Научная статья на тему 'БОБУРНИНГ ҲАРБИЙ САНЪАТИ РИВОЖИДА СФЕРИК/АМАЛИЙ АСТРОНОМИЯ ЖИҲАТЛАРИ'

БОБУРНИНГ ҲАРБИЙ САНЪАТИ РИВОЖИДА СФЕРИК/АМАЛИЙ АСТРОНОМИЯ ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Нурутдинов Ҳ.А.

Президентимизнинг 2017 йил 14 сентябрдаги “Мирзо Улуғбек номидаги ихтисослаштирилган давлат умумтаълим мактаб-интернатини ва “Астрономия ва аэронавтика” боғини ташкил этиш тўғрисида”ги ҳамда 2020 йил 7 майдаги “Математика соҳасидаги таълим сифатини ошириш ва илмийтадқиқотларни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорлари ва уларнинг астрономия бўйича кўпгина маърузаларида тарихий Ўзбекистон ҳудудида астрономия ва математика фанларининг ривожланишига улкан ҳисса қўшган буюк мутафаккирларимиз Муҳаммад ал-Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Абу Райҳон Беруний, айниқса, Мирзо Улуғбекнинг математика, астрономия ва бошқа аниқ фанларнинг ривожланишига улкан ҳисса қўшганлиги, жаҳон ҳамжамияти томонидан эътироф этилганлиги тўғрисидаги фикрлари тадқиқот ишларимизни олиб боришда янада чуқурроқ ёндошимизга замин яратмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БОБУРНИНГ ҲАРБИЙ САНЪАТИ РИВОЖИДА СФЕРИК/АМАЛИЙ АСТРОНОМИЯ ЖИҲАТЛАРИ»

БОБУРНИНГ ХДРБИЙ САНЪАТИ РИВОЖИДА СФЕРИК/АМАЛИЙ АСТРОНОМИЯ ЖИХДТЛАРИ

Нурутдинов Х,.А.

эркин изланувчи

Узбекистон Республикаси Фавкулодда вазиятлар вазирлигининг Халцаро уамкорлик бошцармаси бош мутахассиси https://doi.org/10.5281/zenodo.11163036

Президентимизнинг 2017 йил 14 сентябрдаги "Мирзо Улугбек номидаги ихтисослаштирилган давлат умумтаълим мактаб-интернатини ва "Астрономия ва аэронавтика" богини ташкил этиш тугрисида"ги хамда 2020 йил 7 майдаги "Математика сохасидаги таълим сифатини ошириш ва илмий-тадкикотларни ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карорлари ва уларнинг астрономия буйича купгина маърузаларида тарихий Узбекистон худудида астрономия ва математика фанларининг ривожланишига улкан хисса кушган буюк мутафаккирларимиз Мухаммад ал-Хоразмий, Ахмад Фаргоний, Абу Райхон Беруний, айникса, Мирзо Улугбекнинг математика, астрономия ва бошка аник фанларнинг ривожланишига улкан хисса кушганлиги, жахон хамжамияти томонидан эътироф этилганлиги тугрисидаги фикрлари тадкикот ишларимизни олиб боришда янада чукуррок ёндошимизга замин яратмокда.

Тадкикот мавзуимиз Бобурнинг харбий санъати ривожида сферик/амалий астрономия жихатлари экан, худудимиз тарихида, айникса, Улугбек томонидан асос солинган Самарканд астрономия академиясининг эришган ютукдари бутун дунёга уша даврнинг узидаёк маълум булган эди. Айникса, Улугбекнинг шогирди Али Кушчининг урни бекиёсдир. У оркали Улугбекнинг "Зижи Курагоний" асари Европадаги илмий жамоага маълум булди. Мазкур астрономик жадваллар Европада янги давр цивилизациясининг тараккиётига мухим таянч булиб хизмат килди. Океанлар оша саёхатга чикккан кемалар хам, бепоён сахроларни босиб утувчи карвонлар хам, айникса, кишлок хужалиги ривожида Улугбекнинг жадвалларидан вактни, таквимни, оби-хавони олдиндан билиш ва манзилларнинг географик координатларини аниклашда кенг фойдаландилар.

