Научная статья на тему 'МИРЗО УЛУҒБЕК ДАВРИДА МЕЪМОРЧИЛИКНИНГ РАВНАҚ ТОПИШИГА ДОИР БАЪЗИ БИР МУЛОҲАЗАЛАР'

МИРЗО УЛУҒБЕК ДАВРИДА МЕЪМОРЧИЛИКНИНГ РАВНАҚ ТОПИШИГА ДОИР БАЪЗИ БИР МУЛОҲАЗАЛАР Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Худойқулов У.К.

Мустақиллик шарофати билан мамлакатимизда алломаларнинг илмий, маърифий меросини ўрганиш борасида улкан ишлар амалга оширилди. Башарият тарихининг ижтимоий сиёсий, илмий маданий соҳаларида салмоқли ўрин тутган сиймолардан бири буюк ватандошимиз давлат арбоби Мирзо Улуғбекдир. Амир Темур ва Т емурийлар даври Ўрта Осиё санъати ва маданияти тарихида алоҳида ўрин тутади. Бу давридаги маданий ютуқлар умумбашарий цивилизацияси даражасида бўлган. Айниқса бу давр темурийзода ҳукумдор Мирзо Улуғбек ҳукумронлик йилларида юқори даражада эришди.Меъморчилик ва маданий тараққиёт Исмоил Сомоний, Арслонхон Қорахоний, Амир Темур ва Абдуллахон даврида бунёд этилган шаҳар ҳамда меъморчилик иншоотлари билан боғланганлиги маълум. Аммо охирги йилларда олиб борилган изланишлар шуни кўсатмоқдаки, " Зижи жадиди Кўрагоний" каби оламшумул илмий изланишлари билан дунё маданий таррақиётига етарли ҳисса қўшган Мирзо Улуғбекнинг меъморий ва маданий мероси юқорида номлари қайд этилиб, бу билан айтганда "буюк қурувчилар" деб ном олган бунёдкорлардан қолишмас экан [1].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИРЗО УЛУҒБЕК ДАВРИДА МЕЪМОРЧИЛИКНИНГ РАВНАҚ ТОПИШИГА ДОИР БАЪЗИ БИР МУЛОҲАЗАЛАР»

МИРЗО УЛУГБЕК ДАВРИДА МЕЪМОРЧИЛИКНИНГ РАВНАЯ ТОПИШИГА ДОИР БАЪЗИ БИР МУЛОХДЗАЛАР

Худойкулов У.К.

т.ф.н., доцент,

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети. https://doi.org/10.5281/zenodo.1115389 7 Мустаккиллик шарофати билан мамлакатимизда алломаларнинг илмий, маърифий меросини урганиш борасида улкан ишлар амалга оширилди.

Башарият тарихининг ижтимоий - сиёсий, илмий - маданий сохаларида салмокли урин тутган сиймолардан бири буюк ватандошимиз давлат арбоби Мирзо Улугбекдир. Амир Темур ва Т емурийлар даври Урта Осиё санъати ва маданияти тарихида алохида урин тутади. Бу давридаги маданий ютуклар умумбашарий цивилизацияси даражасида булган. Айникса бу давр темурийзода хукумдор Мирзо Улугбек хукумронлик йилларида юкори даражада эришди.Меъморчилик ва маданий тараккиёт Исмоил Сомоний, Арслонхон Корахоний, Амир Темур ва Абдуллахон даврида бунёд этилган шахар хамда меъморчилик иншоотлари билан богланганлиги маълум. Аммо охирги йилларда олиб борилган изланишлар шуни кусатмокдаки, " Зижи жадиди Курагоний" каби оламшумул илмий изланишлари билан дунё маданий тарракиётига етарли хисса кушган Мирзо Улугбекнинг меъморий ва маданий мероси юкорида номлари кайд этилиб, бу билан айтганда "буюк курувчилар" деб ном олган бунёдкорлардан колишмас экан [1].

Мирзо Улугбек унинг замондошлари, муаррихларнинг хабар беришларича Шарк мутафаккирлари, улар оркали юнон мумтоз илмий асарларидан хабардор булган. Улугбек замондоши Гиёсиддин Кошийнинг ёзишига кура, Мирзо Улугбек ута зукко ва жуда илмли шахс булиб, Куръони Каримни ёддан билган, араб ва форс тилларини яхши билиб, тафсир ва хадис илми бобида билимдон инсон булган. Улугбек ислом оламида илк бора хукумдорлик ва олимликни биргаликда олиб юорди. У Мовароуннахрни мусулмон оламининг илмий марказига айлантиришга харакат килди. У 1417 йил Бухоро, 1420 йили Самаркандда, 1433 йилларда Гиждувонда мадасалар барпо этди [2].

