Научная статья на тему 'МИРЗО УЛУҒБЕК – МОВАРОУННАҲР ҲУКМДОРИ ВА БУЮК ОЛИМ'

МИРЗО УЛУҒБЕК – МОВАРОУННАҲР ҲУКМДОРИ ВА БУЮК ОЛИМ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Одилов А.А.

Таъкидлаш жоизки, Шоҳрух Мирзо давлатида Мовароуннаҳр қисмининг алоҳида ўрни бўлган. Салтанатнинг марказий пойтахти Ҳирот шаҳри бўлсада, Мовароуннаҳрнинг маркази Амир Темур пойтахти бўлмиш-қадимий Самарқанд шаҳри ҳисобланар эди. Мовароуннаҳр ерларининг бошқаруви эса Мирзо Улуғбек қўлига топширилган бўлиб, у умрининг охирига қадар (1449й.), 40 йил мобайнида бу ерларни бошқариб келди. Буюк олим, давлат арбоби ҳамда маданият ҳомийси Мирзо Улуғбек Соҳибқироннинг невараси, Шоҳрух Мирзонинг катта ўғли бўлиб, у 1394 йили 22 март куни Амир Темурнинг «беш йиллик» ҳарбий юришлари вақтида Ироқнинг Султония шаҳрида таваллуд топган. Янги туғилган фарзандга Соҳиб-қирон ўз отасининг исмини берди. Муҳаммад Тарағай кейинчалик Мирзо Улуғбек номи ила машҳур бўлди. У Соҳибқирон саройида Амир Темурнинг катта хотини малика Сароймулкхоним ва онаси Гавҳаршодбегим тарбиясида катта бўлди. У Амир Темурнинг бошқа авлодлари каби анъанага мувофиқ барча ҳарбий юриш, ҳатти-ҳаракатлар, сарой ҳаётида иштирок этди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИРЗО УЛУҒБЕК – МОВАРОУННАҲР ҲУКМДОРИ ВА БУЮК ОЛИМ»

МИРЗО УЛУГБЕК - МОВАРОУННАХР ХУКМДОРИ ВА БУЮК

ОЛИМ Одилов А.А.

т.ф.н., доцент,

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети. https://doi.org/10.5281/zenodo.11153825 Таъкидлаш жоизки, Шохрух Мирзо давлатида Мовароуннахр кисмининг алохида урни булган. Салтанатнинг марказий пойтахти Х,ирот шахри булсада, Мовароуннахрнинг маркази Амир Темур пойтахти булмиш-кадимий Самарканд шахри хисобланар эди. Мовароуннахр ерларининг бошкаруви эса Мирзо Улугбек кулига топширилган булиб, у умрининг охирига кадар (1449й.), 40 йил мобайнида бу ерларни бошкариб келди. Буюк олим, давлат арбоби хамда маданият хомийси Мирзо Улугбек Сохибкироннинг невараси, Шохрух Мирзонинг катта угли булиб, у 1394 йили 22 март куни Амир Темурнинг «беш йиллик» харбий юришлари вактида Ирокнинг Султония шахрида таваллуд топган. Янги тугилган фарзандга Сохиб-кирон уз отасининг исмини берди. Мухаммад Тарагай кейинчалик Мирзо Улугбек номи ила машхур булди. У Сохибкирон саройида Амир Темурнинг катта хотини малика Сароймулкхоним ва онаси Гавхаршодбегим тарбиясида катта булди. У Амир Темурнинг бошка авлодлари каби анъанага мувофик барча харбий юриш, хатти-харакатлар, сарой хаётида иштирок этди. Бобоси томонидан неваралар, жумладан ёш Улугбек таълим - тарбиясига катта эътибор берилар, шу нуктаи-назардан 3-4 ёшларидан бошлаб у киссахон Х,амза ибн Али (Шайх Озарий) тарбиясида булади. Улугбек ундан илк сабокларни, хат-савод, хисоб-китобни урганади. Кейинчалик эса унга оталик этиб тайинланган амир Шохмаликдан давлат бошкаруви тартиб коидалари хакида куникмаларга эга булади. Мирзо Улугбек ёшлигидан зехн-заковатли, юксак ахлокий фазилатлар сохиби, диний ва дунёвий илмлардан чукур хабардор шахс сифатида вояга етади.