Х,озирги даврда биламизки биргина астрономия фани бир канча соха йуналишларини камрайди. Утмишда хам астрономия фани билан бирга риёзиёт (математика), хандаса (геометрия), жугрофия (география) ва бошка фанлар ёрдамида фалакиёт (астрономия) жисмлари, Куёш, Ой ва бошка сайёраларнинг жойлашиши, харакаталари урганилган. Шу билан бирга

кадимда осмон ёриткичлари ёрдами билан Ердаги маълум бир географик жой ёки маълум бир худуднинг координаталари, азимути ва вактини хисоблаш каби амалий хамда назарий масалалар хам астрономия оркали ечилган. Айникса, харбий сохада хозирги даврдаги "Хдрбий топография"дан кадимда жангларни муваффакиятли олиб боришда дунёдаги машхур мохир саркардалар хам кенг ва унумли фойдаланганлар.

Бундан келиб чикиб, Бобур хам узининг "Бобурнома" асарида купгина харбий юришларида "Хдрбий топография"дан уша даврдаги "Сферик/амалий астрономия"дан унумли фойдаланганлигини ва шу туфайли унинг барча харбий зафарлари харбий санъатнинг таркибий кисми булган харбий топографиянинг урни борлигини куришимиз мумкин.

Захириддин Мухаммад Бобурнинг "Бобурнома" асари "харбий санъат"нинг таркибий кисми булган географик мавке, яъни харбий харакат олиб бориш нуктаи назаридан худуд хусусиятлари тугрисида куплаб маълумотлар келтирилган. Ушбу маълумотларнинг асарда келтирилиши ва Бобур томонидан кулланилиши, унинг харбий санъати ва саркардалик махоратининг канчалик ошганлигини билиш мумкин.

Мавзу тадкикида манбашунослик ва тарихшунослик сохаларига оид матншунослик, сиёсатшунослик, цивилизацион ёндашув, контент анализ, диалектик, микротарих, синергетик, киёсий тахлил, тизимли тахлил, муаммовий-максадли ёндашув каби илмий билиш усулларидан фойдаланилди.

^арбий санъатнинг таркибий кисми булган "Х,арбий топография" махсус фан сифатида антик даврдаги Юнонистонда пайдо булганлиги купгина манбалардан маълум. Астрономиянинг илк шаклланиши ва ривожланиши "Сферик астрономия" асосида Ернинг географик координаталарини аниклаш ва ривожлантиришда геометрик улчамлар, коинотдаги юлдуз ва планеталарга нисбатан аниклаш эрамиздан олдинги II асрда ^адимги Юнонистонда яшаган Гиппарх томонидан фанга киритилган. Унинг бу янгилиги Кадимги Юнонистонда денгизда кемалар катнови, бошка худудлар билан савдо-сотик ишлари ва кенг худудларни эгаллаш/босиб олиш каби жараёнлар ривожланди.

Кадимги Юнонистонлик олимлар Фалес, Аристотель, Эратосфен, Птоломейлар Ернинг сферик шаклида эканлигини аниклаган булсалар, унинг Куёш, Ой ва бошка космик жисмларга нисбатан улчамларини хам аникладилар [1, - 190-297 б.]. Айникса, Птоломей узининг машхур "Алмагест" асари билан астрономия фанининг сферик/амалий астрономия йуналишига асос солди.

Птолемей даврига кадар тупланган географик гоялар, маълумотлар билан бир каторда Ер шарининг меридианлари билан белгиланган биринчи илмий харитаси яратилишига олиб келди.

Ушбу илмий кашфиётларнинг натижасида Искандар Зулкарнайн Ер шарининг етти икдимдаги шахарлар, дарёлар, денгизлар, тогларнинг жойлашуви, уларнинг контурлари ва улар орасидаги масофалар хакида жуда куп маълумотлардан хабардор булган холда узининг харбий юришларида Македония-Юнон давлатининг чегараларини мисли курилмаган даражада кенгайтирди [2, - 65-70 б.].

