Научная статья на тему 'МИРЗО УЛУҒБЕК ИЛМ ФАН ВА МАДАНИЯТ ҲОМИЙСИ'

МИРЗО УЛУҒБЕК ИЛМ ФАН ВА МАДАНИЯТ ҲОМИЙСИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Атаджанова С.М.

Ғарбда Мирзо Улуғбек илмий мероси ХVII асрдан бошлаб ўрганила бошланди. 1643 йили Оксфорд университети профессори Жон Гривс (Иоганн Гравиус) ўз тадқиқот ишини Улуғбек “Зиж”ига бағишлаган. Бу илк нашрдан сўнг Оксфорд университетида, Европанинг бошқа илм-фан марказларида қатор ишлар нашр этилди. 1693 йили машҳур поляк астрономик Ян Гевелийнинг лотин тилидаги “Астрономия даракчиси” китоби чоп этилди. Унда Улуғбек фаолиятига юқори баҳо берилган ҳолда иккита гравюра киритилган. Астрономия илоҳийси Урания ҳайкалининг икки тарафида энг машҳур астрономлар қаторида Мирзо Улуғбек ҳам тасвирланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИРЗО УЛУҒБЕК ИЛМ ФАН ВА МАДАНИЯТ ҲОМИЙСИ»

МИРЗО УЛУГБЕК - ИЛМ ФАН ВА МАДАНИЯТ ^ОМИЙСИ

Атаджанова С.М.

т.ф.н., доцент,

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети. https://doi.org/10.5281/zenodo.11153845

Гарбда Мирзо Улугбек илмий мероси XVII асрдан бошлаб урганила бошланди. 1643 йили Оксфорд университети профессори Жон Гривс (Иоганн Гравиус) уз тадкикот ишини Улугбек "Зиж"ига багишлаган. Бу илк нашрдан сунг Оксфорд университетида, Европанинг бошка илм-фан марказларида катор ишлар нашр этилди. 1693 йили машхур поляк астрономик Ян Гевелийнинг лотин тилидаги "Астрономия даракчиси" китоби чоп этилди. Унда Улугбек фаолиятига юкори бахо берилган холда иккита гравюра киритилган. Астрономия илохийси Урания хайкалининг икки тарафида энг машхур астрономлар каторида Мирзо Улугбек хам тасвирланган.

Улугбекнинг "Зиж"и 1725 йили Гринвич обсерваториясининг биринчи директори Д.Флейстиднинг "Осмон тарихи" китобида энг машхур жадваллар каторида уз аксини топган. Инглиз шаркшуноси А.Седийо (1808-1875) 18391853 йилларда "Зиж"ни форс ва француз тилларида нашр килди. XX аср бошларида Мирзо Улугбек илмий мероси хусусида АКШ ва Европада катор асарлар нашр килинди. С.Петербург обсерваториясининг асосчиси, асли Франциядан таклиф этилган астроном Ж.Н.Делиль (1688-1768) Россияда Улугбек илмий меросини урганишни бошлаб берди. Бу ишни кейинчалик рус шаркшунослари Н.Берёзин, В.В.Бартольд ва бошкалар давом эттирдилар. 1908-1909 йиллари Самарканддаги Улугбек расадхонаси харобаларини очилиши унга булган кизикишни янада кучайтирди.

XX аср тарихшунослик фани Мирзо Улугбекни нафакат буюк олим, балки барча тавофутлардан катъий назар, умумбашарий тараккиёт гояларини кутариб чиккан мусулмон оламидаги ягона хукмдор сифатида эътироф килди. Немис олими Н.Меллер (1749-1874) ташабуси билан Ойдаги кратерлардан бирига Улугбек номи берилган.

Темурий хукмдорлар ичида илм-фан, маърифат ва маданиятга етарли хомийлик килган шахс - бу узи хам буюк олим булган Мирзо Улугбек хисобланади.

