Научная статья на тему 'КУТУБХОНАЧИЛИКНИНГ ТАРАҚҚИЁТ БОСҚИЧЛАРИ'

КУТУБХОНАЧИЛИКНИНГ ТАРАҚҚИЁТ БОСҚИЧЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

367
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Манба / ѐзув / жамият / инсоният / мисол / ибодатхона

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Гавхар Эргашевна Нурқулова

Маълумки, кутубхоналар қадим-қадимдан инсонлар учун маънавият ва маърифат ўчоғи бўлиб, инсон зоти доим китобларга интилиб яшаб келган. Ҳар доим кутубхоналар жамият ҳаѐтининг ажралмас қисми бўлган. Фақат кутубхоналар туфайлигина қадимги қўлѐзмалар, босма китоблар, тарихий шахслар ҳақидаги манбалар бизгача етиб келгани ҳеч кимга сир эмас.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КУТУБХОНАЧИЛИКНИНГ ТАРАҚҚИЁТ БОСҚИЧЛАРИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-1167-1174

КУТУБХОНАЧИЛИКНИНГ ТАРАВДИЁТ БОСЦИЧЛАРИ

Гавхар Эргашевна Нуркулова

Сурхондарё вилояти АКМ ходими

АННОТАЦИЯ

Маълумки, кутубхоналар кадим-кадимдан инсонлар учун маънавият ва маърифат учоги булиб, инсон зоти доим китобларга интилиб яшаб келган. Х,ар доим кутубхоналар жамият хаётининг ажралмас кисми булган. Факат кутубхоналар туфайлигина кадимги кулёзмалар, босма китоблар, тарихий шахслар хакидаги манбалар бизгача етиб келгани хеч кимга сир эмас.

Калит сузлар. Манба, ёзув, жамият, инсоният, мисол, ибодатхона

КИРИШ

Ёзувнинг пайдо булиши ва хужжатли манбалар, кулёзма ва кейинчалик босма китобларнинг купайиши кутубхоналарнинг юзага келишига сабаб булди. Кутубхоналар милоддан аввалги 2 минг йилликда вужудга келиб, ёзувлар сопол битикларда ёзилган эди. Милоддан аввалги VII аср урталарида Шаркдаги куп саройларда кадимги Миср ва Рим ибодат хоналари кошида кутубхоналар булган. Кадимги даврдаги кутубхоналардан энг машхури Александрия кутубхонасидир.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Гарбий Европада илк урта асрларда монастир ва ибодатхоналар кошида кутубхоналар ташкил этилган.

Узбекистон худудида милоддан аввалги 1 минг йилликнинг сунги асрларида дастлабки кутубхоналар пайдо булган. Булар илк кутубхоналар булиб, кутуб - арабча «китоблар», хона - форсча «уй», яъни китоб ва хужжатлар сакланадиган жой демакдир.

Кутубхона - босма ва айрим кулёзма асрлардан оммавий фойдаланишни таъминловчи маданий- маърифий ва илмий муассаса хисобланиб, унда мунтазам равишда босма асарларни туплаш, саклаш, таргиб килиш ва китобхонларга етказиш, шунингдек, ахборот библиографик ишлар олиб борилади. Китобхонларга хизмат курсатиш кутубхонанинг асосий фаолияти булиб, колган барча фаолиятлар (китоб фондини бутлаш, уни ташкил этиш,

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-1167-1174

тулдириш ва хк) асосий фаолият учун хизмат килади. Китобхонларга хизмат курсатишнинг асосий максади уларни ахборот ва адабиётга булган талабларини имкони борича тулик кондиришдан иборат.

Марказий Осиё худудида йирик сулолавий кутубхоналар, масжид-мадрасалар кошида кутубхоналар булганлиги хакида аник тарихий манбалар мавжуд.

IX - X асрларда араб халифалиги таркоклашиб, XI асрнинг охирига келиб Урта Осиё худудида Сомонийлар давлати юзага келган. Сомонийлар даврида Мовароуннахр, Самарканд, Бухорода фан ва маданият ривожлана борган. Бу даврда ушбу давлатда жуда куп машхур комусий олимлар яшаб ижод этган.

Бухоронинг махобатли маркази, кенг майдоннинг кунчикар тарафида мухташам арк туради. Арк дарвозасидан кирганда тугридаги йул бир кухна бинога элтади. Унинг калин деворлари бой хазинани куриклайди. Бу бебахо бойликлар жам булган хазина Бухоро кутубхонаси, бу кутубхона Х асрдаги машхур кутубхоналардан биридир.