Мирзо Улугбек Мухаммад Султоннинг кизи Угабегимга уйланиши боис хам бобоси сингари «курагон» («хоннинг куёви») унвонига сазовор булди. Чунки, Угабегим она томонидан наслу-насаби Чингизхонга бориб такалар эди. Шохрух дастлаб угли Улугбекка Хуросондаги Андхуй билан Шибургонни идора килишни буюрди. 1406/1407 йили Хуросоннинг Тус, Хдбушон, Калот, Бовард, Нисо, Ёзир, Сабзавор, Нишопур каби худудлар идора калитини хам Улугбекка топширди. Кейинчалик Дехистон ва Астробод хам унга кушиб берилди. Бу хакда Абдураззок Самаркандий «Он хазрат Мирзо Улугбекни янгидан Хуросон ва Мозандарон хукмдорлигига тайин килди», - деб ёзган эди.

1409 йили Мовароуннахр кулга олинганидан сунг, Шохрух Улугбекни шу улканинг ноиби этиб тайинлайди. У жияни Мирзо Мухаммад Жахонгирга Хисори Шодмонни, Умаршайхнинг угли Мирзо Миракка (Амирак Ахмад) Фаргонани беради. 15 ёшли усмир Улугбек давлат бошкаруви ишлари учун хали ёшлиги хисобга олиниб, таникли амир Муборизиддин Шохмалик унга оталик этиб тайинланади. Таъкидлаш жоизки, бошкарув ишлари амалда шу оталикнинг кулида мужассамлашди. Абдураззок Самаркандий узининг "Матлаи саъдайн мажмаи бахрайн" намли асарида юкоридаги холатни шундай тасвирлаган эди: "^азрат хокони саид (Шохрух) Мовароуннахр ва Туркистон мамлакати вилоятини саодатли фарзанд, рух рохатию дил куввати, куз нурию дин кумакчиси Мирзо Улугбек курагонга багишлади". Худудни катта угилга берилиши хакли равишда Мирзо Улугбекка курсатилган алохида мехр ва илтифотнинг белгиси эди.

Кайд этиш лозимки, мовароуннахрлик амирларнинг баъзилари Мирзо Улугбек ва Шохмалик хокимиятларини тан олишни исташмайди.

1411 йил 11 апрелда Шайх Нуриддин, Амир Абдулхолик ва Чингиз углон бошчилигидаги кушин Самарканд томон йулга чикди. 1411 йил 14 апрелдаги Кизил работ деган жойда (Самарканднинг гарбий томонида) иккала томон уртасида жанг булиб утди. Мирзо Улугбек кушини маглуб булиб, у Калиф томонга чекинди. Тез орада баъзи калъа, шахарларни хисобга олмаганда деярли бутун Мовароуннахр Шайх Нуриддин кул остига утди. Сунгра Шайх Нуриддин икки маротаба Самаркандни хам кулга олишга харакат килиб курди. Лекин, самаркандликлар исёнкор амалдорларга тегишли зарба бериб, шахарни уларга топширмадилар. Шохрух Мирзо бу хабарларни эшитиб, тезлик билан сафарга отланди. 1411 йил 9 июнда Калиф ёнида Амударёдан кечиб утиб, угли Улугбек билан учрашди.

Шохрух Мирзо, Шайх Нуриддин ва унинг тарафдорлари уртасидаги жанг 1411 йил 1 июль куни Кизил работ ёнида содир булди. Каттик жангдан сунг Шохрухнинг кули устун келди. Шайх Нуриддин маглуб булиб, Саброн томонга, Мухаммад Жахонгир Хисори Шодмонга караб кочишди. Жангдан икки кун утиб, Шохрух ва Улугбек кушини Самаркандга кириб келди. Мухаммад Жахонгир Шохрухнинг олий хукмронлигини тан олиб, унга куёв булди хамда улимига кадар (1433 й.) Хисори Шодмонда хоким булиб турди. Шайх Нуриддин эса кулга олиниб, катл этилди. Унинг укаси Шайх Хасан эса Сабронни Мирзо Улугбек хукмида деб эълон килиб, унинг олий хокимиятини тан олди.

