Научная статья на тему 'МИРЗО УЛУҒБЕКНИНГ ШАҲРИСАБЗДА ОЛИБ БОРГАН ИСЛОҲОТЛАРИ'

МИРЗО УЛУҒБЕКНИНГ ШАҲРИСАБЗДА ОЛИБ БОРГАН ИСЛОҲОТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Холматов О.И.

Шоҳрух мирзонинг катта ўғли Улуғбек ҳижрий 796 йили жумодил аввал ойининг 19 да якшанба (милодий 1394 йили 22 март) куни дунёга келади. Бу воқеа Амир Темурнинг “беш йиллик” юриши пайтида Ироқи Ажамнинг Султония шаҳрида рўй берди. Янги туғулган чақалоқни Муҳаммад Тарағай деб атадилар, лекин бу ном Темур ҳаётлигидаёқ, Улуғбек деган ном томонидан сиқиб чиқарилган эди. Уни нима сабабдан ҳақиқий номи билан эмас, балки бошқа ном билан атаганликлари тўғрисида ҳеч қандай маълумот йўқ. Тахминларга кўра, Темур шу номни маъқул кўрган бўлса керак.Афтидан, қудратли бобо Улуғбекни ўзининг барча набираларидан аъло кўрган. 1399 йил 28 мартда Темур Ҳиндистон юришидан қайтиб келаётганида Ҳиндистон забткори бўлган ҳукумдорни Амударё бўйида Термизда кутиб олишдек олий шарафга Сароймулкхоним ва Улуғбек сазовор бўлдилар. Улуғбекнинг тарбияси билан шуғулланиш Сароймулкхонимга топширилган эди. Улуғбек болалигида доимо бувиси Сароймулкхонимнинг кўз остида бўлади. Кези келганда шуни айтиш керакки Улуғбекнинг илк болалик йиллари Қорабоғ билан боғлиқ. Бу ер Темур давригача шарқда Аррон деб аталарди. Лекин XIV аср охирги чорагида, Темурнинг “беш йиллик” юриши давридан бошлаб Қорабоғ деб атала бошлайди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИРЗО УЛУҒБЕКНИНГ ШАҲРИСАБЗДА ОЛИБ БОРГАН ИСЛОҲОТЛАРИ»

МИРЗО УЛУГБЕКНИНГ ША^РИСАБЗДА ОЛИБ БОРГАН

ИСЛОХ,ОТЛАРИ

Холматов О.И.

Узбекистон Республикаси Президенти уузуридаги Ижтимоий уимоя миллий агентлиги https://doi.org/10.5281/zenodo.11159859 Шохрух мирзонинг катта угли Улугбек хижрий 796 йили жумодил аввал ойининг 19 да якшанба (милодий 1394 йили 22 март) куни дунёга келади. Бу вокеа Амир Темурнинг "беш йиллик" юриши пайтида Ироки Ажамнинг Султония шахрида руй берди. Янги тугулган чакалокни Мухаммад Тарагай деб атадилар, лекин бу ном Темур хаётлигидаёк, Улугбек деган ном томонидан сикиб чикарилган эди. Уни нима сабабдан хакикий номи билан эмас, балки бошка ном билан атаганликлари тугрисида хеч кандай маълумот йук. Тахминларга кура, Темур шу номни маъкул курган булса керак.Афтидан, кудратли бобо Улугбекни узининг барча набираларидан аъло курган. 1399 йил 28 мартда Темур Х,индистон юришидан кайтиб келаётганида Х,индистон забткори булган хукумдорни Амударё буйида Термизда кутиб олишдек олий шарафга Сароймулкхоним ва Улугбек сазовор булдилар. Улугбекнинг тарбияси билан шугулланиш Сароймулкхонимга топширилган эди. Улугбек болалигида доимо бувиси Сароймулкхонимнинг куз остида булади. Кези келганда шуни айтиш керакки Улугбекнинг илк болалик йиллари Корабог билан боглик. Бу ер Темур давригача шаркда Аррон деб аталарди. Лекин XIV аср охирги чорагида, Темурнинг "беш йиллик" юриши давридан бошлаб Корабог деб атала бошлайди. Темур одатда у ерда киш пайтларида дам олар эди. Улугбек тугулганидан кейин, Темур кузи ёриган келинчакни угрук билан бирга 1394 йилнинг май ойидаёк бу ерга келтиради. Уша йил кузида улар Султонияга кайтадилар, кишида эса яна Темурнинг олдига келадилар. Ундан ташкари, Улугбек Сароймулкхоним билан угрукда юриш давридаги 1399 -1404 йиллар кишларини Корабогда утказади. Шахзодалар ва хонимлар 1404 йили Самаркандга бутунлай кайтиб келадилар [1, Б.4].

Улугбекни Самарканд хокими этиб тайинлаганда у эндигина ун беш ёшга кирган эди. Тугри, Самаркандда хакикий хокимият Улугбекнинг мураббийси ва васийси Шох Малик кулида булиб, отаси уни уз углига тайин этган эди. Лекин шахзода куп утмай, бу васийликни рад этди ва нозик йуллар билан шайхни Х,иротга жунатиб юборди. 1411 йилда ун етти яшар шахзода Мовароуннахрнинг тула хокими булиб колди.