Уша даврда Бухоро кутубхонаси жуда бой фондга эга булиб, у Урта Осиёнинг сиёсий ва маданият маркази хисобланарди. Бухородаги ушбу кутубхона амир саройида жойлашган булиб, китоблар фан сохалари буйича сандикларда сакланган. Унга факат амир Нух ибн Мансурнинг рухсати билангина китобхон кирарди. Кутубхона ичида катор терилган сандикларда китоблар тахлаб куйилган, хар бир сандикда бор китобларнинг руйхати мавжуд булиб, у сандик ичида турарди.

Тиббиётга оид китоблар ичида кадимги юнон табибларидан Гиппократ асарлари, Малазияда I асрда яшаган табиб Дискуридус (Педаний Диоскорид), II асрда яшаган пергамлик табиб Жолинус (Клавдий Гален) асарлари, II асрда яшаган римлик табиблардан Архиген, Троян Руфус, искандариялик Бавлус (VII аср) асарлари сакланиб келинган. Булардан ташкари яна Абу Бакр Мухаммад бин Закарийё ар Розий (865- 925), Аббосийлар сулоласининг сарой табиби Ибн Мусовайх, багдодлик Исо ибн Али (IX аср), Исо бин Яхё (IX аср), хинд табиби Чарак Хиндий (I аср), Яхудий табиблардан Басрали Ибн Мосаржовайх (IX аср) ва бошкаларнинг асарлари булган.

Яна бошка сандикда фалсафий китоблар, улар ичида Арасту асарларининг асл нусхалари, уларнинг араб тилидаги таржималари, юнон файласуфларининг Хусайн бин Исхок томонидан араб тилига килинган

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-1167-1174

таржималари; араб тилида ёзган файласуфлар Абу Юсуф Ёкуб бин Исхок ал -Киндий, Абу Наср Форобий ва бошка мутафаккирларнинг асарлари сакланган.

Сомонийлар пойтахти булган Бухорода жуда куп кутубхоналар ва китоб бозорлари булган.

Йирик сулолавий кутубхоналар Хоразмда хам мавжуд булган. Урганчда хоразмшохлар, мамунийлар ва ануштагенийлар замонида кутубхоналар барпо этилган. Хоразм шохи Маъмун ибн Маъмун кутубхонасида китоб йигиш араблар келишидан анча олдин бошланган. Бу кутубхонани бошкаришни шох Маъмун машхур адабиётшунос ва тарихчи ас - Солибийга топширади.

Хоразм шохи Маъмун II саройда жуда куп олимларни бирлаштирган «Маъмун академия»сини ташкил килади. 1010 йилларда барча хоразмлик олимлар катори бу ерда Беруний хам ишлай бошлайди ва шу ерда Абу Али ибн Сино билан учрашади. Улар шундан сунг анчагача биргаликда ижод киладилар. Хоразмда жуда куп илмли кишилар яшаган, XI-XII асрларда бу юртда олимлар ишлаши учун шароит яхши эди. Фахриддин ар Риёзи узининг энциклопедик мазмундаги «Илмлар туплами» (Собрание наук) асарини ёзган.

Хоразм кутубхоналаридан яна бири бу Хивадаги Шахобуддин кутубхонасидир. «Бундай кутубхона бундан олдин хам, кейин хам булмаган, чунки ундаги кулёзма асарлар фонди Марвдаги кутубхонадан колишмас эди», деб айтган эди Насафий.

«Газнавийлар даврида Хоразм, Хдмадон, Исфахон сингари йирик шахарларнинг кутубхоналари Хуросондаги барча истеъдодли ва укимишли кишиларни узига тортувчи марказ булиб колган эди», деб ёзади йирик олим А.А. Семёнов.

Мугиллар истилоси арафасида Марвда унта йирик кутубхона булган, биргина Азизия мадрасаси кутубхонасида 12 минг жилдга якин китоблар сакланган. Х1 аср бошларида Махмуд Газнавий Газнада мадраса курдиради, мадрасанинг барча хоналарида китоб саклаш учун махсус жойлар мавжуд булиб, уларда кулёзма асарлар чиройли килиб териб куйилган.