Мирзо Улугбек унинг замондошлари, муаррихларнинг хабар беришларича, шарк мутафаккирлари, улар оркали юнон мумтоз илмий асарларидан хабардор булган. Мирзо Улугбек замондоши Гиёсиддин Кошийнинг ёзишига кура, Мирзо Улугбек ута зукко ва жуда илмли шахс булиб, Куръони Каримни ёд билган, араб ва форс тилларини яхши билиб,

тaфсир Ba хадис илми бобидa билимдон инсон, фикх, мaнтик, aдaбиёт, мyсикa, риёзиёт Ba фaлaкиёт илмлaрини 4yKyp билгaн комусий олим булган. Мирзо УлyFбек ислом олaмидa илк борa хукмдорлик Ba олимлик дaрaжaсини биргaликдa олиб борди. У Мовороунтахрни мусулмон олaмининг илмий мaркaзигa aйлaнтиришгa хорокот килди. Хусусж, Сaмaркaнд, Бухоро, Кеш (Шяхрисобз) илм-фaн мaркaзлaригa aйлaнди. У 1417 йил Бyхородa, 1420 йили Сaмaркaнддa, 1433 йиллaрдa Fиждyвондa мaдрaсaлaр бaрпо этди. Свмвркэнднинг ободончилик ишлaригa бош-кош 6ули6, ГУри Амир, Шохизиндо меъморий мaжмyaлaридaги курилиш ишлaрини охиригa еткaзaди. Шохи Зиндa мaжмyaсидa мaсжид, пешток, чорток кyрилaди. Мирзо УлyFбек дaвридa Регистон мaйдони шaкллaнди, yндa УлyFбек мaдрaсaсидaн тaшкaри хотакох, кaрвонсaрой, yймaкор ёFOчлaр билaн без^г^ Мyкaттa мaсжиди хом бунёд этилди.

Шунингдек, бу Ba^raa Кукаддош жоме мосжиди хвм куриб битк&зилди. Ушбу меъморий бинолордж фокот УлyFбек мвдрвсвси осрлор силкинишлорига дош бериб, можнуодж ягота ёдгорлик булиб колди. М&зкур доврдо Сaмaркaнддa борпо этилган Мирзойи хоммоми Ba корвонсоройи, Чилустун (Кирк устун) Ba Чиннихота соройлори узлорининг меъморий курилиши композициялори билон ежрадиб турган. Хусусж, Зохириддин Мухоммад Бобур Чилустун Ba Чиннихота соройлорининг курком Ba жудо мухтошом булганлигини тоъкидтаб утгон эди. Мирзо УлyFбек бошко шохорлордо меъморий обидотар курилиши мaсaлaсигa хом эътибор билон коротан. Улор оросидо Шохрисобздоги Кук гумб&з мосжиди узининг хошомотлилиги билон ожрадиб туроди. Бу ердоги Гумб&зи Сойидон ёдгорлиги хом кэйто тиктанган.

Модоният хомийси булмиш Мирзо УлyFбек илм-фонни ривожлaнтиришгa котта эътибор билон коради. Х,адиси шорифдоги "Илм олмокко интилмок хор бир муслим Ba муслимо учун хом форз, хом корз" дегж иборо Бухоро модрососи пештокдга шиор сифотидо уйиб ёздириб куйилди. Хусусон, y Сaмaркaндгa уз зомотасининг йирик, тоникли олимлорини чорлошга хорокот кдлган.

Унинг сaъйи-хaрaкaтлaри туфойли зомотасининг 100 дон ошик олимлори Сaмaркaндгa й^илдилор. Улор оросидо Тофтозоний, Мaвлоно Ахмод, уз зомотасининг "Афлотуни" деб ном олгж Козизодо Румий, Fиёсиддин Коший, Али Кушчи, Мухоммод Хдфовий Ba бошко тоникли зотлор хом бор эди. 1420 йил Свмврквнд модрососи очилгандо, ундо 100 дон зиёд твлв6в укиган, мaдрaсaдa 50 твдвн купрок толоболор учун мохсус хужрэлор мовжуд булган. Зойниддин Восифийнинг ёзишичо, 1420 йили Сшорконд модрососи

очилганида унда 90 тадан ошик олим катнашган экан. Мадрасадаги илк маърузани Мавлоно Хдфовий укиган. Кейинчалик уз замонининг таникли кишилари Абдурахмон Жомий, Хужа Ахрор ва бошкалар хам Самарканд мадрасаларида тахсил олганлар.

