткир хотира ва аста-секинлик билан билимларни туплаш туфайли ривожланиб борди. Натижада у узидаги бу табиий ва аклий имкониятлари туфайли уз замондошларидан жуда хам узиб кетган. Маълумки, Урта Осиёдаги ундан олдин утган кадимги халклар ва олимларнинг колдирган маданий ва илмий мероси унинг билимларига асосий манба булган.

Олим Улугбекнинг илмий гояларига Шаркнинг буюк мутафаккирлари ижобий таъсири кандай булган булса, олим Улугбек ва унинг илмий мактаби олимлари таъсирида гарбнинг буюк олими Р.Декарт математика ва геометрия уртасидаги узвий богликликни илмий исбот килган. Математика ва геометрия сохасидаги Декарт координатлари системасининг илмий ечимига Шаркнинг илмий зиёси сабаб булган.Бу эса уз вактида Европада Уйгониш даврини бошлаб берган ва унинг жадал ривожланишига таъсир этган. XVII асрда

Англиядаги илмий ва амалий математикада юз берган инкилоб, шаркнинг буюк дахоси булган ва кейинги минг йилликда юз берган икки Уйгониш даврининг етук вакилларининг колдирган илмий мероси натижаси эканлигини бугун бутун жахон эътироф этмокда.

Мирзо Улугбек темурий хукмдорлар орасида узининг юксак маънавияти, бебахо ва беназир акл-заковати хамда юксак савияси билан катта шухрат козонган. У Самаркандда астрономия академиясига асос солган ва унинг бу иши уни уз юрти доирасидан чикиб чет элларда хам номини ёйилишига сабаб булган. Мазкур астрономия мактабининг илмий куламидан келиб чикиб, уни астрономия академияси, дейиш уринлидир. Чунки "академия" тушунчаси афсонавий кахрамон "Академа" номидан олинган булиб, унинг номи билан Афина шахри якинида бир шахар хам Академия деб аталганлиги маълум. Бошка манбаларда академия - баъзи бир илмий муассасаларнинг номи хамдир. ^адимги юнон файласуфи Афлотун (Платон, мил. авв. 429-348 йиллар) академия ташкил килган.

XV асрда Самаркандда ташкил килинган Улугбек расадхонасини тан олган ва дунёга таратган киши француз ёзувчиси ва файласуфи Вольтер (16941778) дир. А.Абдурахмонов узининг "Улугбек академияси" номли китоби(1994)да Вольтернинг куйидаги сузларини келтиради: "Трансоксианада унинг (яъни Амир Темурнинг) урнига тахтга чиккан машхур Улугбек Самаркандда биринчи академияга асос солди". Чиндан хам Улугбек томонидан курдирилган расадхона уз даврининг академияси булган.

Астрономия тарихига "Улугбекнинг Самарканд академияси", ва Улугбекнинг "Самарканд астрономия мактаби" номи билан кирди. Биринчи номни француз адиби Вольтер, иккинчи номни эса академик Тошмухаммад Кори-Ниёзий берганди.

Улугбек 1424-1428 йилларда Самаркандда уз атрофига туплаган олимларнинг кумагида Обирахмат ариги ёнида расадхона курдирган Унда Козизода Румий хам катнашган. Доира шаклидаги бу доирасимон бинонинг айланаси 47 метр, баландлиги 31 метр булган. Бинонинг сирти кошинлар ва сирли парчинлар билан копланган. Ички сахни секстант (осмон ёритгичларнинг баландлигини белгилаш учун мулжалланган кузгу кайтаргичли асбоб) ва коридорлар уч кисмга булинган. Расадхона жойлашган мавзе эса махаллий ахоли уртасида "Накши жахон" номи билан аталган.

Гиёсиддин Жамшид ал-Коший рахбарлигида расадхона ичига унинг асосий улчов асбоби секстант урнатилган, бу асбоб эса уша давр энг катта секстанти хисобланган. Али Кушчи унинг баландлигини 50 метр деб

хисоблаган. Бу жойда Улугбек 15 минг нусхадаги барча сохаларга оид илмларни жам этган энг катта кутубхона барпо этган.

