CC BY
7оригинален научен труд
УДК: 811.163.3'373.21
ЗА ИМЕТО НА ГРАДОТ КРИВА ПАЛАНКА
Весна Миовска
Институт за македонски ]азик „ Крсте Мисирков " Универзитет „Св. Кирил иМетоди]", Скоп]е, РепубликаМакедони]а
Key words: oykonyms, hydronyms, place names, etymology
Summary: Kriva Palanka (a town in the north-eastern part of Macedonia) is a two-component name of kriva (=reka) "curved river", and palanka "a small town". According to historical data, the town was originally called Kriva Reka, and then Kriva Reka Palanka. During the Ottoman Empire, the town was called Egri Dere (a Turkish translation of the Slavic name), and then Egri Dere Palanka. In medieval times, the upper part of Kriva Reka was called Sarandapor "40 ships". The turks called it Krk Gecid (a translation of the greek name). In relation to this, in this study we make comparisons of hydronyms and toponyms.
Клучни зборови: о^оними, хидроними, топоними, етимологща
Резиме: Крива Паданка (град во североисточниот дел на Македонща) е двокомпонентно име од крива (= река) „река што кривули" и паданка „мал град, гратче". Градот првично се нарекувал Крива Река, а подоцна Крива Река Паданка. Турското именуваае било Егри Дере (превод на словенското именуваае), а подоцна Егри Дере Паданка.
Крива Река во горниот ток, во средновековието, се нарекувала Сарандапор „40 брода". Турското именуваае било Крк Гечид (превод на грчкото именуваае). Во врска со овие именувааа се прават споредби со хидроними и топоними.
Крива Паланка е град во североисточниот дел на Р.Македонща, сместен под падините на Осоговските Планини, на двата брега на Крива Река. Се граничи: на север со Р.Србща, на исток со Р.Бугарща, на ]уг Осоговската Планина ]а дели оваа област од општините Кратово, Кочани и Делчево, а на запад со Страцинската Планина е одделена од Кумановската област.1
Во XIX век Крива Паланка претставувала развиен град. Во 1870 год. имала 4.352 жители, од кои 3.252 Македонци и 1.100 Турци.
1 Е. Стоевска-Денчова, Кривопаланечкиот говор, Посебни изданща, кн. 42, Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков", Скоще 2004, стр. 8.
Статистичките податоци од 1900 год., 1948 и 1981 год. укажуваат дека Кривопаланечкиот регион, во однос на етничката припадност на неговите жители, претставува хомогена целина, насе-лен речиси исклучиво со Македонци и незначителен бро] на припадници на други националности.2
Нашите историски податоци говорат дека Крива Паланка за првпат се споменува во 1570 год. како Крива Паланка, запишано Бгри Дере, т.е. Крива Река Тур док У/5 361. Потоа следуваат податоците од XVI в.: Стра^ин, Иггри дере Ив СМ 151; 1666. град Кратоко... 8 град Паланъке Ив БСМ 154; 1672. ...юртами \ Крикоу Р5коу оу монастирь Л5сноео... \ Паланкоу Ив БСМ 164; 1672. ...\ КриЕоу Р5коу оу момАстирь Л5смоко... ырьтА^и \ ПалАнкоу... 1ыкимь Божикь Сто] I бр. 1673; 1672. ...И писа се писание у грАд Паланке, еа лето 7174 (= 1666), месе^а ферфара прки д'м Угр-Скал 64; 1683: комак.е. ей Паланк оу Крикои Р5^и Ив БСМ 149; XVII в.: Игри дере Сто] 466; 1805: Бгри-дере Палажа Угр-Скал 100; 1860,70. ...Даеаши го Лгуш от Паланка Угр-Скал 108; 1875: Паланка Нов 141; 1889. Паланка Верк 370; 1900. Крива Паланка (Бгри Дере Паланка) Кън Мак 524; 1903: Игри дере -XVII в. Сто] 466; 1914: Крива Паланка Ву] 210; 1925: Кр1ЕА Река Пал(ан)ка Сто] 13; 1943: Крива-паланка Мик 156; Крива Паланка Поп 1948, Поп 1961, Поп 1971, Поп 1981, Поп 1991, Поп 2002.
Врз основа на турските пописни дефтери, записите, натписите, летописите и пописите, може да се размислува за тоа дека градот прво се нарекувал по името на реката3, а потоа град што се наога на посочената река, за на кра] особено во пописите да ]а заеме првата компонента од водното име и да го додаде името на градот. Вакво заемаше е невообичаено во о]конимщата.
