CC BY
12ЗА ИМЕНУВА&АТА НА МР&АВЧЕВЦИ ВО МАКЕДОНСКАТА И ВО СРПСКАТА ТРАДИЦША И ИСТОРИОГРАФША (СПОРЕДБЕН АСПЕКТ)
Бкщана Ристовска-Досифовска
Универзитет „Св. Кирил и Методщ]", Македони/а
We find mostly different forms of naming the Mmjavchevy's dynasty and its members throughout the Macedonian and the Serbian tradition and historiography. Accordingly, we analyze the problem concerning the King Volkashin's name, the King Marko's title and the name of Mrnjavchevy's dynasty. Analyzing these forms, many factors should be taken into concideration. An interesting question appears if and how the different experiencing of the historical events could influence the transmission of their names throughout the traditions among the Macedonians and among the Serbians, or how the different emotions have determined both the traditional images and names in the folklore of the two peoples separately as well as their reflection in the historiography.
Во македонската и во српската традицща и историографща се срекаваат Haj4ecro различни форми на именувааето на династщата на Мраавчевци. Притоа треба да се имаат предвид повеке фактори што извршиле влщание. Интересно е прашааето дали и како доживувааето на историските настани можело да влщае во трансмисщата на нивните ликови низ традицщата, одделно raj Србите и raj Македонците, односно колку различните емоции ги детерминирале традиционалните претстави во фолклорот на двата народа, како и нивниот одраз во историографщата. Во таа смисла го разгледуваме прашааето околу името на кралот Волкашин (наспроти Вукашин) и именувааето на Мраавчевата династща, односно фамилщарното име на членовите на кралското семеjство (наспроти МрыаечевиК), a посебно внимание заслужува титулирааето на кралот Марко (наспроти КраъевиК). Разгледувааето на овие форми, со посебен осврт на епосот, добива и посебно значеае при анализата на улогата на овие личности во историските настани на Балканот од една страна и нивниот третман во jужнословенската традицща од друга страна.
Династщата на Мраавчевци со репрезентите кралот Волкашин (1365-1371), брат му деспот Углеша и син му кралот Марко (1371-1395) оставила длабоки траги во исторщата, во културата и во традици ата на македонскиот народ, како и на некои други балкански народи. Во врска со исторщата на Мраавчевата династща, историските извори сведочат за неjзиното искачуваае во хиерархщата на Српското Царство. Според еден запис, во 1350 година Волкашин бил жупан во Прилепскиот краj, додека документ од Урош V го спомнува Волкашин помегу сведоците како „chelnik" Наjвероjатно во 1361 година TOj веке бил наjвлиjателната личност до Урош V, а според некои извори, пред прокламирааето за крал, jа носел и титулата деспот. Подоцна Волкашин jа добил кралската круна (1365) и било воспоставено совладетелство помегу него и царот Урош. Углеша, пак, околу 1346 година управувал кратко време како Душанов намесник во околината на Дубровник. Според едно решение на Големото Собрание на Дубровник, TOj е „Uglese barono", а во една грчка повелба од манастирот Кутлумуш (X 1358) е засведочен „Углеша велик вюевода" Истовремено со прогласувааето на Волкашин за крал, Углеша станува деспот и jа управува областа со седиште во Серез. Постоеаето на братот ^ко не е потврдено . Кралството се простирало главно во западниот дел од Македонка, со седиште во Прилеп. Во почетокот кралот Волкашин ковел монети со натпис од царот и од кралот на другата страна, а подоцна само со своj натпис. То] го прогласува синот Марко за млад крал, односно за своj наследник (помегу
1 Постсуат различни интерпретации на титулите што ги носеле Волкашин и Углеша. На пр., според Мавро Орбини: „Волкашин челник и неговиот брат Углеша", односно Волкашин бил „негов пехарник", Углеша „главен кошушар", а Волкашина го именува и како Кралес (Орбин 1968: 42-50). Пишува и за „Vulcashin Despot, & Ugglescia suo fratello" (Orbini 1985: 268). Преведува^и го Орбини, J. Раик вели дека „Вулк или Вулкашин Деспот" raj него е наречен „Кралем или Чашником", а Углеша „первоначалным Дворникомъ" (Раичъ 1823: 773-774). Во посебното поглав]е за „Волкашинъ кралъ" Раик вели дека Душан го поставил Волкашина за „Царскимъ вшочершемъ сирйчъ стартшиною вшарскимъ", а „Углешу Протоспатарскимъ (Царскаго Оружоносца)" (Раичъ 1823: 529). Срекковик, раскажува^и за зацарувашето на Душан и Елена, пишува за поставувашето на Волкашин за „царев управител крунских добара и камерариус", биде^и Урош бил уште дете. То] го преведува „oivorpoi; тои ßaailern^" со „виночерпща", „о тяокоцоа" со „командант кошиштва", а за Го]ко вели дека добил титула логотет (СреЙковиЙ 1888: 522-527). Според Халкокондил, Волкашин станал „oivo^oo^" (пехарник), а Углеша „тяокоцоа" (котушар). Сп.: Jиречек 1959: 346-385; Острогорски 1970: 435-456; МирковиЙ 1925: 11-26; ЪирковиЙ 1979: 153161; МихалчиЙ 1975; Панов 1983; Здравев 1997: 319-330.