Мазкур академияда 1471 йилда дунёнинг турли бурчакларидан жам булган барча сохаларга оид илмлар билан шугулланувчи ижодкор олимлар сони 100 нафардан ошиб кетган. Улар орасида астрономия ва математика сохаси олимлари энг обрули хисобланишган. Бу ерда уз даврининг "Афлотуни замон" номи билан машхур Мавлоно Козизода Румий, Жамшид ал-Коший ва "уз даврининг Птоломейи" номи билан шухрат козонган Али Кушчи ва бошка купгина олимлар тадкикот ишлари олиб боришган. Уша давр муаррихи Давлатшох Самаркандий "Тазкирот уш-шуаро" асарида "Мирзо Улугбек хандаса (геометрия) илмида мажастийкушо эрди" деб ёзади. Мажастийкушо -Птоломейнинг (II аср) "Алмасгет" асарининг арабча номидир.

Мирзо Улугбек кадимги юнон олимларидан Платон (Афлотун), Аристотел (Арасту), Гиппарх (Иббархус) ва Птоломей (Батлимус), Шарк олимларидан Форобий, Хоразмий, Беруний, Ибн Сино ва Носириддин Тусий илмий мероси билан якиндан таниш эди. У аник фанлардан маърузалар укиган, илмий бахслар уюштирган, астрономик кузатишлар олиб борган, астрономия ва математикага тарихига доир асарлар ёзган эди.

Улугбек астрономия мактаби мусулмон Шарки маданияти ва фани тарихида алохида нуфузга эга булган ва мухим ахамият касб этган. У бошчилигида олиб борилган илмий тадкикотлар ва кузатишлар туфайли 1018 та юлдузларнинг урни ва холати урганилиб, уларнинг астрономик жадвали тузилган.

Марказий Осиё, Якин ва Урта Шарк мамлакатлари буйлаб жойлашган 683 та географик марказларнинг Самарканд кенглигига нисбатан координатлари белгилаб чикилган. Расадхона олимлари томонидан учинчи даражали алгебраик тенглама ечилиб, бир даражали ёйнинг синуси аникланган [2].

Уша даврда аник фанларнинг ривожланиши, ана шу сохага оид ажойиб асарларнинг ёзилиши, нихоят буюк мутафаккирлар, математиклар, астрономлар билан якин мулокатда булиш Улугбек фаолиятининг асосий йуналишини белгилаб берди. Улугбек замонасида "Солномалар каймоги" номли асарнинг муаллифи, муаррих Лутфулло Х,офизи Абру (1431 йилда вафот этган), фалсафий тасаввуф характеридаги "Ат-таърифати Журжоний" рисоласининг муаллифи Али ибн Мухаммад Журжоний (1413 йилда вафот этган), машхур шархчи, табиб Мавлоно Нафис ибн Кирмоний, йирик шоирлардан Сирожиддин Бисотий Самаркандий (1412 йилда вафот этган), Хаёлий Бухорий (1449 йилда вафот этган), 1409-1410 йилларда ёзилган "Юсуф ва Зулайхо" достонининг муаллифи Бадахший Дурбек, касида жанрининг

асосчиси, касиданавис Саккокий (1465 ёки 1468 йилда вафот этган), етук мударрислар Саййид Имомиддин Мавлоно Хавофий, забардаст шоирлар мавлоно Лутфий, Хаёлий, Исматулло Бухорий, Камол Бадахшоний, Хожа Абу Фазлуллох Абуллайсий ва бошка фан, адабиёт ва санъат намояндалари яшаб ижод килишган.

Илм-фан, санъат ва маданият ахли уз акидаларидан чекинмади ва жахон илм-фани хазинасига бой маданий ва илмий мерос колдирди. Улугбек яшаб утган давр ва унинг илмий мероси юзасидан тадкикотлар олиб борган, итальян тадкикотчиси Жон Свифт уша давр сиёсий манзарасини Европада католик динининг тараккиётга гов булганлигига киёслаб, хар бир даврнинг илгор ва пассив томонлари булганлиги, ана шу карама- каршиликлар курашида мухим кашфиётларнинг яратилиши уни хаклигининг хакикий исботидир, - дейди.

Адабиётлар:

1. Буриев О., Каххоров Н. Темурийлар Ренессанси. Монография. - Т.: Tafakkur, 2020. - 192 бет.

2. Абдурахмонов А.Улугбек академияси. - Т.: Комуслар Бош тахририяти, 1993. Б.26.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.