Научная статья на тему '“ЗИЖИ ЖАДИДИ ГУРАГОНИЙ” АСАРИ МУҲИМ МАНБА СИФАТИДА'

“ЗИЖИ ЖАДИДИ ГУРАГОНИЙ” АСАРИ МУҲИМ МАНБА СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
842
61
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
илм-фан / Мирзо Улуғбек / Али Қушчи / aстрoнoмия (ҳaйъaт) / “Зижи жадиди Гурагоний” / астрономик жадвал / тақвим.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ислом Акрамович Ҳамдамов

Ушбу мақола орқали Мирзо Улуғбекнинг илмий меросида “Зижи жадиди Гурагоний”асарининг тутган ўрни ва жаҳон илм-фанига ҳам таъсири масалалари баён қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «“ЗИЖИ ЖАДИДИ ГУРАГОНИЙ” АСАРИ МУҲИМ МАНБА СИФАТИДА»

"ЗИЖИ ЖАДИДИ ГУРАГОНИЙ" АСАРИ МУ^ИМ МАНБА СИФАТИДА

Ислом Акрамович Х,амдамов

Самарканд давлат чет тиллар институти доценти в.в.б., фалсафа фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

АННОТАЦИЯ

Ушбу макола оркали Мирзо Улугбекнинг илмий меросида "Зижи жадиди Гурагоний"асарининг тутган урни ва жахон илм-фанига хам таъсири масалалари баён килинган.

Калит сузлар: илм-фан, Мирзо Улугбек, Али Кушчи, астрономия (хайъат), "Зижи жадиди Гурагоний", астрономик жадвал, таквим.

Бугунги тадкикотчилар "Зиж" асари Мирзо Улугбекнинг узи томонидан ёзилганми ёки бошкалар томонидан ёзилганми каби карашларни илмий жамотчилик уртасига ташлайди. Аммо "Зиж" асарининг кириш кисмида бу саволга жавоб сифатида куйидаги маълумотларни кайд этиш зарур: "Сунг, парвардигор бандаларининг факиру хакири, улардан Аллохга энг интилувчиси Улугбек ибни Шохрух ибни Темур Курагон бундай дейди". Демак ушбу жумладан куринадики, "Зиж"нинг муаллифи Мирзо Улугбекнинг шахсан узи булган. Аммо, Мирзо Улугбек асарни яратишда куплаб олимлар илмий карашларидан ва мехнатидан хам фойдаланганлигини куйидаги фикрларидан билишимиз мумкин: "Ишнинг бошланиши олимлар алломаси, камолот ва хикмат байрогини урнатган, тахлил ва тахкик маслакида булган Крзизода Румий деб шухрат козонмиш жаноби хазрат Мавлоно Салох ал-милла вад-дин Мусонинг, унга рахмат ва гафронлар булсун, ва хазрат Мавлонои Аъзам, оламдаги хукамоларнинг ифтихори, кадимга билимларда мукаммал, масалалар мушкилотларини хал этувчи Мавлоно Гиёс ал-мил-ла вад-дин Жамшид, Аллох таоло унинг кабрини салкин килсун, иккисининг куллаши ва ёрдамида булди..." [1]. Ахвол бошида хазрат Мавлоно мархум Гиёсиддин Жамшид таъкидлаганидек: "....Бирок фарзанди аржуманд Али ибни Мухаммад Кушчи болалик йилларидан фанлар сохасида илгорлаб боради ва унинг тармоклари билан машгул. Умид ва ишонч комилки, унинг шухрати иншооллох, якин замон ва тез онларда жахон атрофлари ва мамлакатларга таркалади. Ва бу мухим китоб тамомила ёзилиб булди. Юлдузларнинг сифатларидан кузатилган барча нарсалар имтихон килиниб, бу китобга киритилиб собит этилди" [2]..

Юкорида кайд этилган маълумотлардан билишимиз мумкинки, ^озизода Румий Улугбекнинг устози булган ва "Зиж"нинг яратилишида иштирок этган. Бундан ташкари Мирзо Улугбек асарда йирик олим Жамшид Кошийни

"Мавлонойи Аъзам" номи билан кайд этади. Жамшид Кошийни хакида хам олимларнинг турли хил карашлари мавжуд булиб, у кишининг Самаркандга 1416 йили келганлигини, расадхонадаги кузатишлар бошланиши биланок вафот этганлигини, аммо "Зиж"нинг назарий кисмини араб тилига таржима этганлигини кайд этган. Тадкикотчилар фикрига кура, "Зиж" сузининг маъноси катта хажмдаги маълумотларни узида жамлаганлиги учун ушбу асар арабча "Зиж", форсча "Зик", туркийча "Зич" деб айтилган."Зиж" асари икки кисмдан: мукаддима ва 1018 кузгалмас юлдузларнинг урни ва жойлашиши аникдаб берилган астрономик жадвал, 1437 йилда тузилган. Эътиборли томони, муаллиф асарнинг кириш кисмида Куръони каримдан юлдузлар, сайёраларга оид оятларни кайд этади ва келтирилган илмларни назарий ва амалий жихатдан дунёвий билимларга боглик, адекват (ухшаш, мос) эканлигини таъкидлаб утади.

