Научная статья на тему 'САДРИДДИН АЙНИЙ – ЗАМОНДОШИ ФИТРАТ ҲАҚИДА'

САДРИДДИН АЙНИЙ – ЗАМОНДОШИ ФИТРАТ ҲАҚИДА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
293
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
Жадид / матбуот / адабиёт / мактаб / мадраса / Истанбул / Эрон / маориф / маданият / инқилоб / мударрис / жамият / мунозара. / Jadid / press / literature / school / madrasa / Istanbul / Iran / education / culture / revolution / teacher / society / discussion.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Фаррух Темиров, Дониёр Исломов

Ушбу маколада маърифатпарвар адиб, йирик сўз санъаткори ва жамоат арбоби Садриддини Айний томонидан замондоши ва ҳамфикри аллома Абдурауф Фитрат ҳақидаги илмий-адабий фикр-мулоҳазалоари илмий нуқтаи назаридан таҳлил этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SADRIDDIN AINIY ABOUT HIS CONTEMPORARY FITRAT

This article analyzes the scientific and literary views of the enlightened writer, great orator and public figure Sadriddini Aini on his contemporary and like-minded scholar Abdurauf Fitrat from a scientific point of view.

Текст научной работы на тему «САДРИДДИН АЙНИЙ – ЗАМОНДОШИ ФИТРАТ ҲАҚИДА»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021

ISSN: 2181-1601

САДРИДДИН АЙНИЙ - ЗАМОНДОШИ ФИТРАТ ХДКВДА

Фаррух Темиров Дониёр Исломов

Бухоро давлат университети

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада маърифатпарвар адиб, йирик суз санъаткори ва жамоат арбоби Садриддини Айний томонидан замондоши ва хамфикри аллома Абдурауф Фитрат хакидаги илмий-адабий фикр-мулохазалоари илмий нуктаи назаридан тахлил этилган

Калит сузлар: Жадид, матбуот, адабиёт, мактаб, мадраса, Истанбул, Эрон, маориф, маданият, инкилоб, мударрис, жамият, мунозара.

SADRIDDIN AINIY - ABOUT HIS CONTEMPORARY FITRAT

Farrukh Temirov Doniyor Islomov

Bukhara State University

ABSTRACT

This article analyzes the scientific and literary views of the enlightened writer, great orator and public figure Sadriddini Aini on his contemporary and like-minded scholar Abdurauf Fitrat from a scientific point of view.

Keywords: Jadid, press, literature, school, madrasa, Istanbul, Iran, education, culture, revolution, teacher, society, discussion.

КИРИШ

Тарихнавис адиб, йирик суз санъаткори, Бухоро тарихининг мохир билимдони Садриддин Айний (1878-1954) олимлар, шоирлар умуман уз даврининг укимишли, зиёли кишилари тугрисида кимматли маълумотларни тарихий, бадиий ва мемуар характеридаги асарларида курсатиб утади. Бу жихатдан унинг 1926 йилда Москвада, узбек тилида, (араб имлосида) чоп этилган "Бухоро инкилоби тарихи учун материаллар", "^искача таржимаи холим", "Намунаи адабиёти точик" ("Тожик адабиёти намуналари") ва "Эсдаликлар" каби йирик асарлари мухим ахамиятга эгадир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ, МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

С.Айний узининг 1926 йилда Москвада, тожик тилида, (араб имлосида) нашр этилган "Намунаи адабиёти тожик" ("Тожик адабиёти намуналари") асарида [1] Фитратнинг адабий мероси, шоирлик истеъдоди ва унинг Бухоро адабий ва

илмий мухитида тутган мавкеи хакида суз юритса, "Бухоро инкилоби тарихи учун материаллар" номли тарихий асарида Фитратнинг жадидчилик фаолияти, маъориф ва маданият сохасида олиб борган ишлари, сиёсий-ижтимоий карашлари ва илмий тадкикотлари тугрисида муфассал маълумотларни келтириб утиб, уни эхтиром ва самимият билан тилга олади.

