Научная статья на тему 'МИРЗО УЛУҒБЕКНИНГ «ТАРИХИ АРБАЪ УЛУС» АСАРИДА ХОРАЗМШОҲЛАР ВА ЮРТИМИЗГА МЎҒУЛЛАР ТАЖОВУЗИНИНГ АКС ЭТТИРИЛИШИ'

МИРЗО УЛУҒБЕКНИНГ «ТАРИХИ АРБАЪ УЛУС» АСАРИДА ХОРАЗМШОҲЛАР ВА ЮРТИМИЗГА МЎҒУЛЛАР ТАЖОВУЗИНИНГ АКС ЭТТИРИЛИШИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Турсунов Б.Р.

Мирзо Улуғбек номи одил шон ва улуғ олим сифатида ёзма тарихий манбалар саҳифаларида абадий муҳрланиб қолди. Мирзо Улуғбек насаб жиҳатидан олий тоифа вакили, амир аталувчи, Марказий Осиё халқлари тарихида ташкил қилинган энг катта ва кучли салтанат, тарих илми тили билан айтганда – империя ташкилотчиси Амир Темурнинг севимли набираси, шаҳзода эди. 1409 йилдан бошлаб то 1447 йилгача Мовароуннаҳр мулкини отаси Шоҳруҳ Мирзо вакили сифатида бошқарди. 1447-1449 йиллар бобоси салтанатидан мерос қолган мулкни бошқарди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИРЗО УЛУҒБЕКНИНГ «ТАРИХИ АРБАЪ УЛУС» АСАРИДА ХОРАЗМШОҲЛАР ВА ЮРТИМИЗГА МЎҒУЛЛАР ТАЖОВУЗИНИНГ АКС ЭТТИРИЛИШИ»

МИРЗО УЛУГБЕКНИНГ «ТАРИХИ АРБАЪ УЛУС» АСАРИДА ХОРАЗМШОХЛАР ВА ЮРТИМИЗГА МУГУЛЛАР ТАЖОВУЗИНИНГ

АКС ЭТТИРИЛИШИ Турсунов Б.Р.

т.ф.д., доцент., академик.

Б. Гафуров номли Хужанд давлат университети https://doi.org/10.5281/zenodo.11148580 Мирзо Улугбек номи одил шон ва улуг олим сифатида ёзма тарихий манбалар сахифаларида абадий мухрланиб колди. Мирзо Улугбек насаб жихатидан олий тоифа вакили, амир аталувчи, Марказий Осиё халклари тарихида ташкил килинган энг катта ва кучли салтанат, тарих илми тили билан айтганда - империя ташкилотчиси Амир Темурнинг севимли набираси, шахзода эди. 1409 йилдан бошлаб то 1447 йилгача Мовароуннахр мулкини отаси Шохрух Мирзо вакили сифатида бошкарди. 1447-1449 йиллар бобоси салтанатидан мерос колган мулкни бошкарди.

Мирзо Улугбек, давлат бошкарувидан ташкари илм-фан хомийсигина эмас, риёзиёт, фалакшинослик, мусикашинослик ва тарих илмининг етук олими сифатида илмий асарлар яратди. Хусусан, унинг нужум аталмиш -астрономия илмидаги ютуклари олам илм ахли тахсини ва эхтиромига сазавор булди. Биз ушбу маколамизда, шох ва олимнинг тарих илмига кушган хиссаси хакида тухталмокчимиз. Мархум манбашунос олим, академик Б. Ахмедов таъкидлаганидек, Мирзо Улугбекнинг бу тарихий асари кейинги юз йилликларда - ХУ1-ХУП асрларда жуда куплаб тарихий асарлар учун мухим манба сифатида хизмат килган[2,б.5]. Олим шу уринда, урта асрларда яратилган бир неча кимматли тарихий асарларни номларини кайд этиб, Мирзо Улугбекнинг тарихий асари бу асарлар учун манба сифатида сакланганлигини кайд этиш билан бирга, ««Тарих-и арбаъ улус» Рашидуддиннинг машхур «Жамиъ ут-таворих» асари сингари тарихчи олимлар жамоаси тарафидан, Мирзо Улугбекнинг бевосита иштироки ва рохбарлиги остида ёзилган» лигини кайта - кайта таъкидлайди [2, б. 5-6].