Демак, Мирзо Улугбек дастлаб "Зиж"нинг назарий кисмини, сунг жадвални коинотни узок кузатишлар натижасида амалий кисмини тузиб чикди ва Али Кушчи хамкорлигида нихоясига етказди. "Зижи жадиди Гурагоний" асарининг мазмун ва мохиятига эътибор каратсак биринчи кцсми, "Таърих - хронологиянинг маърифати" деб номланиб, йил хисоблари ва таквим масалаларига багишланган. Асарда исломда йил хисоби "хижрий" эра, "суръёний" - юноний эра, "жалолий" эра, "хитой" ва "уйгур" эра, "форсий" - кадимий эралар, туркий мучал йиллари киёсий урганилган ва келтирилган йил саналарни турли халклар таквимлари буйича мослаштирилиб мухим саналар хакида фикр юритилиб, муфассал баён этилган. Асарнинг иккинчи боби - "Вактлар ва унга тааллуклик нимарсалар" деб номланиб, математик жадваллар (синуслар ва тангенслар) ва учинчи боби сферик астрономия (коинотда Куёш, Ой ва сайёралар) хакида фикр юритииб, асосий астрономик жадваллар айнан шу бобда келтирилган. Жумладан, "Тургун юлдузларнинг узунлама ва кенглама буйича холатларини аниклаш" деб аталган юлдузлар жадвалидир. "Зиж"нинг туртинчи боби "Юлдузларнинг доимий харакати" деб номланган ва у асосан астрономияга багишланган. Улугбек эклиптиканинг (куёшнинг харакатланиш йули, фалак ул-бурж) осмон экваторига (муъаддал ун-нахор) огиш бурчагининг микцорини (улчов, шакл) келтиради. Мирзо Улугбек "Зиж"да куйидаги фикрларни келтиради: "Бизнинг кузатишимизча, энг катта огиш (яъни эклиптиканинг осмон экваторига огиши) бурчагини йигирма уч даража уттиз дакика ун етти сония топдик" [3].

Мирзо Улугбек "Зиж"и уз даври учун мукаммал астрономик асар булиб, асосан амалий кулланишга мулжалланган эди ва шу сабабли тезда фалаккиётшунос олимлар орасида шухрат топди. Демак, Мирзо Улугбек коинотни урганишда кузатиш, экспримент, жонли мушохада, исботлаш, киёслаш, индукция, дедукция усулларидан фойдаланган. "Зиж"ни дастлаб Самарканд мадрасаси олимларидан Али Кушчи сунгра Мирам Чалабий ва Хусайн

Биржандийлар илмий-фалсафий шархлайди. Дастлаб Шохрух, сунгра Мирзо Улугбекнинг фожиали халокати, темурийлар уртасидаги узаро низолар туфайли Мовароуннахрнинг етук олимлари Шарк мамлакатлари буйлаб таркалиб кетди. Олимлар узларининг илмий ютуклари каторида "Зиж" асарининг асл нусхаларини хам узлари билан олиб кетдилар.

Жумладан, Али Кушчи 1473 йили Туркияга бориб, у ерда расадхона барпо этиб "Зиж" асарини Якин Шарк ва Урта Шарк, Туркия ва Европа мамлакатларига ёйилишига сабабчи булди. Бугунги кунда дунё кутубхоналарида "Зиж"нинг бир юз йигирмага якин форсий ва арабий нусхалари мавжуд. Урта асрларда яратилган математика ва астрономияга оид бирор асар "Зиж" каби машхур булмаган. Ушбу асар исломий мамлакатларининг катта кисмида урганилган ва шархланган. Таникли олим Б.А Розенфельнинг таъкидлашича "Зиж"ни куйидаги олимлар турли даврларда шархлаган: Шамсиддин Мухаммад ибни Абул Фатх ас-Суфий ал-Мисрий (XV), Абулкодир ибни Руёний Лахижий (XV-XVI ), Мирам Чалабий (XV-XVI), Абдулали Биржандий (XV-XVI), Гиёсиддин Шерозий (XV-XVI) каби олимлар асарни урганиб, уз тадкикотларида фойдаланиб шархлар ёзган [4, С.136].

