Научная статья на тему 'МИРЗО УЛУҒБЕКНИНГ ТАБИИЙ-ИЛМИЙ ВА ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАРИ'

МИРЗО УЛУҒБЕКНИНГ ТАБИИЙ-ИЛМИЙ ВА ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Қиём Назаров

Дунё илм-фани тараққиётида ўрта аср Шарқ илми, жумладан, Марказий Осиё олимларининг фаолияти алоҳида ўрин тутади. Бу даврда, айниқса, Қуёш, Ой ва сайёраларнинг ҳаракат назарияси, амалий астрономиянинг вақт ва жойнинг географик координаталарини аниқлашга доир масалалари бўйича Ўрта Осиё, хусусан, ўзбек алломалари жуда бой мерос қолдирдилар. Бу даврда мусулмон мамлакатларининг юзлаб буюк мутафаккирлари астрономия, математика ва фалсафа фанлари бўйича тадқиқот ишлари билан машғул бўлдилар. Улар орасида Муҳаммад ал-Хоразмий, Аҳмад ал-Фарғоний, Абу Наср ал-Форобий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Умар Хайём, Абу Маҳмуд Ҳамид ал-Хўжандий, Насируддин ат-Тусий, Маҳмуд ал-Чағминий, Қозизода Румий, Ғиёсиддин Жамшид Коший, Улуғбек каби машур сиймолар ўз ижодлари, илмий мерослари билан Марказий Осиё халқларининггина эмас, балки дунё халқларининг бойлигига айланиб, бугун жаҳоннинг барча эллари орасида ҳурмат билан тилга олинадилар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИРЗО УЛУҒБЕКНИНГ ТАБИИЙ-ИЛМИЙ ВА ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАРИ»

МИРЗО УЛУГБЕКНИНГ ТАБИИЙ-ИЛМИЙ ВА ФАЛСАФИЙ

КАРАШЛАРИ

^иём Назаров

фалсафа фанлари доктори, профессор https://doi.org/10.5281/zenodo.11185077 Дунё илм-фани тараккиётида урта аср Шарк илми, жумладан, Марказий Осиё олимларининг фаолияти алохида урин тутади. Бу даврда, айникса, Куёш, Ой ва сайёраларнинг харакат назарияси, амалий астрономиянинг вакт ва жойнинг географик координаталарини аниклашга доир масалалари буйича Урта Осиё, хусусан, узбек алломалари жуда бой мерос колдирдилар. Бу даврда мусулмон мамлакатларининг юзлаб буюк мутафаккирлари астрономия, математика ва фалсафа фанлари буйича тадкикот ишлари билан машгул булдилар. Улар орасида Мухаммад ал-Хоразмий, Ахмад ал-Фаргоний, Абу Наср ал-Форобий, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино, Умар Хайём, Абу Махмуд Хдмид ал-Хужандий, Насируддин ат-Тусий, Махмуд ал-Чагминий, Козизода Румий, Гиёсиддин Жамшид Коший, Улугбек каби машур сиймолар уз ижодлари, илмий мерослари билан Марказий Осиё халкларининггина эмас, балки дунё халкларининг бойлигига айланиб, бугун жахоннинг барча эллари орасида хурмат билан тилга олинадилар.

Жахон илм-фани, космология ва астрономия тараккиётига катта улуш кушган буюк фалакиётчи олим ва давлат арбоби Мухаммад Тарагай Улугбек (1394-1449) баракали ижод килган аллома файласуфлардан биридир. Уша даврда Фалакиётнинг факат юлдузларнинг самодаги урни эмас, балки инсон ва коинот муносабатларига доир фалсафий хулосаларга асос яратадиган анъанавий фанлардан бири булгани назарда тутилса, Улугбек меросининг биз урганаётган мавзу борасидаги ахамияти янада якколрок намоён булади. Бу борада академик А.Ахмедов, профессорлар М.Мамадазимов ва бошкаларнинг асарларига таяниб фикр юртилса куйидагиларни алохида таъкидлаш жоиз.

Тарихдан маълумки, ёшлигидан илм билан кизиккан аллома бобомизга таникли олимлар Козизода Румий ва Гиёсиддин Жамшид Коший устозлик килдилар. У гарчи давлат арбоби булса хам, маданият ва илм-фан равнакига куп кучини сарфлади, математика, астрономия, геометрия, тарих, кимё ва бошка сохаларда илмий тадкикотлар олиб борди. Олимнинг дунёкарашида Афлотун, Арасту, Птолемей, Мухаммад Хоразмий, ал-Фаргоний, Форобий, Ибн Сино, Беруний ва бошкаларнинг асарлари мухим урин эгаллади.