Шунингдек, Самаркандда бу даврда бир неча бошка мадрасалар хам булиб (Хоним, Ферузшох, Шохмалик, Кутбиддин ва бошкалар) у ерларда хам салохиятли олимлар дарс беришар эди. 1424-1429 йилларда Самарканд якинидаги Обирахмат анхори буйида Мирзо Улугбек расадхона курдиради. Расадхона уша даврнинг ноёб иншоотларидан булиб, у доира шаклида барпо этилган, иморатнинг айланаси 47 м, баландлиги 31 м.дан иборат 3 каватли бино булган. Бинонинг ичи бир неча хона, айлана зал, махсус текшириш хоналаридан иборат булиб, у ерларда махсус асбоб-ускуналар жойлантирилган.

Расадхона ичи коинот, ер курраси тасвирлари билан безалган булиб, халк ичида шунинг учун "Накши жахон" деган ном билан шухрат топган эди. Самони кузатиш ва урганиш борасида Гиёсиддин Жамшид ёрдамида астрономик улчов асбоби-улкан секстант урнатилинган. Бу секстант, уз навбатида, Шаркдаги энг катта астрономик асбоб улчови хисобланган. Шунингдек, махаллий усталар (Исо Устурлобий, Абу Махмуд Хужандий, уста Иброхим) кули билан куплаб зарурий астрономик улчов асбоблари хам ясалди ва урнатилди. Расадхона кошида шунингдек, 15.000 жилддан иборат китоб сакланадиган бой кутубхона хам булган. Унинг атрофида олимлар яшайдиган ер-чорбоглар "Богимайдон" ва "Чиннихона" номлари билан шухрат козонган. Мирзо Улугбек Самаркандда узига хос астрономия мактабини яратди. Расадхонада Мирзо Улугбек билан бир каторда уз замонасининг машхур математиги ва астрономлари Козизода Румий (Салохиддин Мусо ибн Мухаммад), Гиёсиддин Жамшид Коший, Улугбекнинг шогирди, уз даврининг "Птолемей"и номи билан шухрат козонган Али Кушчи (Алоуддин ибн Мухаммад) ва бошкалар елкама-елка туриб, илмий-тадкикот ишларини олиб бордилар.

Расадхонадаги тадкикотлар натижасида 1018 та юлдузнинг урни ва холати (координатлари) аникланиб, астрономик жадвали тузилди. Урта Осиё, Якин ва Урта Шарк улкалари буйлаб жойлашган 683 та географик пунктларнинг жойлашуви Самарканд кенглик координатлари билан белгилаб чикилди. Математика фани сохасида Мирзо Улугбек мактаби яратган - унлик даражали алгебрали тенглама ечилиб, бир даражали ёйнинг синуси аникланган.

Шу жихатдан буюк олимнинг "Зижи жадиди Курагоний" ("Курагонийнинг янги астрономик жадвали") номли асари дикккатга сазовордир. Бу асар 1437 йил ёзиб тугатилган булсада, олим умрининг охирига кадар унга янги натижаларни киритиб борган. Бу асар икки кисмдан иборат булиб, унда кенг мукаддима ва 1018 та юлдузларнинг урни берилган. Ундан ташкари Мирзо Улугбекнинг "Тарихи арбаъ улус" ("Турт улус тарихи") номли тарихий асари ва мусикага багишланган бешта рисоласи хам мавжуддир. Мирзо Улугбекнинг ута салохиятли олим булганлигини унинг замондошлари Гиёсиддин Жамшид, Абдураззок Самаркандий, Давлатшох Самаркандий ва бошкалар хам эътироф этганлар. Жумладан, узбек адабиётининг асосчиси буюк шоир ва мутафаккир Алишер Навоий (1441-1501) бу хусусда:

Темурхон наслидин Султон Улугбек Ки олам курмади султон анингдек.

дея унга уз таърифини берган эди.