Турското именуваше, би рекле, е превод на словенското, имено: градот се нарекува по името на реката, за потоа да ]а добие втората компонента за ознака на град.
2 За бро)от на населението и за нивната припадност в. поопширно во докторската дисертаци)а Топонимщата во Кривопаланечко (во ракопис), одбранета во 2010 год. на Филолошкиот факултет „Блаже Конески" при Универзитетот „Св. Кирил и Методу" во Скоще.
3 Вакво именуваше е вообичаено во о^онимщата, сп. ги имишата на селата: Река (Скопско), Речица (Кумановско, Охридско), како и: Железна Река (Гостиварско), Лева Река (Ресенско), Мала Река (Скопско), Патишка Река (Скопско), Пуста Река (Крушевско); Голема Речица, Мала Речица (Тетовско).
Прецизно кажано, на Kriva Paianka й претходат следниве именувааа: KpHBa ReKa (\ Кривои P5koy) ^ Paianka vo Kriva Peka (Палажх oy Кривои Р5^и), односно Kpiva Peka Paianka (КрУка Река Пал(аи)ка) ^ Kpiva Paianka ^ Paianka (Палатка).
Крива Паланка (дщал. Kpíva Paiánka) е двокомпонентно име од крива (= река) „река што многу врти, кривули; кривулава река" и паланка „мал град, гратче" < итал. palanca „утврдуваае со ограда" од нар. лат. palanca, лат. phalanx. Сп. буг. naianka „мал град или големо село", срхр. naianka „населено место", ром. palanca „1. арх. ограда, плот (од кол]е) 2. засолниште, потслон (за добиток)", рус. naianka „утврдуваае со ограда", тур. palanka = palanga „1. град, гратче 2. стражарница".
Крúва Рéка тече низ атарот на селата Гиновце, Градец, Костур, Мождиваак, Тлъминце и Узем. Во топонимщата околу 32 реки го носат истото име. Мегутоа, зборот паланка е регистриран само raj топонимот Палáнка - рамна месност, нив]е, песочина, кра] р.Вардар (Градско, Титоввелешко). Останатите 10 топонима се однесуваат скоро исклучиво на придавски образувааа од Крива Паланка, сп: Палáначка Мала - маало на до_|денци од Паланка (Ругинце, Кумановско), Палáначкo Цаде (Облавце, Кумановско), Паланáчко Цáde (Младо Нагоричане, Кумановско), Палажчка Чéшма - чешма на новодо_|дените од Паланка (Стар Истевник, Делчевско), Палáнечки Излак - бунар (Стар Истевник, Делчевско), Палáнечкuте Kopúu -шуми сопственост на до_|дени од Паланка (Стар Истевник, Делчевско), Палáнечко Мало - маало на доселени од Паланка (Мо]анци, Кочанско), nmáHe4m Чукáрче (Луково, Кратово), Палáнкалиите - маало; доселеници од Крива Паланка (Стар Истевник, Делчевско), Паланчáнска Корща - рид, шума, на Паланчанци (Ора, Кумановско).
На турското Егри Дере (Иъгри дере, Игри дере) му претходи именувааето Егри Дере Паланка (Егри Дере Палапка).
Егри Дере одн. Егри Дере Паланка е двокомпонентно одн. трокомпонентно име од тур. egri „крив, свиткан, искривен", сттур. egri „исто" и dere „рекичка, поток" и palanka, palanga „1. град, гратче 2. стражарница".
Идентично значеае има и селото Егридери во Драмско, како и трите села со прва компонента Егри, имено Горно Егри4, Долно Егри и Средно Егри во Битолско.
Само два топонима се регистрирани со турско именуваае. Тоа се: Егридере - крив дол (Драмско), Егридерцки Път - пат за село Егридери (Горенце, Драмско).
Според ЖСтанковска5 денешното име Крива Паланка е сложено име составено од компонентата Крив, ща е рамна на придавката крив, и од компонентата Паланка, ща е рамна на апела-тивот паланка од тур. palanka „град; стражарница". Притоа, од формата на името Егри Дере Паланка се задржале компонентата Егри, ща е преведена со Крива, и компонентата Паланка, ща не е пре-ведена на македонски ]азик, додека компонентата Дере отпаднала од новото име на градот. Така се добило сегашното име Крива Паланка кое не ]а одразува вистинската конфигурацща на месноста, биде]ки не се работи за „крив град".