Исён бостирилгач, Сирдарёнинг унг сохилидаги ерлар, жумладан Тошкент, Ясси, Саброн, Сайрам ва бошка ерлар яна Темурийлар илкига утиб,

у ерлар идораси хам Мирзо Улугбек зиммасига утади. 1411 йили Мовароуннахрда узига яраша мухолиф кучларга эга булган ва Мирзо Улугбекнинг мустакил хатти-харакатларига тускинлик килаётган Муборизиддин Шохмалик Шохрух билан бирга Х,иротга кайтиб кетди. Мирзо Улугбек эса шу йилдан бошлаб Мовароуннахрнинг "ягона ва конуний султони" сифатида хокимиятни бошкаради.

Шохрух ва унинг угли Мирзо Улугбек уз сиёсатларининг устувор йуналишлари сифатида аввало мамлакат худудларини кенгайтириш хамда марказий хокимиятни мустахкамлаш деб билдилар. Шохрух 1413 йили Эронни буткул уз кули остига олишга муваффак булди. Уша йили Шохрух кушини ёрдамида Мирзо Улугбек Олтин Урда хонлари ихтиёридаги Хоразмни эгаллайди. Бу курашда фаол иштирок этган Шохмалик Хоразм ноиби этиб тайинланади. Мирзо Улугбек 1414-1415 йилларда уз амакиваччаси амирзода Ахмад (Амирак Ахмад) хукмрон булиб турган Фаргонани эгаллайди. Шунингдек, унинг Кошгарга нисбатан сиёсати хам муваффакиятли тарзда хал булади. Аввал бошда собик Фаргона хокими Ахмад* Кошгардан панох топган эди. Лекин, Темурийлар билан муносабатларни кескинлаштирмасликни лозим деб хисоблаган Кошгар хокими Шайх Али Тугай Мирзо Улугбек билан узаро музокаралар олиб борди. Натижада, 1416 йили у "Буюк амирнинг рухи химоясига" утиш истагини билдириб, Кошгарни Улугбек юборган вакиллар Сиддик ва Алилар кулига топширади.

Мирзо Улугбек шимолдаги кушнилари булмиш Дашти Кипчок ва Мугулистондаги ички сиёсий ахвол баркарорлиги ва у ерларда узига иттифокчи булган кишиларни хокимият тепасида булишини истар эди. Шу сабабдан хам унинг аралашуви хамда харбий кумаги билан Дашти Кипчокда Урусхоннинг невараси шахзода Барокхон хокимият тепасига келди. Мугулистонда эса Мирзо Улугбекнинг ёрдами билан Шермухаммадхон ракиби Ваисхонни енгиб, Мугулистон тахтини эгаллайди. Мирзо Улугбек бу хонлар оркали шимолда ва шаркда уз таъсирини утказишга ва узига ишончли иттифокчиларга эга булишини кузлаган эди. Аввал Шермухаммадхон Мовароуннахр ички ишларига аралашишга харакат килиб, уз валинеъматига нисбатан нохак муносабатда була бошлайди. 1424 йили ноябрь ойида Шохрухнинг ризолиги билан Мирзо Улугбек Мугулистон устига юриш бошлайди. Унинг асосий кучлари 1425 йил эрта бахорида Чу дарёсидан утиб, Иссиккул якинида мугулларни тор-мор келтиради.

* Абдураззок Самаркандийнинг ёзишича, Амирак Ахмадни Шохрух вазиятни юмшатиш максадида Х,иротга чакириб олди. 1416 йили фитнада айбланган Амирак Ахмад Маккага жунатилади.

Бу хусусда Мирзо Улугбек томонидан Жиззахнинг Илонутти дарасида лавха хам ёздирилади. Тез орада шимолдан яна бошка бир хавф пайдо булди. Мирзо Улугбек ёрдами билан аввал Дашти Кипчок, сунгра Олтин Урда хокимиятини кулга олган Барокхон Мовароуннахр султони мурувватини ёддан чикарди. У Сирдарё буйидаги ерлар ва шахарларни (Утрор, Саброн, Сигнок) талаб, у ерларга уз даъвоси билан чикади. 1427 йилнинг бошида Мирзо Улугбек Дашти ^ипчокка харбий юришга отланади. Лекин, бу юришда Мирзо Улугбек кушини маглубиятга учраб, узи Тошкентга чекинади. Дашти кипчокликлар билан булган жанг маглубияти Мирзо Улугбекка шунчалик таъсир курсатдики, у отасининг улимигача шахсан узи харбий кушинга бош булиб, юришларни бошка амалга оширмайди. Мугуллар кушини куп ерларни хонавайрон килиб, талон-тарож килиб, оркага кайтиб кетадилар. Кейинчалик хам бу холат давом этди. Дашти ^ипчок хони Абулхайрхон хам (1428-1468) купинча чегараларни бузиб, талончилик билан шугулланар эди. Унинг 1431, 1435 йиллардаги Хоразмга юришларига Шохрух ва Улугбеклар томонидан чек куйилиб, чегаралар хавфсизлиги таъминланди.