1. IX 1370 и 31. VIII 1371). Одржувани се активни трговски врски со Дубровник и посщат непрщателски односи со големците од некогашното Душаново Царство, кои се влошуваат по Косовската битка (1369), кога се поразени вотките на Немааикевската династща (Лазар Хребелановик, Никола Алтомановик и царот Урош) од страна на вотките на новата Мраавчева династиjа (кралот Волкашин и деспотот Углеша), а царот Урош е заробен. Кралот Волкашин и син му Марко (пролетта 1371), заедно со Балшите, подготвуваат напад на Никола Алтомановик. Есента истата година Кралот Волкашин и деспотот Углеша со во^ка се спротиставиле во битката ка| Черномен на р. Марица (26. IX 1371), каде што и загинале. Кралскиот трон го наследува Волкашиновиот син крал Марко (1371-1395) со тро^ата брака Иваниш, Андрщаш и Димитрща, управуваjKи значаjна територща, иако некои делови се заземани од Лазар, Никола Алтомановик, Балшите и од Турцит. Кралот Марко е последниот христиански крал пред османлиското завладуваае, успева да jа задржи внатрешната самоуправа на државата, владее независно од српските големци, води активна надворешна политика, а турски вазал или одузник станува наjвероjатно по 1385 година. Завладувааето на целата територща на Македонка, освен градот Солун (V 1430) се случило по битката ка| Ровине (1395), кога кралот Марко загинал заедно со Константин Деjанов (Ристовска^осифовска 2002: 165-182).
Но, кои се и како се именувани Мраавчевци во народната мемориjа каj Македонците и од Србите?
Изворите за династщата на Мраавчевци се малубро^и или несигурни, но сите нивни ликови го нашле своето место во народната традицща - присутни во народната поезда, исто колку и во прозата (Маретин 1966: 233-237; Симитчиев 1981: 20-32; Вражиновски 1992: 149152). Како на^стакната фигура се jавува кралот Марко претставен како ненадминлив jунак со натчовечка сила, со брзиот коа Шарец што можел да jа стигне вилата, ги крстари друмовите, дели мегдани и правда, ги штити немокните, се одмаздува. Во врска со именувааата, во фолклорот и во традицщата на Македонка, од каде што и потекнува оваа и династща и традициjа, а потоа се проширува во фолклорот на другите балкански подрачjа, кралот Марко се jавува со своjата кралска титула, соодветно и во современите нему записи (Крал Марко) и во македонскиот фолклор како Марко Крале или Крале Марко или Крали Марко итн. (ретко Марко Кралевике/Кралевити).