Податоците говорат дека во горниот тек на Крива Река се наогала Криво-речна Клисура. J.Иванов (БСМ 140-141, 149-150) информира дека во средните векови таа клисура била позната raj Византщците со име Сарандапор (сп. 1463: ...и доходи oy мАмлстирь САрАмдАпорь na Крикои Р5^5...). Името, според него, е од грч. oapavm nopoi „40 брода", поради многубро_|ните премини на реката. И Турците оваа клисура raj горна Крива Река ]а нарекувале исто така Krk Gegid < тур. kirk „четириесет" и gegit „брод". Името на Кркла, што лежи на на_|горниот дел на Крива Река, се врзува исто така со тур. kirk „четириесет".
Врз основа на сознанието дека на_|старата потврда за Крива Река датира од 1570 год., а за Сарандапор од 1463 год., се наметнува размислата дека Сарандапор е постаро именуваае на Крива Река. Подоцна, кога бил изграден манастирот, то] го добил името Сарандапор, а името на реката станало минато.
Само едно име на село е образувано од првата компонента на водното име, имено Сарандиново (Прилепско), веро]атно од л.и. Сарандин, Сарандино, изведено од Саранди, Сарандо < грч. capavxa „четириесет", заштитно име „да живее четириесет дена"6. Во топонимщата регистрирани се два топонима: Сарандар - поле; нив]е,
4 М. Митков предлага и други значена, како од антроп. *.1егро, *.1агро, од фран. angre „кисел" или од алб. egër„остро, грубо, строго". В. за ова во: .1азикот како егзистенцщаленмодел, Македонска реч, Скоще 2007, стр. 109.
5 Македонска о)коними]а, кн. втора, Скоще 1997, стр. 138.
6 О. Иванова, Македонски антропономастикон (XV—XVI век), Скоще 2006, стр. 390.
бавчи ^оин, Гевгелиско), Cарандúнка - трап, наоколу шyмa (Крчишта, Костурско).
Турското именуваае Крк Гечид е превод на грчкото именуваае
Сарандапор.
Две имиша на села се образувани од првата компонента на водното име, имено Кркла (Кривопаланечко) и Крклино (Битолско).
Наша претпоставка е дека Кркъа е од *Кркд]а (= еьсь) < Кркд(е) + суф. -¡а, а Крклино од *Кркдино (= село) < Кркд(е) + суф. -ино, од антроп. Кркде од Крк < тур. kirk „четириесет" или од стсл. кргкг „врат, грло" и суф. -де7. За овие две села, колку што ни е познато, мислеае даваат J.Зaимов8 и Д.Станковска9.
Во топонимщата нотирани се три топонима, што се придавски образувааа од двете села, сп.: Кркдижт^ Тумба - ридно место на синор со с. Крклино (Кукуречани, Битолско), КркдuнcкóvПатче - пат за с. Крклино (Кукуречани, Битолско), КрклЛнока Рéка - река што тече низ селото (Кркъа, Кривопаланечко).
Ово] прилог е потврда на аксиомата дека во ономастиката -науката за имишата по]авата на името не е случала. Името ]а крие сво]ата та]на сè до моментот кога таа не се разоткрие. Разоткривааето се наога во исторщата - во записите и натписите. Благодарение на нив се констатира дека Крива Паданка првично се нарекувала Крива Река, за подоцна да следи именувааето Крива Река Паданка. Турското именуваае било Егри Дере, а подоцна Егри Дере Паданка.
Крива Река во горниот ток, во средновековието, се нарекувала Сарандапор. Турското именуваае било Крк Гечид.
7 Цит. дело, стр. 237.
8 J. Заимов смета дека Кърклино е од *Къркляне < MИ *Къркло, *Кркля, сп. Кръкля. В. за ова во: Заcедване на бьтареките cnавяни на Балканcкuя Подyоcтров. Проучване на жuтедcкuте имена в бъпгареката топонимия, София 1987, стр. 60, 145.
9 За Д. Станковска името на селото Крклино претставува посесивно елиптично образуваше добиено од првобитната атрибутска структура *Кркдина (Вьеъ) или *Крклино (Седо), чщашто придавка може да биде образувана со посесивниот придавски суфикс -ин во формата за ж.р. -ина, одн. во формата за ср.р. -ино од личното име Кркла или со посесивниот придавски суфикс -ъ во формата за ж.р -а, одн. во формата за ср.р. -о од личното име Кркдин.