С.Айний "Бухоро инкилоби тарихи учун материаллар" асарида Фитрат хакида куйидаги мухим маълумотларни келтириди: "Бухоро инкилоби тарихида Фитрат ва унинг асарлари мухим хисобланади, бу борада алохида бобда ёзиш лозим булди. Фитрат 1910 йил бахорида хамрохи Мукимбек билан Эрон йули оркали Истанбул кетган эди. Фитрат зотан истеъдодли Бухоро талабаларидан булиб, эски адабиётда ва улуми арабийяда махорат пайдо килган эди. Охирги йилларда илм сохасида, янги адабиётга фикри очилиб, Бухоронинг сиёсий, ижтимоий, иктисодий ва илмий ахволини урганиб, вилоят атрофларига сафар килиб, мухим маълумотларни туплаган эди" [2].

Шуни хам эслатиб утиш утиш лозимки Садриддин Айний ва Абдурауф Фитрат айни бир даврда яшаб, бир илмий мухитда таълим ва тарбия олиб, купгина тарихий вокеаларнинг жонли гувохи булган маърифатпарвар адиблар хисобланади. Айний ва Фитрат доимо дустона алокада булган. Улар Бухорода илму - маърифатни таркатишда ва юксалтиришда, ёш авлоднинг тафаккурини бойитиш, миллий адабиётни жамиятга хизмат килдириш билан шугулланган ижодкорлар хисобланади. "Фитрат Бухорода 18 ёшларига кадар укиди. Сунг хаж килди. Туркия, Х,индистон, Арабистонда булди"- деб ёзади Айний.

1909 йилда Бухородан камоли тахсил учун рафикларимиздан Усмонхужа Пулат угли, унинг биродари Атохужа, Мазхар Махзум - Бурхон Махзум угли, Мукимбек ва Абдурауф Фитрат Истанбулга сафар килдилар. А.Фитрат Бухоро укувчиларининг, анинг истеъдодли, хам анинг фозили саналар эди. Мирзо Абдулвохид Мунзим мактабига куп катнашиб юрган булмасада, мударрис Абдукодир Махзум воситаси билан "Сироту-л-мустаким" [3] мажмуасини мутолаа килиб фикри очилган: Истанбул сафари учун хозирламок куруб юрган эди. Мазкур талабалар каторида ул хам Истанбулга кетди".

1909 йилда Бухоро жадидлари: Ахмаджон Хдмдий, Абдулвохид Мунзим, Хдмидхожа Мехрий, Садриддин Айний, Хожа Рафеъ, Мукаммал Бурхонлар "Тарбияи атфол" ("Болалар тарбияси") номли яширин жамият тузадилар. Шунинг учун "Тарбияи атфол" жамияти иктидорли ёшларни Оренбург, Уфа, Козон, Богчасарой, Истанбул каби шахарларга укишга юборишни биринчи вазифа сифатида белгилаган. Бундан куринадики Фитрат ва унинг дустлари ушбу жамият тарафидан Истанбулга юборилган.

Туркияга укишга келган ёшлар Истанбулда Фитрат бошчилигида "Тарбияи атфол" жамиятининг "Бухоро таъмими маъориф жамияти" ("Жамияти нашри

маорифи Бухоро") номи билан унинг шуъбасини очадилар. С.Айний келтирган маълумотларга Караганда "Бухоро таъмими маориф жамияти" нинг ташвикот ва таргиботи билан 1911 йил тахсилида Истанбул мактабларида бухоролик ёшлар 15 нафарга ва 1912-1914 йилларга келиб уларнинг сони катта-кичик 30 тага етади[4]. Фитрат Истанбулда, 1909 йилда, узининг машхур "Мунозара", 1911 йилда, "Х,инд сайёхи баёноти" публицистик асарларини, 1910 йилда эса "Сайха" шеърлар тупламини яратиб, нашр этилишига эришади.

Тарихнавис адиб Айний ёзганидек, Бухорога яширин йуллар билан олиб келинган бу асарлар, айникса, тулик номи "Х,индистонда бир фаранги ила бухороли мударриснинг килгон мунозараси" хамда "Х,инд сайёхи баёноти" асарлари "Ёш бухороликлар"нинг дунёкарашларини кескин узгартириб юборади ва кейинчалик Бухоро амирлигини ларзага келтирган харакатнинг бошланишига сабаб булди. 1914 йилда Фитрат Бухорога маориф ва маданий-ижтимоий курилиш хакидаги янги гоялар билан кайтиб келади. Айнийнинг ёзишича, шу тарика жадидларнинг узи "эски" ва "янги" фикрлилар, яъни жадидларга ажралади. "Эски" канотга - Абдулвохид Бурхонов (Мунзим), "янги" канотга эса Абдурауф Фитрат бош булиб коладилар.