1414 йилдан бошлаб Улугбек Мовароуннахрни мустакил идора кила бошлади. Аммо, темурийлар салтанатини олий хукумдори Шохрух хисобланарди. Улусларда, шу жумладан Мовароуннахр ва Туркистонда хам, хутбада, даставвал унинг номи тилга олинарди, танга пулларда махаллий хокимнинг номи устида Шохрухнинг номи зарб этиларди. Улугбек тула мустакил булган ва уз харакатларида Хирот хукуматига карам булмаган, деган фикр хакикатдан йирокдир. Улугбекнинг мустакил булишга интилганлиги шубхасиз, лекин мамлакат жилови Шохрухнинг кулида эди.

Улугбек мамлакатни 40 йил идора килди. Расман сулола бошлиги Хиротда хокимлик килган Шохрух булса-да, лекин, унинг хокимияти номигагина эди. Шохрух художуй одам булиб, шариат ошиги эди. Фукаролик ва харбий ишлар уни кам кизиктирар, у буш вактининг асосий кисмини номоз хамда назарий мунозараларда утказарди. Лекин, унинг харбий ва фукаролик ишларини олиб борадиган иккита зур маъмури булиб, уларнинг куч - гайрати туфайли Хуросонда узок вакт осойишталик ва тартиб булишига эришилди.Улугбекнинг ички сиёсати уз утмишдошлари сиёсатидан кескин фарк килган. Ижтимоий жихатдан у халк оммаси ахволини енгиллаштиришга интилди. Ер соликлари энг куп даражада камайтирилди, бу холат дехкон ахоли фаровонлигининг усишига ёрдам берди. Дехкон ахолидан тушумлар камайганлиги урнини Улугбек саноат ва савдо-сотикдан тамга, яъни, йигимлар йигиш эвазига тулдиришга харакат килди.

Улугбек бошкарув даврини куплаб тадкикотчилар хакли равишда Мовароуннахр маданияти, энг юкори даражада тараккий этган давр деб атайдилар. Улугбек, давлат ишлари билан бир каторда тарих, математика, астрономияни урганишга катта эътибор беради. Унинг фармони билан Мовароуннахр пойтзхти Самаркандда - Регистон майдонида бизнинг кунимизгача саклаб колинган ва хозирда Улугбек номи билан аталувчи улкан мадраса барпо этилади. Бу, олий мактаб булиб, бунда диний фанлардан ташкари математика ва астрономия, фалсафа ва адабиёт укитиларди. Бу ерда Улугбек иштирокида тез-тез атокли олимлар уртасида илмий мавзуда мунозаралар утказилиб туриларди. Шунингдек, Самарканд якинида улкан расадхона курддиради. Расадхона олдиндан тузилган режа юлдузларни бевосита кузатиш натижасида уларнинг координатларини — узунламаси ва кенгламасини уз ичига олган янги жадвални тузиш максадида курилган эди. Хозирда «каталог» деб аталадиган бундай жадвалларни уша кезлари Шаркда «зиж» деб аташган. Самаркандда тузилган зиж, бошкалардан фаркли уларок, «Улугбек зижи» деб аталган[2, Б. 4]. Хакикатан хам бу даврда кенг курилиш

ишлaри олиб борилaди. Хyсyсaн, Шaхрисaбздa кyплaб бyнёдкорлик ишлaри килиниб, бир кaнчa диний рyхдaги иморaтлaр курилди.

Мирзо УлyFбек дaвридa Шaхрисaбздa Амир Темур вaфотидaн кейин юз берган aдFов - дaдFовлaр окибaтидa издaн чиккaн xaëT кaйтa жонлaнди. УлyFбек Узининг ички сиёсaтидa Темур дaвридa мaвжyд бyлгaн тaртиботлaргa риоя килди. УлyFбек дaвлaтидa сyюрFOл ерлaрдaн тaшкaри, ер эгaдигининг кУйидaги тyрлaри бор эди; мулки султоний Ba Ba^ ерлaри. Вaкфлaр мaсжидлaр, мaдрaсaдaр, хонaкохдaр Ba мозорлaргa тегишли эди. Жaмоa ерлaригa келсaк, yлaр жaмоaнинг умумий мулки булиб, yндaн биргaдикдa фойдaлaнилaр эди. Айрим мaълyмотлaргa кyрa, УлyFбек дaвридa кишлок хyжaдигидaн олинaдигaн aсосий солик - хирожнинг микдори кaмaйтирилгaн.

