Научная статья на тему 'УЛУҒБЕК ИЖОДИ ВА МЕРОСИГА БИР НАЗАР'

УЛУҒБЕК ИЖОДИ ВА МЕРОСИГА БИР НАЗАР Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Рўзиқулов А.Б.

Тарих саҳифаларида буюк олим Самарқанд ҳукмдори, ўз даврининг маълум ва машҳур сиймоси, атоқли математик ва астрономик сифатида ўрин олган, Соҳибқирон Амир Темурнинг суюкли набираси бўлмиш Мирзо Улуғбек 1322 йил 22-март куни ҳозирги Озарбайжон ҳудудидаги Султония шаҳрида дунёга келган. Унинг отаси Амир Темурнинг 4 (тўртинчи) ўғли Шоҳруҳ Мирзо, онаси Гавҳаршодбегим бўлган. Бўлажак подшоҳ болалик йиллариданоқ бошқаларникига ўхшамайдиган кучли хотираси, тил ўрганишга бўлган истеъдоди билан ажралиб турган. Мирзо Улуғбек аввалига араб, сўнг форс ҳамда ҳинд тилларини, нотиқлик санъати ва адабиёт сирларини ўрганиб, Қуръонни ёд олган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «УЛУҒБЕК ИЖОДИ ВА МЕРОСИГА БИР НАЗАР»

УЛУГБЕК ИЖОДИ ВА МЕРОСИГА БИР НАЗАР

Рузикулов А.Б.

"Шаурисабз " давлат музей-цурицхонасининг илмий ишлар буйича директор уринбосари https://doi.org/10.5281/zenodo.11159823 Тарих сахифаларида буюк олим Самарканд хукмдори, уз даврининг маълум ва машхур сиймоси, атокли математик ва астрономик сифатида урин олган, Сохибкирон Амир Темурнинг суюкли набираси булмиш Мирзо Улугбек 1322 йил 22-март куни хозирги Озарбайжон худудидаги Султония шахрида дунёга келган. Унинг отаси Амир Темурнинг 4 (туртинчи) угли Шохрух Мирзо, онаси Гавхаршодбегим булган. Булажак подшох болалик йиллариданок бошкаларникига ухшамайдиган кучли хотираси, тил урганишга булган истеъдоди билан ажралиб турган. Мирзо Улугбек аввалига араб, сунг форс хамда хинд тилларини, нотиклик санъати ва адабиёт сирларини урганиб, Куръонни ёд олган.

Шарофуддин Али Йаздий «Зафарнома» асарида 1394-йил Амир Темур Ирокдаги Мордин калъасини камал килган пайтда набираси тугилгани хакида хабар келтирилади ва мунажжимларнинг башоратига кура у келажакда хукмдор ва олим булиши айтилади. Ушбу кувончли хабарни эшитган Амир Темур Мордин калъаси камалини тухтатади ва унинг халкига юкланган туловни бекор килиб, янги тугилган чакалокка Мухаммад Тарагай исмини куяди [1]. Бибихоним тарбиясида булган Улугбекни бобоси Темур давлат ахамиятига молик масалаларда катнаштирган. Испан элчиси Клавихонинг уз кундалигига кайд этишича, Улугбек Амир Темурнинг хорижий элчиларини кабул килиш маросимларида хам иштирок этган. Хуросон хокими Амир Темурнинг угли Шохрух Мирзо 1409-йилда Темурийлар давлатининг олий хукмдори сифатида эътироф этилгач, кулга киритилган Мовароуннахрни идора этишни Туркистон вилояти билан бирга Улугбекка топшириб, Сохибкирон васиятини кайта тиклайди. Усмир 15 ёшли Улугбек бу худудларни дастлаб, Шохмалик ёрдамида бошкарган булса, 19 ёшдан Мовароуннахрни мустакил бошкаришга этишади. Улугбек уз хукмдорлиги даврида 2 марта йирик харбий юриш килади.