Бой кутубхоналарга эга булган давлатларда кадимдан фан ва маданият яхши ривожланган, буюк аллома ва машхур кишилар етишиб чиккан. Искандар Зулкарнайнинг жахонгир булиши учун устози Арастунинг хизмати канча булса, Румда туриб бутун дунё сирларини билган Арастунинг донишманд даражасига етишишида унга босиб олган юртлардан китобларни юбориб турган шогирди Искандарнинг хизмати хам каттадир. Бухорода Ибн Сино давригача хам дунёга

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-1167-1174

донги кетган машхур кутубхона булган, кейинчалик бу кутубхона ёнгинга учраганини тарихдан яхши биламиз. Буюк сохибкироннинг хар икки хазинасидан бири- кутубхонаси хисобланган.

Х,азрат Алишер Навоий китоб санъати тарихида узига хос даврни бошлаб берди. Унинг бевосита кумаги билан Бехзод, Султон Али Машхадий, шох Музаффар каби унлаб китоб санъатида мохир хаттотлар етишиб чикди. Буюк бобокалонларимиз китоб яратиш билан бирга уларни авайлаб — асраш борасида хам урнак курсатганлар.

«Жамиятда юксак маънавий фазилатларни камол топтириш, миллий мафкурани шакллантириш, ёшларни бой маданий меросимиз, тарихий анъаналаримизга, умуминсоний кадриятларга хурмат, Ватанга мухаббат, истиклол гояларига садокат рухида тарбиялаш мамлакатимизда амалга оширилаётган барча ислохотларнинг хал килувчи омилидир», дейилади Узбекистон Президентининг «Маънавият - маърифат» жамоатчилик маркази фаолиятини янада такомиллаштириш ва самарадорлигини ошриш тугрисида»ги Фармонида.

МУХ,ОКАМА ВАНАТИЖАЛАР

Дархакикат, бу вазифаларни бажариш учун кутубхоналарсиз хеч иш килиб булмайди.

Урта Осиё халкининг фан ва маданияти бир ярим аср давомида мугил истилочилари томонидан вайрон килинган. Кейинчалик тикланиш даврида махаллий хукмдорлар орасида сулолавий кутубхоналар ташкил топган, китоб хазинасини туплаш анъанага айланган. Айникса, кутубхоначилик иши ривожланишига Амир Темур ва темурийлар хокимияти йилларида катта эътибор берилган.

Буюк сохибкирон даврида Самарканд шахридан китоб олиб чикиш ман этилган, китоблар тенгсиз бойлик сифатида курикланган.

Амир Темур (1336-1405) аввал ватани Шахрисабзда, сунг мамлакат пойтахти Самаркандда сарой кутубхонаси ташкил килди. Темурнинг сарой кутубхонаси учун бутун Мовароуннахр буйлаб китобфурушлардан ва шахсий кутубхона эгаларидан машхур муаллифларнинг бежирим безатилган китоб нусхалари сотиб олинди. Кутубхонада кулёзма кучириш, китобларни безатиш ишларини миллий китоб санъатининг мохир усталари олиб борганлар. Самаркандда араб, форс, турк, санскрит, юнон, лотин, арман тилидаги куплаб

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-1167-1174

бебахо кулёзмалар Эрон, Туркия, Хиндистон, Ирок, Арманистон каби давлатлардан, Стамбул, Брусс, Исфахон, Хдмадон, Шероз, Багдод, Басра, Дамашк каби кадимий маданият учоги булган шахарлардан олиб келинган эди. Олимларнинг тахминича, Темур Самаркандга VIII асрнинг биринчи чорагида айнан Басрадан Куфий хати билан кучирилган Куръони Каримнинг нусхасини олиб келган.

Амир Темур кутубхонасидан факат сарой вакилларигина эмас, балки муайян гурухдаги китобхонлар хам фойдаланганлар. Кутубхонадаги китоблар фан сохалари буйича руйхатга олиниб, сандикларда сакланган. Бу тартиб китобларни хисобга олиш учун эмас, балки фойдаланиш осон булиши учун хам урнатилган. Темурдан сунг унинг ноёб кутубхонаси набираси Улугбекка (1394 — 1449) мерос булиб колган.

Темур уз хаётининг куп кисмини харбий юришларда утказади, бундай юришларнинг баъзиларида Улугбек хам катнашади. Сафар вактида хар нарсани билиб олишга кизикувчи ёш Улугбек узига хос кучма «кутубхона»дан фойдаланган. Бу жонли кутубхона булиб, унда тарихчилар, шоирлар, олимлар йигилишиб, сухбат килишар эди.