Тадкикотчилар фикрига кура, Х,индистонда "Зиж" асари Захириддин Мухаммад Бобур оркали таркалганлини исботловчи айрим далиларни тадкикотларида кайд этишган. Бобурий хукмдорлар, Самарканд олимлари анъаналарини давом эттириб, атрофига олимларни туплаб астрономия ва математикага оид илмий ишларни давом эттирадилар. Х,инд фалаккиётшунослари Самарканд мадрасаси олимларига таклид киладилар.

Жумладан, Шох Жахон хукмдолиги даврида Лахор ва Дехлида илмий фаолият билан шугулланган Фаридиддин Масъуд ал-Дехлавий (XVI-XVII) "Зижи Шох Жахоний" номли астрономияга оид асар ёзади ва илмий маълумотлар, жадвалларни катта кисмини Улугбек "Зиж"идан кучириб олади. Бундан ташкари Савой Жай Синг (XVII-XVIII) "Зижи Мухаммадшохий" асарини ёзишда Мирзо Улугбек "Зиж"идан фойдаланган.

Амир Темур ва темурийлар салтанати, айникса Мирзо Улугбек хакида Гарбий Европа халклари ва мамлакатлари XV асрданок биларди. "Зиж"нинг Гарбий Европа илм-фанига хам таъсири етарли даражада катта булган.

Али Кушчининг Туркиядаги фаолияти туфайли Мирзо Улугбекнинг илмий мактаби хакидаги хабарлар Европа илмий жамоатчилигига кенг таркалди. 1638 йили Оксфорд университети шаркшунос профессори Жон Гривс Истамбулга ташриф буюради ва Мирзо Улугбек "Зиж"ининг нусхасини Англияга олиб кетади. Жон Гривс 1648 йили Британияда "Зиж"даги 98 юлдуз ва географик жадвални, 1650-1652 йили "Зиж"нинг айрим кисимларини лотин тилида нашр эттиради. 1665 йили инглиз шаркшуноси Томас Хайд "Зиж"даги тургун юлдузлар

жадвалини форсча ва лотинчада чоп этади. Ушбу нашрларнинг кизик томони Х,айд ва Гривс бир бирининг илмий ишларидан бутунлай бехабар булишган. 1680-йили поляк олими Ян Гевелий Данцигда "Зиж"нинг айрим кисимлари ва жадвалларини чоп этади. 1847-1853 йилларда француз шаркшуноси Л.А. Седийо "Зиж"нинг айрим кисмларини француз тилида нашр этади.

Америкалик олим Э.Б. Нобл 1917 йил Вашингтонда Британияда сакланаётган "Зиж"нинг йигирма саккиз кулёзмаси асосида юлдузлар жадвалини инглиз тилида чоп этади. Мирзо Улугбек "Зижи жадиди Гурагоний" асари турли даврларда урганилишига карамай бирор замонавий тилларга бутунлай таржима этилмаган. Мустакиллик шарофати билан 1994 йили Мирзо Улугбек таваллудининг 600 йиллиги муносабати билан Тошкентда "Зижи жадиди Гурагоний" асари рус тилида ва "Тарихи арбаъ улус" асари узбек тилида нашр этилди.

REFERENCES

1. http://www.e-tarix.uz/shaxslar/482-ulugbek.html

2. Ашраф Ахмад. Улугбек, Мухаммад Тарагай. - Тошкент.: Узбекистон, 2011.-Б.38 (Akhmedov Ashraf. Ulugh Beg, MTrzä Muhammad Täraghay bin Shahrukh. -Tashkent .: Uzbekistan, 2011. - P.28).

3. Ашраф Ахмад. Улугбек, Мухаммад Тарагай. -Тошкент.: Узбекистон, 2011.-Б.40 (Akhmedov Ashraf. Ulugh Beg, MTrza Muhammad Taraghay bin Shahrukh. -Tashkent .: Uzbekistan, 2011. - P.28).

4. Мирзо Улугбек Мухаммед Тарагай. Зиджи джадиди Гурагони. Новые Гурагановы астрономические таблицы. Вступителная статья, перевод комментарии и указатели А. Ахмедова. - Тошкент.: «Фан», 1994. -С.136 (Mirzo Ulugh Beg, MTrza Muhammad Taraghay. Ziji jadidi Guragoni. New Guraganov astronomical tables. Introductory article, translation comments and indexes by A. Akhmedov. - Tashkent.: "Fan", 1994. -P.136).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.