Асар тузулиши буйича мукаддима ва етти бобдан иборат булиб, унда XIII аср бошларида Хоразмшохлар давлати ташкил топиши курсатилган. Кейинги боблар, мугуллар давлатини ташкил килган Темучин - Чингизхон, унинг боскинчилик юришлари, Утрор фожиаси, Тукбугон ибн Туктобеки подшохи булган макритлар кушини Жужихон томонидан кириб ташлангач [4,б.133], илк бор Чингизхоннинг тунгич угли Жужихон бошлик мугул кушинлари ва Мухаммад Хоразмшох кушинларининг харбий тукнашуви, Хоразмшохлар давлатига Чингизхон тажовузи алохида фаслларда берилган. Мирзо Улугбек

асари факат кайд килинган масалаларнигина камраб олмасдан, Чингизхон боскинчилик урушларини нихоясига етказиб, вахшийларча боскинчилик йули билан, миллионлаб бегунох одамлар кони (Мирзо Улугбек Марвда 1 миллион 300 минг, Нишопурда 1 миллион етти юз кирк минг одам улдирилганлигини ёзади) [4,б.168,171], юзлаб шахар ва кишлоклар йук килиниши хисобига ташкил этилган империясини 4 кисмга - улусга булиши ва меросхурлари томонидан бошкарилган бу давлатлар тарихи хакида суз боради. Айнан шунинг учун хам асар номи «Турт улус тарихи» - номини олган.

Бизнинг диккатимизни, мукаддас ватанимизга мугуллар боскини ташкил килиниши вокеъалари тафсилоти Мирзо Улугбек асарида кай тарзда ёритилганлиги масаласи жалб этади. Асарда Хоразмшохлар давлатининг Мовароуннахр ва Хуросон, Х,инд мулки, Эрон, Ирок, Кавказ орти ерлари хисобига кенгайиши, Эрон ва Турон мулки Мухаммад Хоразмшох кулида тупланганлиги курсатилган. Султон Мухаммад унда хукмронлик килган даврда, халк осойишта турмуш кечирганлигини Мирзо Улугбек шундай тасвирлайди: «Чунончи, агар кузи ожиз кампир кизил олтин тула таштни[4,б.343] бошига куйиб Машрикдан Магрибга жунайдиган булса бирор жонзод унга дахл килмаган» [4, б.115]. Шундай мамлакат оромини мугуллар тажовузи бузибгина колмай, Хоразмшохлар номли мамлакат бутунлай йук килинди.

Бу фожеа кандай бошланганлиги сабаблари ва бахонаси, асарда янада равшанрок ифодаланган. Чингизхон юборган дипломати, савдо ва жосуслар карвонининг Хоразмшохлар давлатига юборилиши фожеалар дебочаси буди. «...Бу жамоа Утрор диёрига етганларида, - ёзади «Таърихи арбаъ улус» муаллифи, - Султон Мухаммад Хоразмшох томонидан куйилган Утрор хокими Инолчик хузурида жанжалга дуч келдилар. У Султон Мухаммад Хоразмшохнинг онаси Туркон хотунга кариндош булганидан Гойирхон лакабини олган эди. Савдогарлар жамоасидан бири хинди булиб, илгари жуда машхур экан. Уни танир эди. Илгариги одатича ул Х,инди уни Инолчик деб атади. Бу маъни ул сохиби давлат хотирига огир ботибди. Даргазаб булиб, бозоргонлар моли тамаъида тожирлар жонига касд килди» [4, б.127]. Шу уринда кайд этмок лозимки, бу вокеъалардан Султон Мухаммад хам хабардор булганлиги ва унинг узи Богдод халифасига карши юриш билан банд булиб, Х,амадонда турганида, Инолчик элчи ва савдо карвони келганлиги хабарини унга етказганлигини кайд этади. Ва ёзади : «Султон бу борада мулохаза килиб ултирмай, уларнинг касди жони ва моли торожига рухсат берди» [4, б.129]. Бегунох савдогар ва элчилар такдирининг шундай аянчли хал булиши, «...

Бегунох бошнинг хар тор сочига минглаб сарварлар боши фидо булди» [4,б.129].

Асардаги яна бир мухим холат, Утрор фожеаси Хоразмшохларни айбдор килиб куйди, таомилга кура, бу муаммони кечирим сураш ва товон тулаш йули билан хал килиш лозим эди. Султон Мухаммад Хоразмшох уз куч-кудратига ишониб, бир томондан такаббурлик килиб бу дипломатик имкониятдан фойдаланмади, иккинчи томондан Инолчикнинг уз онасига кариндошлиги хам бунга монелик килганди. Хуллас, урушга йул очилди, унинг айбдори Хоразмшох булиб колди. Чингизхон сунгги бор, уз боскинчилик юришини бошлаши хакида огохлантириб мактуб юборди. У «Газаб тигини гилофдан олгин, зеро сен жабру зулм тухмини экдинг. Олганинг юзи коралик, уткир килич захми. Сени уз юришимдан огох килмокчиман. Сен хам жанг асбобини ростлагин. Шуни билгинки, мен етиб борурман, кейин гофил колибман, деб айтмагин» [4, б.131] - мазмунида мактуб жунатди. Бу билан урушнинг мухим коидаларига гирромлик килмасдан риоя этди.