Мирзо Улугбек хукмронлик даврида Самарканд гуллаб яшнайди, шахарда меъморчилик, хунармандчилик, илм-фан, адабиёт юксалди, савдо-сотик равнак топди. Бибихоним жомеъ масжиди, Амир Темур макбараси, Шохизинда ансабли курилишлари нихоясига етказилди. Шунингдек, Улугбек карвонсарой, чорсу, хаммом каби бир канча жамоат биноларини хам барпо

еттиргaн. Унинг фaрмони билaн 3тa йирик мaдрaсaдaр, 1417-йилдa Бyхородa, 1420-йилдa Сaмaркaнддa, 14ЭЭ-йил Fиждyвондa бaрпо этилди Ba Мaрвдa хойрия мyaссaсaдaри курилди. Мирзо УлyFбек Сaмaркaнддaги мaдрaсaдaрдa бошкд олимлaр котори хофтадо бир мaротaбa тaдaбaдaргa мaърyзa укигэн, 6ошкэ вaктлaрини купрок aстрономик кyзaтишлaргa Ba дaвлaт ишлaригa кaрaтгaн.

Сaмaркaнддaги Гури Амир мaкбaрaсигa Темyрийлaр сyлолaсигa мжсуб кишилaр дaфн этилгaн булиб, Амир Темур сaFaнaсигa куйилган кук нефрит кдбртошини УлyFбек МyFилистонгa килган юриши Ba^i^a олиб келгж. Тошдэги лaвхдa темурни yлyFлaйдигaн сyзлaр, унинг шaжaрaси хэмдэ мaрсиялaри уймжор ёзyвлaр билaн битилган. Кейинчвдик Мирзо УлyFбекни узи хдм шу мaкбaрaдa дaфн этилгaн.

Сaмaркaнддa Амир темур томонидaн севикди rarra хотини Бибихонимгa aтaб курдирган Бибихоним жомеъ мaсжидидaги лaвх УлyFбек фaрмойишигa биноaн XV aср yртaдaридa ясолган. Мaсжид х,овлиси yртaсидa мaрмaртошдaн ясадган улкон ловх дaстлaб, эсосий бино ичидэ булиб, 1875-йилдэ котта гумб&знинг кулошидон ховФлони6, х,овли уртосиго чикдрилган. Унта «султони язим, олий химмотли хокон, дин-диётат хомийси, омири муминин УлyFбек Курогон» деб битилган.

Мирзо УлyFбек, шунингдек, Шярк Ислом оломининг етук олимлори которидо уз мехнотлори Ba илмий хизмотлори билон илм-фон Ba жэхон цивилизaцияси ривожигa тоъсир курсотган. У урто осрлордо жохондоги энг мyвaффaкиятли росодхонони тэшкил килган [2]. Унинг «Зижи жадиди Курогоний» острономия жaдвaди XVI эсрдэ Туркия орк&ли Faрб илм-фон доиродоридо моълум булади Ba узок йиллор мобойнидо дунё острономия Фэнидэ мухим куллонмо булиб хизмэт килган. УлyFбек илмий меросининг энг ососийси, моълум Ba мошхури «Зиж»и булиб, бундон тош^ри унинг ко^мита монсуб мотемотик эсэри «Бир дорежь синусини эниклэш хокидо рисоло», острономияго оид «Рисолэи УлyFбек» ( ягота нусхоси Х,индистон Алигарх унтерситети кутубхотасидо сaклaнaди Ba хозиргачо тулик Ургaнилмaгaн) Ba торихга оид «Торихи орбоъ улус» (Турт улус торихи) осоридир.

Фон Ba м^^ният торихига сунмос из колдиргж УлyFбекнинг илмий мероси «Зиж» ЭСЭРИ сaйёрaдaр, Куёш Ba Ой хaрaкaтини ТЭДКИН килиш, юлдузлор котэдоги Ba УНДЭ кУллaнилгaн мaтемaтик усуллор буйичо урто aсрлaрдaги острономик aсaрлaрнинг энг мyкaммaдидир.«Зиж»гa илк шорхни унинг шогирди Ади Кушчи «Шярхи Зижи УлyFбек» номи билон ёзган. Ушбу aсaргa шорк Ba Faрб олимлори томонидон куплоб шорхлор берилган булиб улордон энг мукоммод шорх Сaмaркaнд илмий мокгабининг энг сунгги