Постарото име на селото било Крклина, додека формата Крклино е релативно понова, односно не]зиното по]авува№е треба да се очекува тогаш кога се изгубила им. выть, а останала да суштествува само им. cедо, така што формите Крклина и Крклино се употребувале до наново време. В. за ова во: Македонака о]конммща, кн. прва, Скоще 1995, стр. 161.
Cпоpедбaтa со топонимиjaтa10 сметaвме декa е нужня, биде]ки сaмо нa то] нячин можеше дa се добие увид во зaстaненостa нa гоpеспоменaтите топоними и, яко се, во колкaвa меpa е зaстaпеностa.
Cе увиде декa од гоpеспоменaтите именувяая Крта Река е зaбележaнa 32 пяти и Егpuдеpu (кяко село) сямо еднaш. Oстaнaтите топоними ja содpжaт пpвaтa компонентa од именyвaftaтa. Tоa се: тpите селa со опpеделбa Гopнo Егpu, Дoлнo Егpu и Cpеднo Егpu, село Capaндuнoвo и двя топонимя Capaндap, Capaндuкa, две селя Кркла и ^mmo.
Иш^е^о е што Паланка кяко топоним се сpекaвa сямо едняш. Овя би можело дя знячи декя япел. naлaнкa во мякедонскиот ]язик е во pеткa yпотpебa.
СКРАТЕНИЦИ:
¡. Извopu
Bеpк = C. И. Bеpковичъ, Tonoгpaфuчеcкo-эmнoгpaфuчеcкuй oчеpкъ Maкедoнlu,
C.-Петеpбypгъ 1889. Byj = M.A.ByjMHnh, Речтк мета у ocлoбofyенoj o6mcmu Cmapе Cpбujе, Бео^яд 1914.
Ив БCM = Й. Ившов, Бългapcкu cmapuнu us Maкедoнuя, ^фия 1931. Ив CM = Й. Ивянов, C5 верна Maкедoнuя (ucmopuчеcкu uздupвaнья), Озфия 1906.
Kb Maк = В. Kънчов, Maкедoнuя, еmнoгpaфuя u cmamucmuкa, Избpaни
нpоизведения, том II, ^фия 1970. Mик = В. Mmm^^ Пpouзхoдъ u значенж на uменama на mmum 5 гpaдoве,
cелa, р5 км, nлaнuнu u м5 жа, ^фия 1943. Нов = C. НовяковиЬ, Зашжш cnoменuцu cpncкuх држава cpед№егa века, Бео^яд 1912.
Поп 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 1994, 2002 = Нacеленuе no
вoзpacm u no тл, no нacеленu мета, cnopед nonucumе cnpoведенu bo Ре^блжа Maкедoнuja no Вmopama cвеmcкa eojm, книга II, III, Cкопjе 2006.
Cx-Ден = E. Cтоевскa-Денчовa, Кpuвonaлaнечкuom гoвop, Посебни издян^, кн. 42, Институт зя мякедонски ]язик „^сте M^^ro^", Cкопjе 2004. CTOj I = Л. Cтоjaновиh, Cmapu cpncкu затcu u нamnucu, ка. I, Беогряд 1902.
Typ док V/5 = Оnшupен nonucен дефmеp за Kуcmендuлcкuom тнцак oд 1570 г.,
том V, книга 5, CMm^ 1995. yip-^an = Рядмиля Угpиновa-Cкaловскa, Зат^ u леmonucu, Cкопjе 1975.
10 Kоpистенa е Кapmomекama на Одделенuеmo за oнoмacmuкa пpи Институтот зя мaкедонски jaзик „^сте Mисиpков".
2.
Jазици
алб. = албански стсл.
буг. = бугарски итал.
грч. = грчки лат.
ром. = романски нар.лат.
рус. = руски сттур.
срхр. = српскохрватски тур.
фран. = француски
= старословенски = италщански = латински = народнолатински = старотурски = турски
3. Други скратеници и
антроп. = антропоним
апел. = апелатив
арх. = архаичен
одн. = односно
соп. име = сопствено име
сп. = спореди
ср.р. = среден род
л.име = лично име
МИ = месно име, име
на населено место
в. = век
дщ'ал. = дщалектен
ж.р. = женски род
им. = именка
суф. = суфикс