Уз харбий тактикасига мувофик «...615 сана товушкон йилида Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам уз мамлакатлари аскарларидан лашкар тартиб бериб» [4, б.138], боскинчилик, талончиликка тула конли юришини бошлади. Алохида фаслларда Уктой ва Чигатой бошлик кушинлар Утрор томон харакат килганлиги, Чингизхон угли Тулихон билан Сугднинг юраги булмиш Бухоро ва Самаркандга хамла килганлиги, тунгич угил Жужихон Жанд ва Сирдарё урта окими ва куйилиш кисми хавзасида жойлашган мулкларни эгаллаш учун харакат килганлиги, Алок нуён номли лашкарбошиси эса Банокат ва Хужанд сари харакат килганлиги ва олиб борилган мудофаа ва жанг амалиётларини батафсил хикоя килади.

Манбанинг яна бир мухим жихати шундаки, унинг сахифаларида уруш арафасида Хоразмшох кушинларининг мудофаа учун Мовароуннахр шахарларида туплаган харбий кисмларининг умумий хажми хакида хам кимматли маълумотларни учратамиз. Жумладан, асарда: «Мухосиблар унинг сони 400 мингдан кам булмаганини айтганлар. Аммо, мугул лашкари юришидан кейин ^орача ^ожибни ун минг киши билан Утрорга Гойирхонга мадад учун жунатди. Токи, Утрор мухофизаси уюштиргай. 30 минг кишини Бухоро мудофаси учун тайинлади. 110 минг кишини Самаркандда колдирди. Шу жумладан, 60 минги турклар эди. Уларнинг сардорлари Султон ашрофу аъёнларидан булган хонлар булиб, хар бири уз даври Асфандиёрларидан эди. 50 минг киши тожик муфридларидан булиб, хар бири бир Рустам эди. 40 минг кишига калъалар ва хисорлар куришга фармон берди» [4, б.135]. - деган маълумотларни укиймиз. Булардан ташкари уруш жараёнида, мугул

кушинлари сони хам курсатилган, жумладан, мугулларнинг Хужандга хамласи вактида «Тахминан 50 минг нафар одам ва 20 минг мугул туплашди» - деган маълумот берилган [4, 6.145].

Туроннинг Бухоро, Утрор, Фанокат, Хужанд шахарлари мудофасига рохбарлик килиб, ватанни химоя килган лашкарбошилар номлари хам келтирилган. Жумладан, Улугбекнинг ёзишича, уруш арафасида Бухоро мудофасига Кукхон, Х,амид, Севинчхон ва Лашкархон номли саркадалар рохбарлик килишган, Самаркандда Имтиёзхон, Шайххон, Дехлохон, Олатхон, Барсумосхон, Тугойхон, Иложхон, Утрорда Инолчикхон-Гоирхондан ташкари Корачор Х,ожиб шахар мудофаси ва харбий амалиётлар рохбари булганлар. Хужандга Темур Малик, Фанокатга Ингу Малик, волий эди. Фанокат шахри номи манбаларда Банокат, Наботат [1, б.69] тарзида хам келиб, Тошкент ва Хужанд орасида жойлашган ва тарихда икки бор, биринчи марта мугуллар томонидан бузиб ташланган ва Амир Темур фармони билан кайта тикланган ва Шохрухия номини олган [3, б.47] иккинчи бор XVIII аср бошларида жунгор-калмокларнинг Дашти Кипчок ва Мовароуннахрга хужуми даврида бузиб ташлангач кайта тикланмаганлиги манбаларда кайд килинган. Шунда ахолисининг бир кисми Хужанд шахри, Уратеппа ва унинг атрофларига кучиб келишган. Шахар кайта тикланмаган [5, б.53,79,].

Асарнинг «Султон Мухаммад Хоразмшохнинг мугул жамоаси билан жанги достони» фаслида, Утрор фожиасидан кейин икки тараф хам уруш харакатлари учун тайёрланганлар, Мугуллар ва Хоразмшохлар уртасида макритлар кавми булиб, уни уртадан кутаришга икки тараф хам харакат килади. Жужи бошлик килиб юборилган мугуллар олдинрок келиб корахитойларни саранжом килдилар ва ортларига кайтдилар. Жанг майдонига кечикиб келган Мухаммад Хоразмшох, 30 минг Жучи бошлк мугуллар ортидан таъкиб килиб, улар билан тукнашди. Уч кунлик жангда 100 минглик кушин билан Мухаммад Хоразмшох Жужи кушинига карийиб асирга тушди, факат валиахд угли Жалолиддиннинг шахсий жасорати туфайли, у душман исканжасидан халос булди. Мугулларининг жанг килишини илк бор курган Мухаммад Хоразмшох калбида куркув ва васваса уйготди, шундан кейин ташкил килинган харбий машваратда, Жалолиддинни барча кучларни бир ерга йигиб, душманни карши олиш ва зарба беришни таклиф килди. Мухаммад Хоразмшох, аксинча кушинни шахар ва калъаларга булиб ташлади. Бу холни баён этар экан Мирзо Улугбек, «Тангри бир кимсани хор килса, тугри йулдан боришга буйни ёр бермайди» - деб ёзади [4, б.137].