1917 йил Феврал инкилобидан сунг Фитрат рахбарлигида Бухоро жадидлари, ёшлар ташаббуси билан янги марказ "Ёш бухороликлар" партияси ташкил топади. Унинг Марказий Кумитаси тузилиб, Абдулвохид Бурхонов (Мунзим) раис, Фитрат - бош котиб, П.Усмонхужаев - хазиначи: Файзулла Хужаев ва яна беш киши аъзо илиб сайланади.

С.Айний узининг "Бухоро инкилоби тарихи учун материаллар" асарида Фитратнинг илмий ижодий йули ва асарларига купрок тухталиб утган. Жумладан, Фитратнинг "Мунозара", "Сайёхи хинди", "Рахбари Нажот", "Оила", "Сайха" ва "Мусулмонони Дор-ур-рохат" каби асарлари хакида кискача, лекин мухим маълумотларни келтириб утади. Масалан, Фитратнинг "Мунозара" асари хусусида куйидагиларни ёзади:

"Биринчи асари форс тилида "Мунозара" номида булиб, унда кадим жадид мухокамалари хам карор топган эди. Бу асар содда форсий тилда Бухоро халкининг ахволи рухияси эътиборга олинган, роман тарикасида ёзилган эди. Бухоро халкига яхши таъсир курсатди. Фитрат моддий жихатдан кули калта булишига карамасдан, уз сармоясидан бу китобни Истанбулда нашр килиб, Бухорога узатди. Тараккийпарвар мударрис Абдулвохид Махдум (1918 йилда Тошкентда вафот этган) бу асарнинг 150 нусхасини хуржинига солиб одамларга берди, ким укий олмайди узи укиб берарди. (Бу китоб Х,ожи Муин Самаркандий томонидан узбек тилига таржима ва нашр этилди)"

Хдкикаттан хам С.Айний айтганидек Фитратнинг "Мунозара" асари Бухоро халкига, ёшларнинг тафаккурини уйготишга катта таъсир курсатади. Фитрат ушбу

асарини 1909 йилда ёзиб, 1912 йилда Истанбулда уз маблагидан нашр этади. Муаллиф асарни форс-тожик тилида яратган. 1912 йилда Х,ожи Муин узбек тилига таржима килиб "Туркистон вилоятининг газети" рузномасида босдиради. 1913 йилда Махмудхужа Бехбудийнинг сунгги сузи билан алохида китоб холида чоп этилади. Шу йили рус тилига агдарилади. "Туркестанские ведемости" газетасининг 13, 15, 20 октябр сонларида В.Б.Андреевнинг у хакдаги такризи босилади[5]. Айний "Намунаи адабиёти тожик" асарини тузганда мана шу Фитрат тупламидан бир неча шеърларни келтириб, Фитратни XX аср форс-тожик шеъриятининг асосчиси сифатида курсатади[6].

Хужаевнинг кайд этишича, Усмонхужа Пулатхужаев томонидан 1913 йилда очган янги усул мактаби анча шухрат топган. Хдмидхужа Мехрий хам Ховузи Арбоб гузаридаги уйини кайта таъмирлаб, янги усул мактабини ташкил этган. Пойи остона гузарида Мулло Вафо номли мударрис жадид мактаби очиб, рус ва форс тилидан дарс берган. Хиёбон гузарида Мирза Исмоилнинг укаси томонидан катталар учун савод чикариш мактаби ташкил этилиб, унда илм ихлосмандари хат-савод, хисоб ва географрия фанларидан дарс олган.

Бухоро шахрининг Моркуш ва Хиёбон гузарларида очилган мактабларни шахарнинг бой савдогарлари таъминлаб турган. Мактабларда уртахол ва камбагал кишиларнинг фарзандлари хам таълим олган. Шайх Абулкосим ва Шайх Мирзо Хабиб каби тажрибали укитувчилар мазкур мактабларда дарс берган. 1912-1913 йилларда Бухоро шахрида мулло Абулкосим, Мукомилиддин махсум, Гиёс махсум Хусайн томонидан яширин мактаблар очилиб, уларда 100 дан ортик болалар укиган. Бошлангич синфлар учун дарсликлар яратилиб, унда харфни ургатиш, Куръони каримни урганиш коидалари, шариат тугрисида маълумотлар берилган.