1428 йили Мирзо Улугбек томонидан амалга оширилган пул ислохоти Мовароуннахр ички иктисодий хаётида мухим роль уйнади. Замондош тарихчилар, жумладан Давлатшох Самаркандийнинг ёзишича, Мирзо Улугбек хукмронлиги даврида соликлар микдори хам бир мунча пасайтирилган. Мирзо Улугбек шундай килиб, отаси хаётлик вактида уз фаолиятида бир мунча мустакил саьй-харакатларни амалга оширган булсада, лекин амалда Шохрух Мирзонинг Мовароуннахрдаги ишончли ва итоаткор хокими булиб колди. Мирзо Улугбек ички ва ташки сиёсат борасида отаси Шохрух Мирзо билан бамаслахат иш тутар, соликларнинг бир кисмини мунтазам равишда Х,иротга жунатар, хутба ва тангаларда падари бузрукворининг номи зикр этиларди. Шунингдек, у вакти-вакти билан отасига хисоб бериб турар, харбий юришлари вактида унга моддий ва харбий кумак етказиб берар эди.

Шохрухнинг кексайиши билан тожу тахт учун зимдан пайдо булган низолар хам фаоллаша боради. Мирзо Улугбекнинг онаси Гавхаршодбегим (1457 й. ваф.) сиёсий ишларга фаол аралаша бориб, невараси Алоуддавлани тахт вориси сифатида куришни истар эди.

Шохрухнинг яна бир хаёт булган угли Мухаммад Жуки (1402-1444) хам узини тахт эгаси сифатида куришга хакли деб хисоблар эди. Тожу-тахт учун зимдан бошланган кураш 1444 йили Шохрух огир хасталикка дучор булиб колганида айникса яккол намоён булган эди. Шохрух хасталикдан тузалиб, 1446 йилнинг охирларида узининг охирги харбий юришини амалга оширади. Форс ва Ироки Ажамда унинг невараси Султон Мухаммад бобосига карши

кузголон кутариб, Хдмадон ва Исфахонни босиб олади. Гарчи Шохрух исённи бостириб, кузголончиларни жазоласада, лекин яна хасталаниб 1447 йил 12 мартда Эроннинг шимолидаги Рай вилоятида оламдан утади. Шохрухнинг улими Хуросон ва Мовароуннахрда узаро темурий шахзодалар уртасида тожу-тахт учун курашни бошлаб юборди. Мамлакат яна саросима, тахлика ва бекарорлик домига тортилди.

Шариат ва урф-одатга кура олий хукмдорлик ягона ворис Мирзо Улугбек кулига утиши керак эди. Лекин, мархум Бойсункур Мирзонинг угиллари Алоуддавла ва Абулкосим Бобур Мирзо Улугбекка карши харбий харакатни бошлаб юбордилар. Хуросон Алоуддавла кулига, Мозандарон ва Журжон Абулкосим Бобур ихтиёрига утади. Султон Мухаммад эса Гарбий Эрон ва Форсда узини мустакил хукмдор деб эълон килади. Мухаммад Жукининг угли Абу Бакр Балх, Шибургон, Кундуз, Баглонни босиб олади. Мамлакатнинг талон-тарож, пароканда булишини олдини олиш максадида Мирзо Улугбек муаммоларни тинч-музокара йули билан ечмокчи булди. Жумладан, у Алоуддавла билан узаро музокараларни бошлайди. Алоуддавла Мирзо Улугбекнинг угли Абдуллатифни асир олиб, уни Х,иротдаги Ихтиёриддин калъасига камаб куйган эди.Мирзо Улугбек юборган вакил садр Низомиддин Мирак Махмуд Мовароуннахр султонининг Х,иротга юриш нияти йук эканлиги ва бу даъводан у воз кечишини билдиради. Икки уртадаги чегара Мургоб вохаси деб белгиланиб, Абдуллатифга Балх хокимлиги берилади.