Ликовите на Мраавчевци се срекаваат и во српската традицща, но со нешто поразлични атрибути и со поинакви именувааа. Ликот на кралот Марко ужива полна популарност, но неговата титула во српската традицща - Кралевик, го рефлектира речиси исклучиво времето на неговиот статус на принц-наследник на кралот Волкашин („млад крал" - во периодот на совладателството на неговиот татко со српскиот цар Урош). Оттука произлегува прашааето околу народното поимаае на историските реалности во односите помету Мраавчевата и Немааикевата династща. Имено, борбата за српскиот царски престол се рефлектирала во низа пееаа, во кои истовремено се jавуваат Крал, Вукашин, Мръавчевик Го]'ко, млади Урош и Кралевик Марко („Чще jе царство" од Сара^ща 2004: бр. 69). Карактеристично е пееаето „Урош и Мраавчевики", во кое е одразена борбата за царството преку битката на Косово Поле помету четири табора, предводени од Вукашина крала, деспота Углеше, во]еводе Го]ка и царевиИ-Уроша. Притоа, во се^ случаj Кралевик Марко е оноj што jа решава ситуацщата и му jа доделува власта заслужено на не]ака Уроша, додека Волкашин е оно] што jа добива заслужената казна (КарациЙ II 2004: бр. 34). Тоа сосема кореспондира со народното перцепираае од Србите на историската улога на кралот Волкашин како узурпатор на српскиот трон и со подоцна создадениот мит за убиството на Урош од страна на кралот Волкашин. И наследувааето на српскиот престол се одразило во цела низа творби. Овде jа издвоjуваме „Смрт Душанова", во ща можат да се забележат неколку историски елементи: „српски цар Степан" е на смртна постела и му го предава на „Вукашине крале", да го владее седум години и осмата да му го предаде на „неjак Урошу" (но, останува да владее шеснаесет години). Тоа е мету ретките песни во кои „КралевиЙ Марко" е „сина самоволна", од кого се жали неговиот татко (КарациЙ II 2004: бр. 33). Многу е карактеристично тро^ото именуваае на Марко како КралиИ, Марка КралевиИа и КралевиИ во песната „Смрт Маркова", во ща се конкретизира и годината на неговата смрт („живлег триста и седам годинах"), како и неговото гробно место (во В/Ф/илендарската црква под патосот, без мермер) .
За оваа расправа ни се чини важно да се направи кратка споредба со далматинскиот и бугарскиот епос. Имено, во далматинскиот епос мотивите се поопшти: Марко се бори со Турци, контактира со унгарскиот крал, еднаш е белобрад старец, наjчесто е jунак, витез или Кралевик. Го нема мотивот (проблематиката) за наследството на царството (на Волкашин или на Урош), претставено низ „кавгата" или „борбата" кому да му припадне. Но, во
2 Кралот Марко порачал да го закопаат: „под патос од цркве, не чин'те ми гроба од мрамора" (Сара^ща 2004: бр. 121).
записите од П. Хекторовик (1556) се насетува друг реалистичен мотив: Марко и Андреjаш се караат за делбата на коаите, што коинцидира со нивната судска постапка за поделба на наследството на Волкашина во Дубровник (ЪирковиЙ 1979: 153-161). Притоа, треба да се забележи дека се пее за Андрщаш, raj умира „у тущ земли" (Народне 1964: 44-46). Во врска со титулите, истовремено се забележени кралската на Волкашин и наследничката на Марко (Вукашин крал, и Кралееик Марко), додека со сожалуваае се споменува, на пример, „Андрща неjака". Притоа, Марко е првородениот, а Андреjа второродениот3.
Во бугарскиот епос ретко се jавува формата Кралееик, биде^и немало историска основа и следствено ниту тенденцща да се зачува во народната меморща статусот на Марко како принц односно кралееик т.е. млад крал. Непостоеаето на релацща, па ни конфликт на интереси помегу владееаето на бугарските цареви и на Мраавчевата династиjа во нивната современост придонеле да нема стагнацща на титулата на Марко на ниво на принц.
Имено, во српскиот, освен вообичаениот анахронизам или променетите карактеристики на ликовите, треба да се забележи и поjавата на дво^и од ликови (Урош и Волкашин, Марко и Андреjаш итн.), кои имаат и историска оправданост ако се земе во обзир моделот на владееае во некогашното Српско Царство, продолжен и во државата на Мраавчевците. Во таа смисла е интересно титулирааето на Марко и Андреjа во песната „Смрт КралевиЙ Андрее", каде што на^рвин рамноправно носат титула кралееик, а потоа таа титула му останува само на Марко, додека вториот брат е кнежееик (Караций VI 2004: бр. 17). Значеаето на ова хиерархиско рангираае може да го поттикне разгледувааето на улогата на тро^ата брака на кралот Марко во државата и нивните мегусебни односи. Имено Андреjа можел да jа има улогата на совладетел на кралот Марко. Останува отворено и прашааето за нивните внатрешни односи, ако се има предвид заминувааето на Андреjа и Димитар во служба на кралот Жигмунд, како и претпоставката дека причината за разидуваае на браката било автократското владеае на кралот Марко.