Мирзо Улугбекнинг илмий мероси жахон илм-фан оламида хамиша юкори бахоланганлигини, хозирда хам унинг юлдузлар харакатига оид хисоб-китоблари компьютер ёрдамида текшириб курилганда атиги бир неча сония фарк килинганлигини 1996 йили ЮНЕСКОнинг Бош котиби Федерико Майор Биринчи Президентимиз И.Каримов билан булган мулокотда фахр билан таъкидлаганини «Юксак маънавият - енгилмас куч» асарида алохида кайд этилиб, буюк ватандошимиз меросига юксак бахо берилган эди. Мирзо Улугбек расадхонаси ёдгорлиги мустакиллик йилларида кайта таъмирланди, расадхона атрофи ободонлаштирилиб, буюк олим хурматига багишланган монументал композиция барпо этилди.

Мустакиллик йилларида Мирзо Улугбек илмий меросини урганиш, буюк олим, маданият хомийсига эхтиром курсатиш давлат сиёсати макомига кутарилди. 1994 йили ЮНЕСКОнинг карори билан Мирзо Улугбек таваллудининг 600 йиллик юбилей йили деб эълон килинди. Республикадаги катор муассаса, ташкилот, майдон, кучаларга Мирзо Улугбек номи берилди. Хусусан, Тошкентдаги туманлардан бири, Астрономия институти, Ядро физикаси институти жойлашган посёлка, Узбекистон Миллий университети ва бошкалар шулар жумласидандир. Тошкентда ва Самаркандда Мирзо Улугбек номи билан боглик ёдгорликлар кайта таъмирланди, Улугбек музейи буткул янги киёфага эришди. Буюк аждодимизга уз юртида курсатилган эхтиром авлодларининг улкан эътиборидан дарак бериши 2009 йили Самаркандда ушбу зотга багишлаб утказилган халкаро илмий анжуманда хам алохида кайд этилди.

Республикамизнинг Биринчи Президенти И.Каримов Темурийлар салтанатининг ушбу ёркин вакили хакида суз юритар экан унинг хукмронлиги хусусида куйидагиларни таъкидлаб утган эди: «Такдир бу улуг зотнинг зиммасига бехад улкан ва машаккатли вазифалар юклади. Буюк саркарда Амир Темур бунёд этган салтанатнинг вориси булишдек ута маъсулиятли вазифа айнан унга насиб этди. Мирзо Улугбек карийб кирк йил мобайнида Мовароуннахр диёрининг донишманд хукмдори сифатида халкнинг азалий орзуси-тинчлик, тотувлик, илм-фан ва маданиятни тараккий топтириш йулида улкан шижоат ва матонат курсатди».

Адабиётлар:

1. Абдурахмонов А. Улугбек академияси. - Тошкент, 1993.

2. Азамат Зиё. Узбек давлатчилиги тарихи. - Тошкент: Шарк, 2000.

3. Ахмедов А. Улугбек. Тошкент, 1994.

4. Бартольд В.В. Сочинения. Том. II. Часть 2. М.: Наука, 1964. С. 70

5. Каримов Ш., Шамсутдинов Р. Ватан тарихи. Б363.

6. Кары-Ниязов Т. Н. Астрономическая школа Улугбека. - Москва-Ленинград: Изд. АН СССР, 1950

7. Маънавият юлдузлари (Марказий осиёлик машхур сиймолар, алломалар, адиблар). - Тошкент: АДодирий номидаги халк мероси нашриёти, 1999.

8. Муиниддин Натанзий. Мунтахаб ут-таворихи Муиний. - Тошкент: O'zbekiston, 2011.

9. Мухаммаджонов А. Амир Темур ва Темурийлар даври. - Тошкент: Фан, 1996.

10. Одилов А.А. Амир Темур тузуклари - давлат бошкаруви асоси. Укув кулланма. - Тошкент: Fan va texnologiya, 2016.

11. Сагдуллаев А., Аминов Б., Мавлонов У., Норкулов Н. Узбекистон тарихи: давлат ва жамият тараккиёти.-Т.: Академия, 2000. I кисм.-143б.

12. Темур ва Улугбек даври тарихи. - Тошкент: ^омуслар бош тахририяти, 1996.

13. Тураев Б.О. Мухаммад Тарагай Мирзо Улугбек (1394-1449). -Тошкент, 2018, 64 б.

14. Узбекистон тарихи. Хрестоматия. 2-жилд, 2-китоб. - Тошкент: Fan va teхnologiya, 2014.

15. Эшов Б.Ж., Одилов А.А. Узбекистон тарихи. I жилд. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2014.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.