Улугбек онтологияси ва гносеологияси узига хос заминда ва чукур илмий тамойиллар асосида шаклланган. У аввало табиий-илмий, ижтимоий-фалсафий, ахлокий ва сиёсий карашларида унгача яшаб келган, унинг даврида

етакчи маком ва ахамиятга эга булган тамойиллар таъсири остида Мовароуннахр хукмдори хамда астрономия фанининг султони макомига эришди. Диний ва дунёвий билимларга узига хос тарзда ёндашди ва унинг онтологиясига кура, Аллох хакикий борлик, чунки у барча нарсаларни яратгувчисидир. У хамма нарсага кодир. Лекин яратганнинг абадий эканлиги у яратган оламнинг абадийлигини хам таъминлайди, акс холда сабаб билан окибат бир-биридан узилиб колган булар эди. У узига хос куч-кувват, мантикка зид булмаган конун-коидалар асосида узга нарсаларни, маънавий-рухий жараёнларни яратади. Барча узга жараёнлар, ходисалар унинг бекиёс хусну жамолини тараннум этувчи нарсалардир. Яратган, яратилган ашёларда, турли-туман муъжизавий ходисаларда узини намоён этмаса, у оламни бехудага яратган булади. У оламни, инсон ва жамиятни, акл-заковатни, хиссий-нафсоний кувватларни тасодифан, бехудага яратмаган. Бу яратишнинг узида укиб олинмаган сир-асрори бор. Уларнинг узаро алокадорлиги, сабаб-окибат муносабатларга кириши, таъсир этиш ва таъсирланиши азалдан сифатида берилган. Лекин улар нодон ва калтафахм кимсалар учун нафис пардалар билан никобланган. Акл-заковат, фаросат, фахм ва шу каби Кубравиянинг асоси барчага таксимланган, лекин уларнинг инсоний кувват хосил килиши хар бир инсоннинг истак-хохиши, эхтиёжига бориб такалади. Калтафахм кимсалар нафис пардани кутаришга ахд килганларни дахрийликда айблайдилар, чунки улар Куръони Карим ва хадиси шарифда акл, илмга берилган макомни тушунмайдилар.

Улугбекнинг гносеологик таълимотига кура, хамма нарса олдиндан аник ва равшан булганда эди, инсон ва жамиятнинг яратилиши, инсонни ер-заминни обод килиш ва уни бошкаришга вакил килиниши, барча мавжудотларни унга буйсундириши хакидаги фармонда маъно ва мазмун мантикка зид булиб колар эди. Шундай экан, олам сир-асрорини билиш, нодонликдан, жохилликдан нафратланиш, илм олишдан маънавий лаззатланиш, илм ахлини эъзозлаш, уларни хайрли ишларда хар томонлама куллаб-кувватлаш, улар иктидорини Аллохнинг буюк инъоми ва неъмати, деб билиш барча фукаронинг мукаддас бурчи булиб колмоги лозим.

Аллома илмий хакикат ва юксак даражага эришган аниклик бир-бири билан узвий боглик деб хисоблайди. Бундай аникликка эришиш хамма вакт хам осон булавермайди. Аниклик биринчи галда ашёларнинг микдорий муносабатларини белгилаш, математик конун-коидалардан тугри ва самарали фойдаланиш натижасида кулга киритилади. Математикани турли илмий сохаларга, айникса, астрономияга тадбик этиш инсон ва жамиятга катта наф келтиради. Бунинг боиси шундаки, Куёш, Ой ва бошка сайёралар Ерда содир

буладиган ходисаларга якиндан таъсир килади. Таквимлар яратиш, аник вактни белгилаш, Куёш ва Ой холатларини урганиш, уларнинг тутилишини олдиндан башорат килиш муайян эхтиёжларни кондиришга каратилган.