Мугуллар хужуми бошлангач, уларга карши мохирона шахар мудофасини ташкил этиб, уз кучларидан бир неча баробар куп булган душман

кушинига карши жасурлик билан жанг ташкил кила олган Хужанд шахри хокими Темур Малик булди. Бошланган харбий амалиётларда Хоразмшох кушинлари ва кумондонлари кахрамонликлари ва хиёнаткорликлар хакида маълумот берар экан, Темур Малик хакида «... Шижоатда шундай мартабада эдики, Рустаму Зол тирик булганда унинг савлатидан фахрланган буларди. Агар Соми сувор хаётдан бахрадор булганда унга булган бандалиги халкасидан боши осмонга етарди» - дея таърифлайди[4, б.145]. Тарих илмида, инсондаги яратувчанлик кудрати кандай мадх этилса, жасорат ва кахрамонлиги хам шундай юкори сатхда мадх этилганлигини, хусусан, Ватан химояси йулида килинган фидоийлик, мардлик ва жасорат, халклар тилида афсона-ривоятга, достонга айланиб абадият асари булиб колиши исботини, Мирзо Улугбек асарида курамиз. Чунки Ватан яхлитлиги, миллатнинг борлиги ва бирлиги кахрамонликлар натижаси, кахрамонлар шарофати биландир.

Асарда Султон Жалолиддин Мангубериди жасорати хам мадх этилади. «Рустами достон тирик булганда, унга булган мухаббат ёпигини уз елкасига солган буларди. Агар кумуштан Исфандиёр бу жангни мушохида килганда, унинг хизматида куллик лавозимини жону дили билан кабул килган буларди» - деб ёзилади асарда[4,б.182]. Хусусан, Султон Жалолиддин Хоразмшохга унинг ашаддий душмани гаддор Чингиз берган бахо диккатни жалб этади. Кушини оз булишига карамай, Х,инд дарёси буйидаги хал килувчи жангда Жалолиддин курсатган жасоратга койил колган боскинчи Чингизхон «Отадан дунёда хали бундай угил тугилмаган. У сахрода шер каби голиб жангчи, дарёда эса наханг (акула) каби ботир. Кандай килсинки, хали хеч ким такдир билан, хеч бир можарода тенг келолмаган. Лекин у мардликнинг додини берди. Казойи кадар каршисида кудрат кулини (мардона) очди» - деган эди[4,б.183-184].

Мирзо Улугбекнинг «Тарих-и арбаъ улус» асари, Марказий Осиё халкларининг урта асрлар тарихини ёритишда мухим манба эканлигини юкоридаги маълумотлар исботлаб турибди. Асарда, булардан ташкари, географияга, этник тарихга, генеологияга, дипломатия тарихига, хронологияга, шахарсозлик масалаларига оид хам кимматли илмий маълумотлар куплаб учрайди. Бу илмий меросни келажакда тадкик этиш, шубхасиз биз мутахасисларнинг мухим вазифаларимиздандир.

Адабиётлар:

1. Абулкосим ибни Ахмади Лайхон!. Ашкол-ул-олам //Сомониён дар оинаи таърих. Лилди дуввум (мутуни арабиасл). - Хуланд: Нашриёти давлатии ба номи Рахим Лалил, 1998. - С.39-78.

2. Ахмедов Б. Мирзо Улугбек ва унинг «Тарих-и арбаъ улус» («Турт улус тарихи») асари хакида //Мирзо Улугбек. Турт улус тарихи. - Тошкент: Чулпон, 1994. - Б.3-14.

3. Ибн Арабшох. Ажоиб ал-макдур фи таъихи Таймур (Темур тарихида такдир ). 1 Китоб. - Т.: Мехнат, 1992. - 328 б.

4. Мирзо Улугбек. Турт улус тарихи. - Тошкент: Чулпон, 1994. - 352 б.

5. Турсунов Н.О. Развитие городских и сельских поселений северного Таджикистана в XVIII - в начале XX в. - Душанбе: Ирфон, 1991. - 542 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.