Во овоj контекст е важно мислеаето на нашите први проучувачи на оваа тематика: народниот истражувач Г. М. Пулевски и славистот К. Мисирков (Ристовска^осифовска 1997: 113-120; Ристовска^осифовска 2005: 347-365). Начинот на ко^то jа интерпретирале исторщата за кралското семе^тво, а особено како ги именуваат Мраавчевци, претставува значаен аспект во развитокот на македонската историографща, во услови на непостоеае на современа македонска држава и институции. Уште поинтересен е фактот што TOj начин на проучуваае и именуваае на Мраавчевата династиjа не бил забележан, ниту пак општо прифатен и во времето по создавааето на модерната македонска држава, се до денеска.
Во однос на именувааето на Мраавчевци (Ристовски 1997: 7-21; Ристовски 2000: 282-298; Ristovska-Josifovska 2002: 194-199), Пулевски е карактеристичен: нивниот татко за него е Мръак4, синовите се Мрыоеи, па оттаму и нивното родословие е мрыоеско; Волкашин е В'лкан, а тие сите сеМръоеци илиМрыаечееци (Пулевски 2003: 513). Именувааето на едно место како Углеша Мрыаечееик или еднаш како кралееик Марко се механички преземааа од користената литература, биде^и на други места се зборува за В'лкан (Вукашин), Углеша и Го]'ко - синоеи Мртъоеи (Пулевски 2003: 505) или за кралот В'лкан, брат му Го]'ко и Углеша Мр}ъоески (Пулевски 2003: 512).
К. П. Мисирков, пак, пишува за „ крал Волкашин " и за „ крал Марко ". Таквиот однос го задржал и во врска со другите македонски владетели, нарекува^и го, на пример, Константина „Де]аное ". Сето тоа е во согласност пред се со современите извори, во коишто и не постсдат формите Мраавчевик или Кралевик, а секако не и ДеjановиK, а исто така кореспондира и со процесот на создавааето на презимиаата на Балканот, raj може да се нарече задоцнет, но ко^то подразбира идентификацща и конкретизацща на личностите наjчесто според името на таткото и сл. Во врска со именувааата во научните трудови, Мисирков се запрашува зошто „Кралевич", а не „Крали" Марко; зошто „Вукашин", а не „Волкашин" (Мисирков 2007: 284-285). То] истакнува дека „Крали Марко т.е. Крал Марко, од Србите е само КралевиЙ, т.е. принц Марко" (Мисирков 2007: 291). Според него, тоа претставува преземаае на српското поимаае на jужнословенскиот епос.
3 На пр., „Првога ]е КралевиЙа Марка, а другога Андри)у не]ака" во песната „Крал Вукашин и вила Мандалина" (Hrvatske I/1 2004: бр. 51) или во „Ро^еае Марка КралевиЙа" (Hrvatske I/2 2004: бр. 1).
4 Можеме да претпоставиме дека знаел за такво или слично лично име, според кое и го оформил името „Мърньяк" (Пулевски 2003: 505), како единствено по форма во историографщата, употребено за таткото на кралот Волкашин. Постои презимето Мрнзеески, од лично име Мрнзе - од Мрн+зе и презимето Мрнчеески, од лично име Мрнче - од Мрн+че (Речник II 2001: 132). Во изворите се срекава чиновник на кралицата Елена „Margnanus" во 1280 г. во Требиае и „Казньць Мрьнань" околу 1289 г. (7иречек 1959: 360-361). Забележени се имиаата Мрта и Мрпан (ГрковиЙ 1977: 141-142) За етимолошкото толкуваае за зборот „mrnjak, gen. mrnjka,m" види: Skok 1972: 470. За *тътёй/*тътЛ од прасловенскиот лексички фонд, неговата употреба и разните значеаа во некои словенски ]азици сп.: Этимологический 1994: 253.
Мисирков пишyвaл за овие теми во повеке наврати, остава]ки интересни согледуваша, како, на пример, ставот за позицщата што ]а имале Мршавчевци во српската држава и посебно нивната улога во создавашето на Дyшaновото царство. Според него, прогласувашето на српскиот владетел Стефан Дyшaн за цар во Скоще се должело на традицщата што постоела во Македонка за крунисуваше со царско достоинство, а „македонските бол]ари" биле оние што го поддржале стапувашето на престолот на царот Душан, симнyвajки го татко му Стефан Урош III, ^што пак се потпирал врз поддршката на српското бол]арство. Оттука пpоизлeгyвaaт и спецщалното место што го заземале Волкашин и Углеша во хиерархщата на српската држава - титули и на]видни места во Советот на Душан, ко_|што се зацарил во Скоще и го определил за престолен град. Според Мисирков, Македонка не влегла пасивно во составот на државата на ^машичевцоте, туку таа играла активна улога - се наложила со политичкиот преврат во Србща (1331) и, според него, „наметнала" сво]ата култура и политичките сфакаша за патрщаршиството и за царската титула (Мисирков 1991: 409-410).