Мирзо УлyFбек бобоси Темурбек тyFyлгaн юртгa aдохидa хyрмaт билaн кaрaйди. Унинг дaвридa Шaхрисaбздa янгидaн - янги иморaтлaр кaд кyтaрaди. УлyFбек Шaхрисaбздa Дор-yл-тиловaт мaдрaсaси олдидa меъморчилик мaжмyaсини вyжyдгa келтирaди. Шaйх Шямсиддин Кулол мaкбaрaси кaйтa бошдaн курилиб тaъмирлaнaди, гyмбaз солинaди. "Гyмбaзи Сaйидон" деб ном олгaн мaкбaрaдaр мaжмyaси эндиликдa УлyFбек aвлодлaри дaхмaси сифaтидa кaрaдaди. Унинг биносидa шyндaй ёзув сaкдaниб колгaн; "Бу мaкбaрa yлyF олимлaрнинг олими. Сyлтонлaрнинг aълоси конунчилик Ba билимдa дин Ba эътикоддa тенги йук олий хaзрaт Султон УлyFбек Kyрaгонийнинг фaрмони билaн бунёд этилди. Оллох унинг подшолигини Ba султонлигини узок килсин, 841 хижрий" , яъни, 1437-1438 йиллaр.

Мaкбaрaт кyрилишдaн икки йил олдин Шaхрисaбздa Kyк Гyмбaз мaсжиди жомеси куриб биткaзилгaн эди. Пештокидaги битикдa иморaтнинг Шохрух Мирзо номидaн УлyFбек курдирганлиги aйтилгaн. Бaъзи мaнбaдaрдa уни Шохрух Мирзо бино килган, деган фикр хaм yчрaйди. Kyк Гyмбaз мaсжиди жомеси Шaхрисaбзнинг aсосий жyмa тамози aдо этилaдигaн мaскaни бyлгaн. Бизнинг зaмонaмизгa бу yлyFвор мaсжиднинг фaкaт олд томонигинa етиб келгaн, холос[4, Б. 40].

Мaсжиднинг бaдaнд гyмбaзи, ёзлик aйвонлaри бyтyнлaй йук булиб кетган. 1436 йил Шaхрисaбздa УлyFбек мaсжиди кaд кyтaрaди. УлyFбек жоме мaсжиди диний конyнлaр тaдaбигa биноaн жaнyбий - Faрбгa эмaс, бaлки Faрбгa кaрaб кyрилгaн. Бу aфтидaн Дорyссиодaт Ba Дорyттиловaт мaжмyининг мaркaзигa Ba мaркaзий Чорсyдaн Термиз дaрвозaсигa борyвчи бош шaхaр йyлигa боFлик бyлсa керaк. Мирзо УлyFбек сaлтaнaтининг энг киём зaмонидa кyрилгaн Шaхрисaбз обидaдaри yшa дaврдa узининг yлyFворлиги, сирлaнгaн Fиштлaр билaн ишдaнгaн нaкшлaри, безaклaри сaбaб, бенихоят мумтозлик ^сб этгaн. Гyмбaзи Сaйидон Шaйх мaкбaрaси Ba Мaсжид билaн бир yзвий

режа ташкил этиб, меъморчилик уйгунлигини асослаган, дейиш мумкин. Бу накшлар Улугбек даврида курилган булак маъволардаги бинолар сингари асосан ок остликка тиник мовий буёк бериб ишлангандир. Гоят мураккаб, юлдузсимон кушилиб кетган гирихлар анор барги янглиг усимлик гуллари билан копланган. Бу умуман, Шахрисабз кулолчилиги учун хам азалий услуб булиб, XIV-XV асрларга келиб, анъанавий накшлар меъморчиликка хам кучади.

Бу даврда маданият тараккиёти учун куп ишлар килинди. Айникса шахарлар курилишига катта эътибор берилди, мажид, мадраса ва хонакохлардан ташкари, куплаб работлар, сардобалар,куприклар, хаммомлар курилди. Фан ва маданият тараккиётига Улугбек куп эътибор берди. Улугбекнинг номи ва асарлари мамлакатимиздагина емас, балки бутун дунёга машхур. Уни XVI асрдан бери Европада хам, Осиёда хам, Америкада хам яхши танишади [3, Б. 7].

Улугбекнинг бунёдкорлик фаолиятини алохида таъкидлаб утмок зарур. Узининг буюк бобосига таклид килиб, у Шахрисабз шахрида ажойиб масжидлар, мадрасалар бунёд этди. Улугбек даврида темурийлар давлатининг тузуми ва маъмурий булиниши Темур даврига нисбатан узгаришсиз колди. Кушиннинг тузилиши хам узгармади, у аввалгича туман, минглик, юзлик, унгликларга булинганди. Шахрисабз Темурийларнинг асосий шахарларидан бири сифатида колаверди.

1424 йилда Шахрисабздан чикарилган кушинлар Улугбекнинг Мугулистонга килган юришларида, айникса, жонбозлик курсатдилар. Улугбекнинг узи Шахрисабзга тез-тез ташриф буюриб турган. Мирзо Улугбек даврида Шахрисабзда бир катор меъморий иншоотлар барпо этилиб, шахар янада куркам булган.

Адабиётлар:

1. Ахмедов А. Улугбек Мухаммад Тарагай. - Т.: «O'zbekiston», 2011.

2. Шчеглов В.П. Улугбек Расадхонаси. - Т.: «Фан», 1980.

3. Ахмедов Б. Улугбек. - Т.: « Ёш гвардия», 1989.

4. Холматов О. Дилкаш Шахар тарихи. - Т.: «Янги аср авлоди», 2015.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.