Улугбек фикрича, билимнинг бошка вазифаси хам мавжуд, у инсонни комиллик мартабасига эришишига восита хам булади. Илм кишиларни кибру хаводан, манманликдан, мутаассибликдан, нафс кулига айланишдан асрайди, дилларни ёритади, калбларни турли хил иллатлардан поклайди, хаёт йулини нурафшон килади, ёмонликни жиловлайди, эзгуликка даъват килади. Айникса, мурувват ва саховатнинг инсон маънавий юксалишидаги урни бекиёсдир. Улугбек гносеологиясида бу масалалар алохида уринни эгаллайди

Алломанинг илм-фан, фалсафа, онтология ва гносеология ривожи учун нихоятда мухим кашфиётлари, фикрлари ва хулосалари шаклланиши ва такомиллашишида бугунги кунгача хам УлуFбек академияси деб номланиб келаётган даргох нихоятда катта ахамиятга эга булди. Аллома ташкил килган кутубхона ва олий укув юрти булган Мадраса, у курдирган расадхона билан бирга уша даврнинг академияси сифатида бу борадаги масалалари тахлили ва талкинида янги даврни бошлаб берди. Бу даргох инсониятнинг ундан илгариги туплаган тажрибалари асосида шакллангани шубхасиз, албатта.

Улугбекнинг академия яратгани хакидаги фикрни илм-фанга биринчи булиб машхур француз алломаси Вольтер олиб кирган. Унинг «Трансоксианада унинг (яъни Темурнинг) урнига тахтга чиккан машхур Улугбек Самаркандда биринчи академияга асос солди» деган сузлари бунинг исботидир.

Аслида, «Академия» атамаси илм-фанда янги ном ёки Волтер биринчи булиб ишлатган тушунча эмас. У кадимги Афиналик афсонавий кахрамон «Гакадем» номидан хосил килинган. Бу борада биринчи булиб Платоннинг Афина шахрининг Гакадем номига куйилган худудидан ер сотиб олгани ва у жойда "Академия" номдаги илмий-маърифий даргох ташкил килгани маълум.

Улугбек даврига келиб йирик илм-маърифат даргохлари, узига хос академиялар ташкил килиш ананаси шаклланган эди, дейиш учун барча асослар бор, албатта. Самарканддаги Улугбек туплаган бой кутубхона, яхши жихозланган расадхона ва уз даврининг олий укув юрти — Мадраса билан бирга олганда, уша даврнинг академияси хам эди. Замонасининг машхур олими, математик ва астроном Салохидцин Мусо Козизода Румий мадраса муаллимларидан бири булган. Улугбекнинг узи хам шу даргохда дарс берган. Гиёсиддин Жамшид ал-Коший, Низомиддин ал-Биржандий ва Али Кушчилар Улугбек мактабининг таникли муаллими ва етакчи олимларидан

эди. Кейинчалик бу академияда Хдсан Чалабий ибн Мусо ибн Махмуд Козизода Румий (Салохидцин Мусо Козизода Румийнинг угли), Муъиддин ал-Коший, Мансур ибн Муъиниддин ал-Коший ва бошка олимлар хам ишлашган.

Тарихчи Давлатшохнинг ёзишича, "Улугбек геометрия борасида Евклидга, астрономия сохасида Птоломейга ухшарди" Улугбекнинг астрономик жадваллари "Зижи Курагоний", "Зижи жадиди султоний", "Зижи жадидий Курагоний", "Зижи жадидий султоний-зижи Улугбек" каби номлар билан илмий муомалага кирган.

Мухаммад Тарагай Улугбек томонидан ёзилган "Зижи Курагоний", "Зижи жадиди султоний", "Зижи жадидий Курагоний", "Зижи жадидий султоний-зижи Улугбек" каби номлар билан илмий муомалага кирган ва кадимги астрономик жадваллар тузиш анъанаси давом эттирилган асар аллома ижодининг гнултожидир. Асарда олимнинг маънавий устозлари Афлотун, Арасту, Птолемей, Мухаммад Хоразмий, ал-Фаргоний, Форобий, Ибн Сино, Беруний ва бошкаларнинг таъсири сезилиб туради.Уни яратишда Улугбекнинг Самарканд расадхонасида Козизода Румий, Гиёсиддин Жамшид ал-Коший, Низомиддин ал-Биржандий ва Али Кушчи каби уша давр жахон фалакиётининг забардаст вакиллари билан хамкорликда олиб борган тадкикотлари асос булган.

"Зижи Курагоний" сузбоши, назарий кисм ва зиждан (жадваллардан) иборат булиб, жаъми 430 сахифани эгаллайди. "Зиж"нинг жадвалларсиз матнли кисми 60 сахифани, колган 370 сахифаси эса, астрономик, тригонометрик, географик ва астрологик жадвалларни ташкил килади.