Илк урта асрларга келиб эса, айникса, ислом динининг пайдо булиши билан мусулмон Шарк давлатларида фалакиёт илми кенг ривожланди. Ушбу фанни ривожланишида ва юнон олимларининг эришган ютукларини янада ривожлантириш ва бошка янгидан-янги кашфиётларга эришишда, айникса, Мовароуннахр мутафаккирларининг урни бекиёсдир. Булардан Ал-Фаргоний, Ал-Хоразмий, Абу Наср Форобий, Али ибн Ирок, Абу Райхон Беруний, Махмуд Чагминий хамда Мирзо Улугбек бошчилигидаги Самарканд астрономия академияси вакиллари, ^озизода Румий, Жамшид Коший, Али Кушчи, Шариф Журжоний, Муиниддин Кошоний, Мансур Кошоний, Фатхуллох Ширвоний, Саид Мунажжим, Абдулали Биржандий ва бошкалар астрономия фанининг ривожланишига катта хисса кушдилар.

Юкорида келтирилган олимларнинг илмий асарлари билан Бобур таниш булган булиши керак, албатта. Айникса, илк урта аср мутафаккирлари Ахмад Фаргоний, Абу Райхон Беруний, Абу Насир Форобий асарларини билганлиги, мутолаа килганлиги унинг "Бобурнома"сида сезилиб туради. Биринчиси, Ахмад Фаргоний тугилиб усган юртидан чиккан, жахон тан олган олим, барча илмга чанкок ва кизикувчан шахзода назаридан четда колмаган булиши керак. Иккинчиси, Беруний, бу олимга таърифнинг хожати йук, чунки бу олимнинг 7дан 70гача кадимдан дунё ахли таниган ва Бобурнинг Хитойга эмас Х,индистонга бориши шу олимнинг кашфиётлари, асарлари хамда Афгонистоннинг Газни шахрида яшаб, ижод этган "Х,индистон", астрономия фани ва бошка фанларга кушган хиссаларини билган шахзодани ром этган булиши керак. Учинчиси, Форобий - бу мутафаккирнинг машхурлиги Бобур ёшлиги даврида хам улугланган булиши керак, яъни "Иккинчи муаллим" (араб. "Муллими соний") ёки "Шарк арастуси" номига муяссар булганлиги Бобур тарбияси ва характерининг шаклланишига катта таъсир этганлиги унинг асарида намоён булиб туради.

Тадкикотда Бобурнинг харбий санъати ривожида сферик/амалий астрономия жихатлари экан, унинг негизи "харбий санъат" булиб, ушбу

йуналиш харбий фаннинг бир кисми эканлиги Узбекистон Миллий Энциклопедиясида куйидагича таърифланмокда, "харбий санъат - куруклик, денгиз, хавода харбий харакатлар олиб боришга тайёргарлик куриш ва уни олиб бориш назарияси ва амалиёти. Харбий санъат - харбий фаннинг бир кисми. Замонавий харбий санъатнинг таркибий кисми узаро узвий боглик булган харбий стратегия, оперативлик санъати ва тактикадан иборат. Харбий санъат ишлаб чикаришнинг тараккиёт даражаси ва ижтимоий тузум характери билан белгиланиб, мамлакатнинг ривожланиши, миллий хусусиятлари ва анъаналари, географик шароити ва бошка омилларга боглик суратда ривожланади" дейилади [3, - 96-102 б.].

"Бобурнома"да астрономия ва география фанлари буйича келтирилган маълумотлар хозирги даврда хам узгармай келаётганлиги укувчини хайратда колдирмокда. Бунинг сабаби биринчи навбатда Улугбек бошчилигидаги Самарканд астрономия академиясида кучли олимлар томонидан аник хисоб-китоблар асосида олиб борилган изланишлар натижасида деб билиш мумкин. Иккинчидан, Улугбек астрономия академиясининг илмий мухити Темурийлар империяси таназзулга юз тутиши арафасида хам уз кучини йукотмаганлигини "Бобурнома"да келтирилган куплаб астрономик ва географик кайдларда кузатилади.