Янги усул мактаблари нафакат Бухоро шахрида, балки амирликнинг купгина беклик ва туманларида хам фаолият курсата бошлаган. С.Айнийнинг айтишича, 1908-1912 йилларда Каркида татар болалари учун мактаб, рус тилини урганувчилар учун тугараклар очилиб, кутубхоналар фаолият курсата бошлаган. Кори Йулдош Пулотов, Фазлиддин Махзум, Хожи Журакул, Абдуфаттохжонлар бу жараёнда фаол иштирок этишади. Амирликнинг Шахрисабз беклигида Исломкул туксоба уз уйида янги мактаб очиб, унда ишлаш учун Тошкент ва Самарканддан бир неча муаллимларни таклиф этган.

Гиждувон туманида Абдулхакимхужа хам янги усул мактабини очишга муваффак булади. Коракул туманида амлокдор Гулом Крдир билан Кози Икром бир неча мактаб очиб, узлари ва хохловчиларнинг болаларини укитган. Бу ерда Сулаймонхужа томонидан газета ва китоблар келтирилиб, кутубхона ишлари хам йулга куйилган. Шофиркон, Вобкент ва Вангозе туманларида хам мактаблар ташкил этилиб, татар муаллимларидан фойдаланилган. Тараккийпарвар олим

"Бухоро инкилоби тарихи учун материаллар" асарининг "1914 йиллардаги холлар ва мактаблар" булимида ёзишича, 1914 йилга келиб Бухорода ном чикарган, Усмонхужанинг мактабида тахминан 200 нафар[31:105], Хдмидхужа Мехрийнинг мактабида эса 100 нафар, Мукаммалиддин махдумнинг мактабида 50 нафар, Хиёбон гузарида жойлашган мактабда 40 нафар, Моркуш гузаридаги мактабда 150 нафар, Мулла Вафонинг мактабида 80 нафар укувчи таълим олган.

ХУЛОСА

Айнийнинг келтирган фикр-мулохазаларидан куринадики, хар иккала маърифатпарвар адиб, уз ижодларига бефарк булмаган, хаммаслак булиб, бир-бирларни доимо куллаб-кувватлаган. Зеро бу икки олим нафакат Бухоро учун, балки Узбекистан учун, унинг равнак топишига, обру-эътиборини кутаришга, керак булса жонларини фидо килишга тайёр булган узбек халкининг асл фарзандлари эди.

REFERENCES

1. Айнй С. Намунаи адабиёти точик.- Москва, 1926.- Сах. 453-455.

2. Айний С. Бухоро инкилоби тарихи учун материаллар. - Москва: ССР халклари марказий нашриёти 1926. - Б. 86-88.

3. XIX аср охири - XX аср бошларида Туркияда нашр этилган ижтимоий-сийсий газета. Бош мухаррири, машхур турк шоири, Туркия жумхуриятининг давлат мадхияси "Истиклол марши" нинг муаллифи ( 724 шоир ичида голиб чиккан) Мехмед Акиф. Фитрат Истанбулга тахсилга келган вактида ушбу шоир билан танишган ва бир канча маколаларини 1911 йилдан "Сироту-л-мустаким" да чоп этган.

4. Айний С. Бухоро инкилоби тарихи учун материаллар. - Москва: ССР халклари марказий нашриёти 1926. - Б. 87.

5. Миллий уйгониш даврида узбек адабиёти. Т.: "Маънавият" 2004. - Б. 352.

6. Садриддин Айний. Намунаи адабиёти точик. - Москва, 1926. - Сах. 534-545.

7. Boltayev, Bobir Baxtiyorovich. "BUXOROLIK MINIATURACHI-RASSOM SADRIDDIN POCHCHAYEV IJODIGA BIR NAZAR." Scientific progress 1.6 (2021): 998-1004.

8. Rajabov, Oybek Iskandarovich. "BUXORODAGI AYRIM MUQADDAS QADAMJO-QAL'ALAR XUSUSIDA." Scientific progress 1.6 (2021): 1162-1168.

9. Умаров, Б. Б. "НА КИСЛЯКОВ ТАД^ЩОТЛАРИДА ЖАНУБИЙ ТОЖИКИСТОН ЭТНИК ТАРИХИ." Scientific progress 1.6 (2021): 1005-1009.