Асар нафакат, Улугбекнинг табиий-илмий гоялари, ижтимоий-фалсафий, ахлокий ва сиёсий карашларини хам акс эттиради. Унинг таълимотига кура, хамма нарса олдиндан аник ва равшан булганда эди, инсон ва жамиятнинг яратилиши, инсонни Ер-заминни обод килиш ва уни бошкаришга вакил килиниши, барча мавжудотларни унга буйсундириши хакидаги фармонда маъно ва мазмун мантикка зид булиб колар эди. Шундай экан, олам сир-асрорларини билиш, нодонликдан, жохилликдан нафратланиш, илм олишдан маънавий лаззатланиш, илм ахлини эъзозлаш, уларни хайрли ишларда хар томонлама куллаб-кувватлаш, улар иктидорини буюк инъом ва неъмат, деб билиш барча фукаронинг мукаддас бурчи булиб колмоги лозим.

"Зижи Курагоний" жахон фалакиёт илмига кушилган улкан хисса булиб, Урта асрларда Шаркда ва Гарбда ундан турли астрономик масалаларни хал килиш, вактни аниклаш ва географик координаталарни улчашда кенг фойдаланилган, асар кулёзмаларига эхтиёж катта булган. "Зижи Курагоний" кулёзмалари кенг таркалишига катта хисса кушган Улугбекнинг машхур

шогирди Али Кушчи унга илк шархни «Шархи Зижи Улугбек» номи билан ёзган, кейинчалик шархлар ёзиш давом этган.

Маълумотларга кура, Улугбек тиббиёт ва мусикага хам кизиккан. Жумладан, Алишер Навоий "Мажолис ун-нафоис" асарида уннг шеърларидан намуналар келтириб утган.

Улугбекнинг "Зиж"дан ташкари математик асари "Бир даража синусини аниклаш хакида рисола", астрономияга оид "Рисолайи Улугбек" (ягона нусхаси Х,индистонда, Алигарх университети кутубхонасида сакланади) ва тарихга доир "Тарихи арбаъ улус" ("Турт улус тарихи") асарлари хам маълум.

"Турт улус тарихи" («Тарих-и арбаъ улус») Мирзо Улугбек рахбарлигида 1425 йили ёзиб тамомланган асар. Б.Ахмедов таъкидига кура, «Улус-а арбаъ-йи Чингизий» («Чингизийларнинг турт улуси») ва «Тарих-и арбаъ улус» («Турт улус тарихи») номлари билан машхур ушбу асар, Рашидуддиннинг машхур «Жамиъ ут-таварих» китоби сингари, тарихчи олимлар жамоаси тарафидан, Мирзо Улугбекнинг бевосита иштироки ва рахбарлиги остида ёзилган.

Муаллифнинг узи мазкур асарини кисм ёки бобларга булмаган. Уни мукаддима ва етти бобга булиш мумкин. Асар бир талай тарихий, жугрофий манбалар асосида ёзилган. Муаллиф куп холларда уз манбаларини аник курсатмайди ва «айтишларича», «кисса ва тарих китоблардаёзилишича», «Чигатой улуси уламоларининг китобларида келтирилишича,» «бир гурух одил, хакикатгуй тарих арбобларининг айтишича» каби умумий иборалар билан чекланади. Лекин, айрим уринларда узи фойдаланган баъзи асарлар ва уларнинг муаллифлари номини хам тилга олади. Булар орасида машхур астроном Абу Маъшар Балхий (886 йили вафот этган), йирик олим, шоир хамда сайёх Рашидуддин Вотвот (1088—1182), машхур тарихчи-ю, давлат арбоблари Алоуддин Отамалик Жувайний (1226—1283), Рашидуддин Фазлуллох Хдмадоний (тахм. 1247—1318), Хдмдуллох Мустовфийи ^азвиний (1281—1349) ва бошкаларнинг номлари тилга олинади. Олим тафсир ва хадис китоблар, ривоятлардан фойдаланганлигини хам айтади. Рашидуддин Вотвот, Хужандий ва Низомийдан олинган шеърий парчалар хам учрайди. Шунга караганда Улугбек мазкур асарини ёзишда жуда куп, мазмун жихатдан хилма-хил (тарих, жугрофия, астрономия, назмий) китоблардан кенг фойдаланган.