Милоддан аввалги VI-V асрларда яшаб утган хитойлик харбий назариётчи ва саркарда Сун Цзи узининг "Хдрбий санъат" рисоласида хар бир кумондон жанговар харакатларни бошлашдан олдин бахолаши керак булган асосий омиллар каторига худуд хусусиятларини айтиб берган: "Жанг майдони узок ва якин, нотекис ва текис, кенг ва тор, улим ва хаёт", яъни "Худуд (жанг майдони) маълум ёки нотаниш булиши мумкин. У тепалик ёки текис, очик ёки ёпик, утиш мумкин ёки утиб булмайдиган булиши мумкин. Сизнинг яшашингиз ёки улишингиз сизнинг худудни билишингизга боглик" - дейди [4, - 218-234 б.].

Бобур Сун Цзининг "Харбий санъат" асаридан хабари булмаган булиши мумкин, лекин унинг харбий харакатларида юкорида келтирилган харбий харакат/жанг килиш услубларида келтирилган вазиятга кура географик мухит, жой ва худудларни белгилаш ёки танлаш, харакат амалга оширилаётган шахар, калъа ёки жойнинг астрономик/географик координаталирини келтириши тугрисидаги маълумотлар Бобур асарида куплаб учрашини курамиз. Бобурнинг бундай кобилияти, албатта, биринчидан, Амир Темур бобосининг "Темур тузуклари"дан ёшлигидаёк танишганлиги, бобосининг эришган саркардалик махоратларини отаси ва бошка кариндош-якинларидан эшитганларидан шаклланганлигини билиш мумкин. Иккинчидан,

"mirzo ulug'bek - buyuk mutafakkir olim va davlat arbobi" mavzusidagi

xalqaro ilmiy-amaliy anjuman 2024-yil 14-15 may

ёшлигидaнок ФaрFOнa тaхтигa келиши билaн дaвлaт химояси йyлидa хaрбий хaрaкaтлaр фaолиятидa 6УЛИШИ, УНИНГ хaрбий сaнъaтнинг сир-aсрорлaри билaн янaдa якдндaн тaнишиши, хaр тaмонлaмa фикрлaши, ютук Ba йул куйилган кaмчиликдaрдaн сaбок чикдриши, шу билaн биргa тaжрибaсининг ошишига олиб келди.

Бобур тaвaдлyдининг 525 йиллигига бaFишлaб нaшр этилгaн "Бобyрномa"нинг мyкaддимaсидa yргaнилaётгaн мaвзyни тaсдикдовчи жyмлaлaр келтирилгaн " жaнггох тaнлaш Ba жой жyFрофиясигa кyрa, куёш нури тyшишигa кyрa хaрбий сaфлaргa жой тaнлaш" [5, - 18 б.], шунингдек, Бобур Узининг "Бобyрномa" aсaрининг бошидaнок ФaрFOнa вилоятининг геогрaфик жойлaшyви / координaтaсини келтирaди, ... "ФaрFOнa вилояти бешинчи икдимдaдир. Шлркд KошFaр, Faрби Сaмaркaнд, жaнyби Бaдaхшоннинг чегaрaси - тоFлaр, шимолидa илгaрилaр Олмолик, Олмоту вa Янги сингaри шaхaрлaр бyлгaн экaн, уни китоблaрдa Утрор деб ёзaдилaр, мyFyл вa yзбaклaр юришлaри тyфaйли хозирги пaйтдa бузилиб кетгaн, aсло ободонлик aсaри колмaгaн". Шу билaн биргa Бобур ята ФaрFOнa вилоятининг хaрбий фaн нукгаи нaзaридaн ёндошув aсосидa кyйидaгичa унинг стрaтегик aхaмиятини келтирaди "Тевaрaк-aтрофи тоFлaр билaн Урaдгaн. Faрбий тaрaфидa, яъни Сaмaркaнд вa Хyжaнд томонидa tof йук. Ушбу ёкдaн бошкд хеч бир томондaн кдшдa дyшмaн келa олмaс" - деб тaърифлaйди [5, - 29 б.].