Лекин, хеч канча утмасдан Абдуллатиф ва Алоуддавла уртасидаги муносабатлар яна кескинлашди. Абдуллатифнинг уз холича Х,иротга карши юриши муваффакиятсиз тугайди. У отаси Мирзо Улугбекдан ёрдам сураб мурожаат килади. 1448 йил бахорида Мирзо Улугбек ва Абдуллатифнинг 90.000 кишилик бирлашган кушини Х,иротдан 14 фарсах узокликдаги Тарноб деган жойда Алоуддавла кушинини тор-мор келтиришди. Алоуддавла жанг майдонидан кочади. Пойтахт Х,ирот шахри деярли жангсиз эгалланади. Тез орада Машхадгача булган ерларни Мирзо Улугбек, Астрободгача булган ерларни Абдуллатиф уз ихтиёрларига олишди. Мирзо Улугбек бу харбий юришни узок давом эттира олмас эди. Чунки, Дашти Кипчокдаги кучманчиларнинг талончилик юришлари бу пайтга келиб, тез-тез амалга ошиб турар, мамлакатга шаркдан мугуллар хавф солиб турар эдилар. Колаверса хукмдор пойтахтни узок вакт эгасиз колдириши хам мумкин эмас эди.

Тарноб жанги муваффакиятли якунланган булсада, лекин галаба Мирзо Улугбек ва шахзода Абдуллатифлар уртасида муносабатларнинг совуклашувига хам олиб келди. Мирзо Улугбек бу галабани купрок бошка бир угли Абдулазиз номи билан боглар, галаба ёрликларида Абдуллатиф номи

Абдулазиздан сунг тилга олинар эди. Абдуллатиф гарчи Х,ирот тахтига утирса-да, лекин Шохрух Мирзо хазинаси султон ихтиёрига утади. Гарчи бу Мирзо Улугбек томонидан йул куйилган маълум бир нохакдик деб хисобланса-да, лекин Улугбек бундан буён асосий пойтахт Самарканд, Хуросон эса давлатнинг бир булаги деган гояни шу хатти-харакати билан англатмокчи булади.

Х,окимиятпараст, шухратпараст ва мол-дунёга уч Абдуллатиф учун шунинг узи отасига карши бош кутариш учун катта бахона эди. Абдуллатиф Х,иротда 15 кунча хукмронлик килиб, сунг Амударёдан утиб, Мовароуннахрга келди. Бу пайтда Абулкосим Бобур кушини Х,иротга якинлашиб келаётган эди. Мирзо Улугбек фармони билан Абдуллатиф яна Балхга ноиб этиб тайинланди. Балхда Абдуллатифнинг отасига карши хатти-харакатлари кучайиб, у уз холича хорижий савдогарлардан олинадиган "тамга" солигини бекор килди. Бу солик эса уз навбатида давлат даромадининг асосий манбаларидан бири эди. Отасига карши кайфиятдаги кишиларни уз атрофига йигиб, хатто Абулкосим Бобур билан хам МирзоУлугбекка карши яширин тил бириктиради.

Бу пайтда Мирзо Улугбек давлатининг сиёсий ахволи хам анча мураккаб тарзда турар эди. Мирзо Улугбек Абулхайрхон бошчилигидаги дашт кушинларига карши курашишга тугри келди. Самарканд ноиби этиб колдирилган угли Абдулазиз хакида "Амирлар хонадонига тазйик утказаяпти" деган овоза таркалиб, бундан амирларнинг норозилиги кучайиб кетди. Мирзо Улугбекнинг мураккаб ахволда колганидан фойдаланган Дашти Кипчок хони Абулхайрхон Мовароуннахрга талончилик юришларини амалга оширди. Шунингдек, Мирзо Улугбек туркманларнинг Ёрали бошчилигидаги исёнини, темурий шахзодалардан Абусаиднинг Самарканд атрофидаги хатти-харакатларини хам бостиришга тугри келади. Давлат яхлитлиги, Темурийлар салтанати бирлигини саклаш максадида МирзоУлугбек Абдулазизни узи билан бирга олиб, маккор угли Абдуллатифга карши курашга отланди. Абдуллатиф эса отасининг огир ахволидан фойдаланиб, тезда очикдан-очик исён йулига утди. У Амударёдан кечиб утиб, Термиз, Кеш, Х,исор ерларини кийинчиликсиз эгаллайди.