Самарканднинг ободончилик ишларига бош-кош булиб, Гури Амир, Шохи-Зинда меъморий мажмуаларининг курилишини охирига етказади. Марвда хам бир катор диний муассасалар курдиради. Хддиси шарифдаги "Билим олмокка интилиш- хар бир муслим ва муслима учун фарздир"деган сузлари Бухоро мадрасаси пештокига битилгандир. Шунингдек, Мирзо Улугбек Самаркандга уз замонасининг йирик, таник, олимларини чорлашга

харакат килди. Унинг саъй-харакатлари туфайли замонасининг 100 дан ошик олимлари Самаркандга йигилдилар. Улар орасида Тафтазоний, Мавлоно Ахмад, уз замонасининг "Афлотуни" деб ном олган Козизода Румий, Гиёсиддин Коший, Мухаммад Хафовийлар ва бошка таникли зотлар хам бор эди. 1420 йил Самарканд мадрасаси очилганда, унда 100 дан зиёд талаба укиган, мадрасада 50 тадан купрок талабалар учун махсус хужралар мавжуд булган. Зайниддин В осифийнинг ёзишича, 1420 йил Самарканд мадрасаси очилганда унда 90 тадан ошик олим катнашган илк маърузани Мавлоно Хафовий укиган вактида, уни факат икки киши- Мирзо Улугбек ва Козизода Румий тушунган холос. Кейинчалик уз замонининг таникли кишилари Абдурахмон Жомий, Хужа Ахрор ва бошкалар хам Самарканд мадрасасида тахсил олганлар [3].

Мирзо Улугбекнинг бунёдкорлик фаолияти 1415 йилларда бошланган дея тахмин этиш мумкин. Шундан сунг у узлуксиз равишда катта кирилиш ишларни амалга оширганлиги маълум. Жумладан 1420 йилда Самарканддаги мадрасаси куриб битказилган булса, 1424 йилда мана шу мадрасанинг жанубий томонида Хитойи исломий ёгоч уймакорлиги билан безатилган Мукаттаъ масжиди, турли тусдаги мармарлар билан зийнатланган Мирзои номи билан маълум булган хаммоми хамда Гури Амир макбарасининг курилиши каби ишларни бошлаб юборган эди.

Кошондон Козизода Румий, Жамшид Риёсиддин, Муиддин Кошоний ва Бани Исроилдан Салохиддинларни даъват этиб Улугбек доманаи пуштаи Кухакда уларнинг таклифи билан 1428-1429 йилларда машхур расадхонасини бино эттирди. Мирзо Улугбек даврида Самаркандда узига хос илмий академия шаклланди.

Ер куррасини улчаш ва фалакиётшунослик жадвалларини тузиш ишлари амалга оширилди. Мирзо Улугбек " Зижи жадиди Курагоний" асарида VIII -XI асрларда бошланган фалакиёт илмига оид анъанани давом эттириб, уни урганиб, бойтиб, юкори даражага кутаради. Математикага доир "Бир даража синусни аниклаш хакида рисола", фалакиётшуносликка оид "Рисолаи Улугбек" ва мусика хакида "Мусика илми хакида рисола" каби асарлар ёзди. Булардан ташкари Улугбек "Тарихи арбаъ улус" ("Турт улус тарихи") номли тарихий асар ёзиб колдирган. Мирзо Улугбекнинг меъморчиликка кушган хиссаси алохида ахамиятга эгадир. 1424-1429 йилларда Самарканд якинидаги Обирахмат анхори буйида Мирзо Улугбек расадхона курдиради. Расадхона уша дарининг ноёб иншоотларидан булиб, у доира шаклида барпо этилган, иморатнинг диаметри 47 м, баландлиги 31 м. дан иборат 3 каватли бино булган.Бинонинг ичи бир неча хона, айлана зал, махсус текшириш

хоналаридан иборат булиб, уерларда махсус асбоб- ускуналар сакланган. Расадхона ичи коинот, еркурраси тасвирлари билан безалган булиб, халк ичида шунинг учун "Накши жахон" деган ном билан шухрат топган эди[4]. Самони кузатиш ва урганиш борасида Гиёсиддин Жамшид ёрдамида асрономик улчов асбоби- улкан секстант урнатилди. Бу секстант, уз навбатида, Шаркнинг энг катта астрономик асбоб улчови хисобланган. Расадхона кошида шунингдек, ун беш мингдан иборат нодир кулёзмаларни ташкил этувчи бой кутубхона хам булган. Унинг атрофида олимлар яшайдиган ер- чорбоглар Богимайдон ва Чиннихона номи билан шухрат топган.