Улугбекнинг отаси Шохрух Хирот хукмдори эди. Улугбек отаси хузурига келиб бу ерда хакикий кутубхона билан танишади ва китобга булган кизикиши янада ошади. Улугбек ун етти ёшида (1411 йил) бобосининг дабдабали пойтахтига ворис хоким булди. Улугбек даврида Урта Осиё кутубхоначилик иши янада ривожланди. Айникса, Улугбек топшириги билан 1428-1429 йилларда Самарканддаги обсерватория кошида ташкил этилган кутубхона энг бой китоб фондига эга булган.

Тахмин килишларича, Улугбек йиккан китоблар хазинаси Пергам кулёзмаларидан бошланган, Темур Пергам шахрини босиб олганда кулёзмаларни хам карвон билан Самаркандга олиб келган. Кутубхона Улугбек даврида бетиним бойиб борган. У жуда билимли булиб, уз кутубхонасида соатлаб утириб мутолаа килар эди. Кутубхонада Платон, Гиппократ, Птоломей, Аристотель асарлари тупланган ва яхши сакланган эди. Булардан ташкари, бу ерда ватандошларимиз буюк олим Мухаммад ибн Мусо Хоразмийнинг алгебрага доир машхур рисоласи, Абу Райхон Берунийнинг «Кадимги халклардан колган ёдгорликлар» ва «Астрономия калити» номли асарлари, Ал -Баттонийнинг астрономик жадваллари; Абу Али ибн Синонинг «Тиб конунлари» рисоласи булган. Улугбек юлдузлар тугрисидаги фан тарихини шу

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-1167-1174

кадар урганиб чикдики, натижада узи хам шу сохада илмий ишлар килиб, китоблар ёза бошлади. Куп йиллик самарали мехнати натижасида «Зижи жадиди Курагоний», «Улугбек зижи» дунёга келди. 1018 та юлдузнинг холатини курсатиб берувчи мазкур асар узок йиллар давомида энг аник ва мукаммал асар булиб колди. Китобда жадваллардан ташкари, катта мукаддима хам булиб, унда астрономик кузатишлар методикаси берилган. Шунинг учун Улугбек фан тарихига буюк астроном сифатида кирган.

У тахтга утирган дастлабки йиллардаёк уз атрофига олимларни туплади. Шулардан бири мунажжим донишманд ^озизода Румий булиб, Улугбек уни устозим деб билган.

Улугбек серзавк султон булиб, мусика ва тарихга хам кизикарди. У кутубхонасининг мудири вазифасига шогирди Али Кушчини тайинлаган. 1449 йилда халок булган Улугбек китоблар хазинасининг бундан кейинги кисмати хам Али Кушчи билан боглик булган.

Улугбек укиб чиккан китоблардан уз асарлари учун цитата олган, шунинг учун турли олимларнинг асарлари унинг кутубхонасининг бойлиги хакида маълум бир тасаввур хосил килишга имкон беради. Кутубхонада филологик ишлар хам олиб борилар эди, шу ерда Фирдавсийнинг машхур «Шохнома» достонининг мукаммал матни тузилган булиб, мазкур кулланмада йигирмата катта ажиб миниатюра мавжуд. Кутубхона устахонасида яна бир дурдона масаллар мажмуаси «Камила ва Димна» хам кучирилган.

Бу кутубхона фондида нодир кулёзма асарлар жуда куп сакланган. Кутубхона тарихини урганган олимларнинг фикри хам, ривоятлар хам турлича, лекин уларнинг хаммаси бир фикрда, яъни кулёзмалар сакланиб колган, уни кидириш керак, деган фикрда якдилдирлар.

Темурийлардан Шохрух Мирзо, Бойсункур Мирзо ва Хусайн Бойкаронинг кутубхонаси хам адабий-бадиий, илмий китобларнинг хилма-хиллиги ва сони жихатдан Темурнинг Самарканддаги кутубхонасидан колишмас эди.