намоёндаси Низомиддин Абдул Али ибн Мухаммад ибн Хусайн Биржандийнинг 1523 йил ёзиб тугатилган «Шархи Зижи Улугбек» асаридир. У уз шархида муфассал ва аник ракамлар билан баён килиб, «Зиж»нинг сирларини очиб, Улугбекни куплаб жумлаларини чизмалар билан тушунтириб исботлаган. Мирзо Улугбек вафотидан кейин Самарканд олимлари аста-секин якин ва урта Шарк мамлакатлари буйлаб борган ерларига «Зиж»нинг нусхаларини етказишади. Хусусан, Али Кушчи 1473-йил Истанбулга бориб расадхона куради. Шундай килиб Улугбекнинг йирик асари Туркияга таркалади ва у оркали Европага етиб боради. Маълумотларга кура, хозирги кунда «Зиж» асарининг юзга якин форсий нусхаси ва 15 дан ортик араб тилида нусхаси мавжуд. Уни мусулмон мамлакатларининг деярли барчасида урганилган булишига карамай, «Зиж» асари умуман олганда тулик равишда урганилмаган ва бирор замонавий тилга тулик таржима килинмаган. Али Кушчини Мирзо Улугбек «Зижи Курагоний»нинг сузбошида «фарзанди аржуманд», яъни «азиз фарзандим» деб атаган. Улугбек вафотидан сунг унинг Самарканддаги 15 минг китобдан иборат машхур кутубхонаси хавф остига колади. Кутубхонани «уз даврининг Птоломейи» номини олган Али Кушчи саклаб колган, деган тахминлар бор. Ривоятларга караганда, кутубхонадаги китобларнинг куп кисмини Али Кушчи Самарканд якинидаги Х,азрати Башир кишлогига кучирган. Куп утмай, таъкиблардан кочиб Самарканддан чикиб кетишга мажбур булган. XX аср охирида Улугбекнинг ижоди серкирра булиб, у тарих, шеърият ва мусика бобида хам калам тебратгани аникланган. Жумладан, Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис» асарида унинг шеърларидан намуналар келтириб утган.

Самарканд шахридаги XV аср меъморчилигининг энг нодир намунаси, 1428-1429 йилларда Улугбек фармойиши билан Чупонота тепалигида улкан цилиндр шаклида бунёд етилган Улугбек расадхонасидир. «Бобурнома»да кайд етилишича баландлиги 30,4 метрдан иборат булиб, 3 каватли килиб курилган. Расадхона ичида урнатилган жуда катта асбоб ёрдамида Куёш ва Ой, сайёра ва юлдузлар катта аниклик билан урганилган. Бундан ташкари расадхонада кутубхона хам мавжуд булган, ички девори осмон тасвири, юлдузлар харитаси, тог, денгиз, мамлакатлар белгиланган ер шари тасвири ишланган. Улугбекнинг энг йирик астрономик асари «Зижи Курагоний» расадхонада яратилган [3]. Ушбу расадхонада каттагина глобус булиб, унда иклимларнинг чегаралари, тоглар, денгиз ва дарёлар курсатилган. Бинобарин, дунёдаги иккинчи глобусни Самарканд астрономлари ясашган. Тарихий манбаларни гувохлик беришича, Улугбек Самаркандда баландлиги 50 метрли куёш соат ясатган булиб, у хам сакланиб колинмаган. 1908-йил В.Л.Ваткин

рахбарлигида олиб борилган казишма ишлари натижасида Улугбек расадхонаси археологик колдиклари топилган.

Мирзо Улугбекни бизгача дасхати етиб келган. Узбекистан Фанлар акадиемияси Шаркшунослик институти кулёзмалар фондида Мирзо Улугбекнинг Самаркандлик хаттот Азизулло томонидан насх хатида тахминан 1439 йилда, Улугбек 45 ёшда булганида кучирилган «Зижи Курагоний»си сакланмокда. Кулёзма сахифаларида Улугбекнинг тузатишлари мавжуд булиб, ушбу тузутишлар унинг ёзуви хакида хам маълумотлар беради.

Адабиётлар:

1. Шарофуддин Али Яздий «Зафарнома». - Т. 1997.

2. Руи Гонзалес де Клавихо «Дневник путешевствия ко двору Темура» СПб, 1981.

3. Бобур Захириддин «Бобурнома». - Т., 1958.

4. Абдурахмонов А. «Улугбек академияси». - Т. 1994 й.

5. Абдурахмонов А. «Улугбек ва унинг расадхонаси». - Т. 1996.

6. Ахмедов Б. Темур Т. «Амир Темур ва Улугбек замондошлари хотирасида». - Т., 1995.

7. Ахмедов Б. «Улугбек». - Т., 1994.

8. Кори Ниёзий Т. Н. «Улугбек ва унинг илмий мероси». - Т., 1971 й.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.