Улугбек билан бир каторда уз замонасининг машгур математиги ва астрономлари Козизода Румий (Салохиддин Мусо ибн Мухаммад), Гиёсиддин Жамшид Коший, Улугбекнинг шогирди уз даврининг "Птолемей"и номи билан шухрат козонган Али Кушчи (Алоуддин ибн Мухаммад) ва бошкалар елкама-елка туриб илмий тадкиккот ишларини олиб бордилар.Шундан сунг, 1432 - 1433 йилларда Гиждувондаги мадрасасини курдирган булса, 1434 - 1435 йилларда олий махобатли пешток билан безатилган, гарбий кисмида кишги мажид, жанубий кисмида хонакох жойлашган чорток бино килинади. 1435 -1436 йилларда буюк Мирзо Шахрисабз (Кеш)да бобокалони Амир Тарагайнинг пири Шайх Кулол макбараси мукобилида кук номли жомеъ масжидини бунёд эттирди ва Гумбази Сайидон макбарасини тиклади.Уша йилларда Боги Майдон чорбогини ва унинг ичида мармарлардан курилган машхур Чилсутун касрини хам шу бог якинида , худди шунингдек Кухна доманасида Хитойдан келтирилган рассомлар ишлаган Чиннихона павильни барпо этилди.

Урта Осиё тарихининг забардаст тадкикотчиси Херман Вамбери бу Чиннихонани "расм галереяси"деб номлаши диккатга сазовордир. Улугбек даврида, шунингдек, Самарканд Шаркнинг маданий марказига айланганлиги учун машхур файласуф Али ибн Мухаммад Журжоний, таникли табиб Мавлоно Нафис, шоир Хаёлий Бухорий, "Юсуф ва Зулайхо" достонининг муаллифи Дурбек, касида жанрининг таникли намоёндаси узбек шоири Саккокий, машхур хаттот Абдурахим Хоразмий ва бошкалар Улугбек хомийлиги остида Самаркандда яшаб ижод этдилар. Шунингдек, Шаркнинг куплаб таникли олим ва шоирлари фузалои - уламолари Самаркандга тез- тез келиб турдилар. Улугбек даврида узига хос тарихнавислик мактаби хам пайдо булди. XV асрдаги таникли тарихчилар, "Зубдат ат таворих" (Тарихларнинг юкори кисми) асарининг муаллифи Хофизи Абру, "Матла ас - садайин ва мажмуаи ал - бахрайн" (Икки денгизнинг кушилиши ва икки саодатли юлдузнинг балкиши) асарининг муаллифи Абдураззок Самаркандий, "Равзат

ас сафо" (Жаннат боглари) асарининг муаллифи Мирхонд, "Хабиб ус сияр" (Дустга мактуб) ва бошка катор асарларнинг муаллифи Хондамир Улугбек яратган маданий шароитда усиб улгайдилар. Улугбек давридаги маданий марказ кейинчалик Улугбек академияси номини олиб, даставвал машхур француз ёзувчиси ва олими Вольтер (1694 - 1778) томонидан эътироф этилган эди. Аждодларимиз тарихида, 1010 йилда тузилган маъмун академиясидан сунг, Улугбек академияси Урта Осиё тарихида иккинчи академия сифатида юзага келди[5].

Хулоса килиб шуни айтиш жоизки, Мирзо Улугбекнинг бунёдкорлик фаолиятини тахлил килар эканмиз, бу жараённинг икки йуналишдан иборат эканлигини курамиз.

Биринчидан, Бу масжид, мадраса, карвон Сарой, хаммом, макбаралар каби янги иморатлар курилиши буниёт этилди.

Иккинчидан, тугалланмай колган иморат бинолар мажмуасини якунланган шаклига келтиришдан иборат.

Мустакиллик туфайли буюк аждодимиз Мирзо Улугбекнинг бизга колдириб кетган мероси хакикий жихатдан урганила бошлади. 1994 йили Президентимиз ташаббуси билан Мирзо Улугбекнинг 600 йиллик таваллудди мамлакатимизда ва жахонда кенг нишонланди. Катор куча, туман, шахар номлари Мирзо Улугбекнинг фахрий номи берилди.

Адабиётлар:

1. Темурийлар даврида тил, маданият ва санъат тарккиёти. Тошкент, 2016 й. 132 б.

2. Массон.М.Е. Пугаченкова. Г.А. Шахрисабз при Темуре и Улугбеке трудь САГУ. Тошкент. 1953г.

3. Зохидов.П.Ш. меъмор олими. Тошкент. комуслар бош мухаририяти. 1996 й. 240 б

4. Абдураззок Самаркандий матлаъи саъдайн ва мажмаъи бахрайн-темурийлар бунёдкорлиги давр манбаларда (туплам). Тошкент. А.Кодирий номидаги халк мероси нашриёти. 1997 й. б- 157-158.

5. Темур ва Улугбек даври тарихи. Тошкент. Комуслар бош тахририяти. 181б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.