Врз анализата, пак, на ]ужнословенските легенди за жинидбата на кралот Волкашин и причините за популарноста на кралот Марко, како и образложението за омразата на Србите кон Волкашина, Мисирков препорачува паралелно проучуваше на ]ужнословенските епоси и разликуваше на дво_|ственост или тро_|ственост на ]ужно-словенскиот епос, што претставува одраз и на различните доживуваша на настаните од втората половина на XIV век од страна на ]ужните Словени. Причините за борбите на Волкашин и Марко со „северните кнезови" од ова царство и неговиот распад можат да се об]аснат со културно-националните разлики што постоеле помегу северот и ]угот на Душановото Царство, додека пак причините за популарноста на ^алот Марко се политичката улога на кралот Волкашин и де_|носта на Марко како заштитник на Балканот (Мисирков 2007: 293-294).
Особено важно за нашата тема е теорщата за потеклото, развитокот, распространувашето и карактерот на епосот за кралот Марко сред ]ужните Словени -создаден во Македонка, а подоцна преземен и во фолклорот на соседните народи. Процесот на пренесувашето се случувал во XV и XVI век, кога, според Мисирков, разни дубровнички трговци во Македонка ги слушале песните со тажни мотиви за губешето на слободата и ги пренесувале во своите краишта (Мисирков 2007: 397-398) . Прашашето е дали различното претставуваше на Мршавчевци во ]ужнословенскиот епос и посебно начинот на титулираше на ^алот Марко би можел да биде индикатор или патоказ за неговото распространуваше. Во врска со тврдешето за проширувашето на епосот преку Далмацща, нам ни се чини поверо]атно токму формите на името на ^алот Волкашин (Вутшш) и титулата на ^алот Марко (Kpa^euK) во далматинскиот епос да укажуваат дека TOj процес се случувал преку Србща, иако на^тарите зачувани епски песни потекнуваат од Дaлмaциja.
Heгaтивниот однос кон Мршавчевци е присутен и во постарата српска историографща. То] потекнува од третманот на кралот Волкашин како узурпатор на престолот, иако вистинскиот узурпатор бил Душановиот полубрат Симеон, ко]што се прогласил за цар. Волкашин станал крал на тогаш сосема легален начин, биде]ки само царската круна можела да се узурпира, а кралската се добивала. Сепак, TOj останал во немилост, особено по прогласувашето на неговиот син Марко за „млад крал", обезбедува]ки го престолот за сина си. Со тоа била загрозена и со текот на времето потисната „светородната династща на HeмaftиKeвцитe" (Михалчип 1979: 96-97)v Kaко еден од доказите дека нема место да се зборува за узурпацща на престолот, според Гурик, е и фактот што Волкашин не се нарекувал самодржец и никогаш не го користел титуларното име Стефан (Ъурип 1981: 157). Освен тоа, во врска со датумот на неговата смрт, Урош не само што не е убиен од Волкашин, туку TOj го надживеал него и вepоjaтно умрел на 2 или 4 декември 1371 година ^иречек 1952: 252; Михалчип 1979: 162). Шчинот на прераскажувашето на Урошевата смрт е во согласност со подоцна изградената традицща што го претставува Волкашина како убиец на царот Урош. Првпат се спомнува во изворите предизвикуваше насилна смрт на Урош во житието на Св. Jовaн Рилски, составено во 1453-1479 година од Димитрщ ^ш^^зен, според кое браката Волкашин и Углеша му го зеле престолот на Уроша, а во друга верзща злосторството му се припишува само на Углеша. Во постарите летописи Урошевата смрт доага по Маричката битка, а во поновите Волкашин го усмртува со удар со боздоган или со давеше Циречек 1952: 253; Jafteвaц 1968: 256-257; Банашевип 1971: 193-196). Околу ова прашаше полемизирале повекемина истражувачи Циречек 1959: 341-342).
^унисувашето за крал на способен големец, како што е Волкашин, ко]што не потекнувал од HeмaftиKeвскaтa династща, го забрзало опагашето на централната власт и
5 Според K. Симитчиев, пренесувашето на народните песни за кралот Марко од Македонща се об]аснува со миграцщата на македонското население во XV и XVI век, кое во периодот по Марковата смрт и турското заземаше на Македонка бегало кон север и северозапад (Симитчиев 1981: 82-87).