10. Тураева, Г. Б., Утаева, Ф. Х., & Жумаева, Н. А. (2021). ОА СУХАРЕВА ТАД^ЩОТЛАРИДА БУХОРО ТАРИХИ ВА ЭТНОГРАФИЯСИНИНГ УРГАНИЛИШИ. Scientific progress, 1(6), 1010-1018.

11. Bakhtiyorovich, Boltaev Bobir. "Excerpts from the life of the bukharian artist." Middle European Scientific Bulletin 12 (2021): 160-165.

I ^ wwwscie"tificprogressuz Page 1353 I

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021

ISSN: 2181-1601

12. Ochilov, A. T. "DATING OF THE ZAMANBABA CULTURE: ASED ON ARCHAEOLOGICAL SOURCES." Theoretical & Applied Science 12 (2019): 589-591.

13. Mubinov, M. A. "Diplomacy of the eastern states and central asian khanates in the struggle for independence." CENTRAL ASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND HISTORY 2.5 (2021): 26-31.

14. Maksud, Beshimov. "Markets of Bukhara." CENTRAL ASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND HISTORY 2.5 (2021): 18-21.

15. Зарипов, Жахонгир Гулмуродович. "ОРГАНИЗАЦИОННО-ПРАВОВЫЕ АСПЕКТЫ ПЕРЕСЕЛЕНИЯ НАСЕЛЕНИЯ (НА ПРИМЕРЕ БУХАРСКОЙ ОБЛАСТИ УЗБЕКСКОЙ ССР)." Scientific progress 2.1 (2021): 351-357.

16. Sharopov, Dilshod Ravshan O'G'Li. "ABDURAZZOQ SAMARQANDIYNING "MATLAI SA'DAYN VA MAJMAI BAHRAYN" ASARINING O'RGANILISH TARIXI." Scientific progress 2.1 (2021): 358-361.

17. Очилов, Алишер Тулис Угли. "БУХОРО ВОХДСИ ШАКЛЛАНИШИДА ЗАРАФШОН ДАРЁСИНИНГ УРНИ ВА ВОХА ТАРИХИЙ ГЕОГРАФИЯСИГА ДОИР АЙРИМ МУЛОХАЗАЛАР." Scientific progress 1.6 (2021): 933-938

18. Murodova, Dilrabo Shomurodovna, and Feruza Xolmamatovna O'tayeva. "TF Gelax tadqiqotlarida Buxoro shahri mudofaa tizimining organilishi." The Fifth International Conference on History and Political Sciences. 2015.

19. Turaevich, Halimov Talat. "From the history of economic relations between central asia and india (XV-XVII centuries)." CENTRAL ASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND HISTORY 2.5 (2021): 22-25.

20. OCHILOV, Alisher. "JEWELRYC TRADITION IS A SOURCE OF STUDY OF BUKHARA HISTORY." Bayterek Uluslararasi Akademik Ara§tirmalar Dergisi 1.1: 105116.

21. Бобожонова, Феруза Хаятовна. "БУХОРО МАДРАСАЛАРИ МАЪНАВИЯТ ДУРДОНАСИ." Scientific progress 2.1 (2021): 362-366.

22. Муродова, Дилрабо Шомуродовна. "ИККИНЧИ ЖАХОН УРУШИ ЙИЛЛАРИДА БУХОРОДА ИЛМ ВА ФАН (БУХОРО ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ МИСОЛИДА)." Scientific progress 2.1 (2021): 660-664.

23. Ochilov Alisher. "The Role of Zamanbaba Culture in The Social and Economic History of Bukhara Oasis During Bronze Age." CENTRAL ASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND HISTORY 2.4 (2021): 42-47.

24. JAMOLOVA, DILNOZA MUYIDDINOVNA. "THE END OF THE EMIRATE OF BUKHARA: THE END OF THE POLITICAL STRUGGLE BETWEEN THE JADIDS AND THE ULEMA." International Journal of Philosophical Studies and Social Sciences 1.1 (2021).

25. Jamolova, D. M. "Traveling to Modernity: Perception of Modernity of the Central Asian Muslims in the early 20th century." International Journal of Psychosocial Rehabilatation 9.24 (2020): 4202-4207.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.