Баъзи манбаларда, хусусан Хондамирнинг « Хдбиб ус-сияр»ида ундан олинган парчалар учрайди. XVI — XVII асрларда яшаб ижод этган муаррихлар учун хам Улугбекнинг бу асари биринчи манба булиб хизмат

килган. Чунончи, муаллифи номаълум « Таворих-и гузидэ, нусратнома» асари (XVI аср бошида ёзилган) хам «Тарих-и арбаъ улус»га таянган асарлар жумласидандир. «Зубдат ул-осор» (XVI асрнинг биринчи ярмида ёзилган) китобининг муалифи турк-мугул халклари тарихини баён этар экан, «Мирзо Улугбекнинг номи билан зийнатланган «Тарих-и хоний» асарига таянгандим», деб айтади. Буерда гап шубхасиз « Тарих-и арбаъ улус», аникроги, унинг биринчи кисми хакида бораётганга ухшайди. XVII асрда утган йирик комусий олим Махмуд ибн Валининг «Бахр ул-асрор» («Сирлар денги-зи») номли катта асарини, аникроги унинг мугуллар империяси ва Чингизхоннинг улимидан кейин империя урнида ташкил топган Улуг юрт, яъни Мугулистон, Олтин Урда, Чигатой улуси, шунингдек, Чингизхоннинг набираси Х,алокухон асос солган Элхонийлар давлати (Эрон, Озарбойжон) тарихини уз ичига олган олтинчи жилди мундарижаси хамда мазмуни жихатидан Улугбекнинг «Тарих-и арбаъ улус"га ухшаб кетади. Асарнинг яратилишида Улугбекнинг иштирок этганлигига хеч бир шубха ёки иккиланишга урин йук. Буни бошка тарихчилар хам тасдиклайди. XVI асрнинг машхур тарихчиларидан бири Мирзо Мухаммад Гайдар (1500— 1551) хам Улугбекнинг тарих илми сохасида хам самарали мехнат килганлигини айтади. Масалан, унинг «Тарих-и Рашидий» номли йирик китобида бу хакда мана буларни укиймиз: «Донишманд подишох Мирзо Улугбек бир тарихий асар ёзди ва унга «Улус-и арбаъ» деб ном куйди». Буни Махмуд ибн Вали (XVII аср) хам тасдиклайди.

Асарнинг Марказий ва Урта Осиёнинг XIII — XIV асрнинг биринчи ярмидаги ижтимоий-сиёсий тарихини урганишда мухим урин эгаллаши шубхасиз. Зеро, биз Чигатой улуси тарихини яхши билмаймиз. Мамлакатнинг Чингизхон истилосидан то Амир Темурнинг хокимият тепасига келганига кадар кечган тарихи хам коронгу. «Тарих-и арбаъ улус»да келтирилган маълумотларни Шарафуддин Али Яздийнинг «Мукаддима-йи Зафарнома» ва Махмуд ибн Валининг « Бахр ул-асрор»ига хамда бугунги тарих фанлари кулга киритган маълумотларга кушиб урганилса, шубхасиз, фандаги бу камчиликни бартараф килиш мумкин.

Ушбулар хакида фикр билдирар экан, профессорлар А.Ахмедов ва М.Мамадазимов яна куйидагиларни таъкидлайдилар, яъни салкам етти аср давом этган Шарк астрономиясининг жушкин фаолияти Улугбек ва унинг академиясининг бой илмий мероси билан якунланди. Мазкур расадхона ишга туширилганда унинг бош "телескоп"ининг аниклик даражаси атиги бир неча ёй секундигача бориб, то оптик телескоплар ихтиро килинган даврга кадар унинг самаралари урта аср астрономлари учун астрономик кузатишларда

эpнmнпгaн peKopg Hara«:a öynuö xu3Mar Kungu. Ey acöoö Kyem, Oh Ba caöepanap x,apaKar HasapuanapuHH aHru öocKunra KyTapum, Tyranumnap Ha3apuacH Ba aManuö acTpoHOMuaHHHr acocuö npegMeraapugaH öynraH BaKTHH ynnam umnapuga MKcaK aHHK^HKKa эрнmнm hmkohhhh öepgu.

YnyröeK acTpoHOMHA MaKTaöu Ba aparraH aKageMua BaKHnnapHHHHr TagKHKOTnapu Hara«:acH öynraH 6ywK Mepoc - "3h^h ^agugH KyparoHHH"gaH KeHHHru W3 Karnap Mo6aÖHHga $aKar fflapK эмaс, Sarau Fapö MaMnaKaraapu KynruHa hhphk pacagxoHanapuHHHr onuMnapu gacTypyn-aMan cu^araga KeHr ^ofiganaHgunap.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.