1449 йилнинг октябрь ойи бошларида Самарканд якинидаги Дамашк кишлогида Мирзо Улугбек ва шахзода Абдуллатиф урталаридаги жанг Мирзо Улугбек маглубияти билан тугайди. Маглуб булган Мирзо Улугбек пойтахт Самарканд томон олди. Лекин хиёнат йулига утган, Самаркандда хоким этиб колдирилган Мироншох кавчин уни шахарга киритмай, дарвозаларни беркитиб куйишга буйрук берди. Шунингдек, Шохрухия калъаси кутволи

Иброхим мамлук хам уни калъага куймайди. Шундан сунг Улугбек кейинги хатти-харакатлари фойдасиз эканлигини англаб, Абдуллатифга таслим булишга мажбур булди. Мирзо Улугбек тожу-тахтдан воз кечиб, Маккага хаж сафарига кетишга изн сурайди. Абдуллатиф хажга рухсат бериб, Амир Мухаммад Хусравни унга хамрох килиб жунатади. Лекин, орадан хеч канча утмасдан, шахар козиси Шамсиддин Мухаммад Мискиннинг каршилигига карамай, уламоларнинг яширин фатвоси билан Абдуллатиф уз отасининг улимини уюштиради. Уз даврининг машхур хукмдори ва забардаст олими Мирзо Улугбек 1449 йилнинг 27 октябрида Самарканд якинида фожиали тарзда улдирилади. Орадан 2-3 кун утмасдан Абдулазиз ва Мирзо Улугбекнинг садокатли турт нафар амири хам катл этилади.

Роппа-роса кирк йил (1409-1449) давом этган, тарихий манбалар тили билан айтганда "Темурийлар салтанатининг ёркин гавхари" Мирзо Улугбек хукмронлиги шу тарика уз поёнига етади. Бу давр кескин, мураккаб курашлар сахнасида утса-да, бирок Мирзо Улугбек уз давлатини мустахкамлаш, бирликни саклаш, иктисодий баркарорликни юзага келтириш, маданий хаётни юксалтириш борасидаги хизматлари Темурийлар тарихида алохида ахамиятга эга булди.

Адабиётлар:

1. Абдурахмонов А. Улугбек академияси. - Тошкент, 1993.

2. Азамат Зиё. Узбек давлатчилиги тарихи. - Тошкент: Шарк, 2000.

3. Ахмедов А. Улугбек. Тошкент, 1994.

4. John Morris Roberts. The History of the World, p. 264-274, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-521043-9.

5. Матвиевская Г.П., Соколовская З. К. Улугбек (1394-1449). М.,Наука,

1997

6. Маънавият юлдузлари (Марказий осиёлик машхур сиймолар, алломалар, адиблар). - Тошкент: А.Кодирий номидаги халк мероси нашриёти, 1999.

7. Муиниддин Натанзий. Мунтахаб ут-таворихи Муиний. - Тошкент: O'zbekiston, 2011.

8. Мухаммаджонов А. Амир Темур ва Темурийлар даври. -Тошкент: Фан, 1996.

9. Мухаммаджонов А.Амир Темур//Узбекистон миллий энциклопедияси Т.: УМЭ Давлат илмий нашриёти. 2000. Жилд. 1-Б.275.

10. Одилов А.А. Амир Темур тузуклари - давлат бошкаруви асоси. Укув кулланма. - Тошкент: Fan va texnologiya, 2016.

11. Темур ва Улугбек даври тарихи. - Тошкент: Комуслар бош тахририяти, 1996.

12. Узбекистон тарихи. Хрестоматия. 2-жилд, 2-китоб. - Тошкент: Fan va tehnologiya, 2014.

13. Кадимги Кеш - Шахрисабз тарихидан лавхалар. - Тошкент: Шарк, 1998.

14. Эшов Б.Ж., Одилов А.А. Узбекистон тарихи. I жилд. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2014.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.