Шохрух Мирзонинг угли Мирзо Бойсункур 1397 йил 16 октябрда дунёга келган. У зехнли, аклли, доно бола булган, укиш ва ёзишни жуда барвакт урганган. Босункур 17 ёшга тулганда отаси унга Тус, Машхад, Абивард, Шумулкон, Хабушон, Нисо, Мозандарон, Астробод, Журжон вилоятларининг хокимлигини топширади. 1416 йили у отасининг вазири мансабига кутарилади. Ёш булса хам, у давлат ишларини мохирлик билан олиб боради. Отаси сафарга

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-1167-1174

кетганида, унинг урнига ноиблик хам килади. Биродари Улугбек сингари Бойсункур хам илми ва фазилатлари билан танилади. Бойсункур Мирзо Х,иротда улкан кутубхона таъсис этади. Унда кирк нафар етук хунарманд: хушнавис хаттот Мавлоно Жаъфар Табризий раислигида китобат билан машгул булиб, китобатга лозим булган варроклик, саххофлик, тасвир, тазхиб, тажлид, вассолик, зарафшонлик ва бошка нафосат, бадиий санъат ижоди билан банд булганлар. Мавлоно Жаъфар Табризий Бойсункур Мирзо кутубхонасининг раиси, настаълик хатининг ижрочиси, Мир Алининг шогирди эди.

Мирзо Бойсункур ташкил этган кутубхона ва нигорхонасида куйидаги наккош ва хаттот, мусаввирлар ишлар эди: Мавлоно Шамс Бойсунгурий хаттотликда Бойсункур Мирзонинг устози, олти нав ёзувини мукаммал билган етук хаттот Халил Хдравий Бойсункур Мирзо тарбиясини олганлардан, у чизган Амир Темур сурати бизгача етиб келган.

^авомиддин Шерозий-Шохрух Мирзо замонининг машхур мухандиси, меъмори ва таррохи эди.

Уша давр тарихнависларининг эътирофига кура, шу 40 нафар хунарманд уз хамдаст хам пешалари билан хар бири замон ажибаси, даврон нодираси булган. Бойсункур Мирзо кутубхонасини йирик нафис санъат академияси деса хам булади. Чунки бу ерда факат китоб кучириш билан шугулланибгина колмай, нодир кулёзмаларнинг илмий танкидий матнини тиклаб, тасвирли альбомлар хам тузганлар.

Бойсунгур бошлик хунар эгалари Фирдавсийнинг «Шохнома»сини турли кулёзма нусхаларини туплаб биринчи бор тулик ва мукаммал нусхада кучирганлар. Мазкур кулёзма Жаъфар Табризий томонидан 1425-1430 йиллари кучирилиб, мусаввирлар уни йигирмата сурат билан безаб тасвирлайдилар.

Бойсункур Мирзо «Шохнома»нинг бу нусхасига мукаддима ёзади ва бу адабиёт тарихида «Бойсунгур мукаддимаси» номи билан машхурдир.

Бойсункур Мирзо олти хил ёзувни мукаммал билган хаттот хам булган. Машхаддаги онаси шарафига курилган Гавхаршодбегим масчитидаги ёзувларни унинг узи ёзган. Бойсункур Мирзо кутубхонасида яратилган уша давр тасвирий санъати дурдоналари булмиш тасвирли китоблар сунги пайтларгача топилмасдан келар эди. Гарбий Европа ва Шарк санъатшунос олимларининг тадкикотлари натижасида мазкур кулёзмалардан баъзиларининг сакланаётган жойлари аникланди. Улар гарчи турли мамлакатларга таркалиб кетган булса хам, кутубхонадаги баъзи китоблар бизгача етиб келган. Хрзирги

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-1167-1174

кунда Бойсункур кутубхонасида яратилган китобларнинг аксари Истамбул ва Техрон музейларида сакланмокда.

Марв ва Бухоро турли тарихий даврларда хам Урта Осиёнинг сиёсий ва маданият маркази хисобланган. Биз аждодларимиздан колган олтин мерос булмиш кулёзма ва бошка бебахо манбалардан шуни биламизки, Бухорода кадимдан жахонга машхур илм масканлари ва кутубхоналар мавжуд булган. XVI - XVIII асрларда Бухорода иккита йирик сарой кутубхоналари мавжуд булган. Бу кутубхоналардан бири Шайбонийлар саройи кутубхонасидир.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, Урта Осиё худудидаги халклар кадимдан кутубхоналардан илм олувчи зиё маскани сифатида фойдаланиб келганлар, хамда уларнинг орасидан жахонга машхур олиму фузалолар етишиб чикканлар.

REFERENCES

1. O'zbekistonda kutubxonachilik ishi, T., 1989;

2. Qosimova O., O'zbekistonda kutubxonachilik ishi tarixi, T., 1992;

3. Oxunjo-nov E. O., Turkistonda O'rta asr kutubxonachilik va bibliografiya ishlari mada-niyati, T., 1994. Mirali Maxmudov.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.