Бобур ФaрFOнaгa берган aйнaн тaърифни 1497 йил Сaмaркaнд тaхтини эгaдлaгaндa y ернинг геогрaфик координaтaдaрини келтириб, ... "Ер юзининг aхоли яшaйдигaн кдсмидa Сaмaркaндчa лaтиф шaхaр тамрокдир. Бешинчи икдимдaндир. Узунлиги 99 рaмзи нужумий дaрaжa (грaдyс), 56 дaкдкa, эни 40 дaрaжa (грaдyс) вa дaкдкaдир. ... Х,еч дyшмaн кдхр вa Faлaбa билaн буни эгaдлaёлмaгaни учун "бaлдaи мaхфyзa" - "химоядaги шaхaр" дейдилaр, - деб тaъриф берaди [5, - 55 б.].

Бобур 1504 йилдa ^булни кулга киритгaндa ФaрFOнa вилояти вa Сaмaкaнд шaхригa берган тaърифни Kобyл вилоятигa хaм худди шyндaй тaърифни берaди. ... '^обул вилояти мyстaхкaм берк вилоятдир. Ёт ёвнинг бу вилоятга кирмоFи мушкул. Бaдх, Кундуз вa Бaдaхшон билaн Kобyл орaсидa Х,индукуш тоFи ястaнгaн. Бу тоFдaн етти йул ошaди, уч йул Пaнжхирдaдир. Юкорирок Хaвок довонидир, yндaн куйирок Тул, yндaн куйирок Бозорaк довонлaри. Бу уч довондaн яхшироFи Тулдир. Лекин йули бироз узунрокдир -деб, ^бул вилоятини тaбиий кaдъa экaнлигини вa yнгa кириб келиш йyллaрининг дaрaжaлaрини хaм келтирaди [5, - 107 б.].

Aмaдгa оширилгaн кискд тaхлил aсосидa кyйидaгилaрни хyлосa yрнидa келтириш уринлидир: биринчидaн, "Бобyрномa" шу дaвргa кaдaр жaхонгa

машхур харбий назариётчиларнинг асарлари каби тахлил килинмаганлиги уртага чикмокда. Икинчидан, Бобур ва унинг асарини жахонга машхур харбий назариётчилар каторига киритиш учун "Бобурнома" тадкикини "Харбий санъат" нуктаи назаридан тахлил килиш далзарб булиб колмокда. Бунга кушимча килган холда асар буйича фундаментал тадкикотларни, илмий-назарий ишларни купрок харижий тилларда тайёрлашни талаб этмокда, айникса, инглиз, француз, хитой ва бошка кенг таркалган тилларда амалга оширилсагина кузланган максадга эришиш мумкин.

Адабиётлар:

1. Aristarchus of Samos. The ancient Copernicus. A history of greek astronomy to Aristarchus together with Aristarchus's treatise on the sizes and distances of the Sun and Moon a new greek text with translation and notes by Sir Thomas Heath. Oxford. At the Clarendon press, 1913.

2. Щеглов В.П. Беруни и проблема географической долготы. Узбекистонда ижтимоий фанлар. "Абу Райхон Беруний тугилганига 1000 йил тулиши муносабати билан" - Т.: Узбекистон Республикаси Фанлар академиясининг "Фан" нашриёти, 1973, 7-8 махсус сон.

3. Узбекистон Миллий Энциклопедияси. "X," харфи. «Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти. Тошкент (www.ziyouz.com кутубхонаси).

4. Трактат о военном искусстве: с комментариями и объяснениями / Сунь-цзы; пер. с китайского, предисл., коммент. Н. Конрада. - Москва: Издательство АСТ, 2017.

5. Бобур Захириддин Мухаммад. Бобурнома / Захириддин Мухаммад Бобур; Тахрир хайъати АДаюмов, Х.Султанов, Б.Алимов ва бошк.; Халкаро Бобур фонди. - Т.: "O'qituvchi" НМИУ, 2008.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.