распадот на државата, а за другите големци то] бил натрапник и тие решително му се спротиставиле (МихалчиЙ 1979: 101). Судирот се одиграл на ^сово Поле (1369), мегу браката Волкашин и Углеша, на едната страна, и №кола Алтомановик, Лазар Хребел]ановик и царот Урош, на другата. ^а претставува, всушност, судир помегу српските големци и новата македонска династща - борба на македонскиот ]уг и српскиот север (Ристовски 1997:
15).
Отпорот и негирашето на новата Мршавчева династща во српската традицща што може да се проследи и преку српските родослови и летописи . Имено, тие го бележат напредувашето на Мршавчевци (Волкашин и Углеша) кон врвот на државната хиерархща, а притоа го претставуваат царот Урош како маченик: н мшога wzAObAiNÍd н м^тн н томиш'а пp'тpьп', глаголю же C BлькdШHNd н ОуглкшЕ (Стс]ановиЙ 1927: 84); или ^ бо уношь мшогаа ^лаа подЕть C pdБЬ ^онуь BлькdШHNd, глаголю, н ОуглкшЕ (СщановиЙ 1927: 85). Од таквиот став произлегуваат и квалификациите како БЕ^акошн BлькdШHNЬ н Оугиша (СтсуановиЙ 1927: 199) и сл. и замирашето на српската династща е запишано во српските родослови: ц^ь СтЕпашь poды Оуpoшd; ocTa Mzd бе^^дм (Сто]ановий 1927: 40) или, пак, шъ пошже пocл'дoвaNÏE плем'ше cpьБCкdгo кош'ць пpÏETь до по^дш^го Оуpoшd, н к tomU ne BQcTd кшЕгь въ шну (СщановиЙ 1927: 41).
За потеклото и значешето на името и титулата на кралот Марко постсдат различни мислеша. Според некои истражувачи, формата Mapm Kpaлe не е деминутивна, туку патронимска и го означува Марко како „син на кралот". М. Митков споменува, мегу другото, дека таа „се поклопува со семантиката на грчките генитивни форми KpáÁa и KpáXn од личното име KpàX^Ç" (Митков 1997: 387). Мегутоа, ова об]аснуваше нема историска основа, биде]ки според него би требало таткото на кралот Марко да се викал Kpaлeс. Сепак може повеке да се согласиме со мислешето на Р. Мароевик, ко]што истакнува дека патронимот Kpaлeвuh не бил изведен од татковото лично име, туку од титулата на неговиот татко (Маро]евий 1984: 186).
Всушност, таа титула била имено Маркова и то] бил идентификуван според неа. ^говиот лик се ]авува многу често, придобива]ки со текот на времето разни атрибути . Многу е веро]атно формата KpaMe да има деминутивно-хипокористично значеше, додека Kprnu да претставува аугментативна форма. И покра] сето тоа, во историографу ата, дури и ка] нас, неретко е нарекуван и Kpaлjeвuк, во согласност со српската традицща и историографща.
Се поставува прашаше зошто во српската традицща и историографща опстанал начинот на именувашето на Марко како Kpaлjeвuк, а не KpaM, каков што по смртта на сво]от татко то] навистина и станал. ^а е толку поважно ако се има предвид дека историските извори од различен вид го бележат Марко со неговата титула „млад крал" (во времето на совладателството на неговиот татко Волкашин со српскиот цар Урош), а подоцна и „крал" (по смртта на сво]от татко), додека формата „KpалjeвиK" не е забележена во современите записи за него (Ристовски 1997: 15 бел. 34, 16 бел. 36) е речиси секаде предаден според титулите, во зависност од тоа за ко] период се работи, и тоа: младаго ^ала Маока; ^альЕМ Мажомь и ^алы ^dp^ (Mdp^d); ^аль ^dp^ (СщановиЙ 1902: 48, 58-59, 63; ИвановиЙ 1967: 20) и сл. Ш, во српските летописи, то] станува: Mdpra ^алЕвн^, ^dp^d KpdUBHhd (СтсуановиЙ 1927: 121,123) и сл., а се срекава и идентификуван според татка си: „Марко Влкашиновъ" (Стс]ановиЙ 1927: 209). Веро]атно токму нетрпеливоста на другите големци од некогашното Српско Царство придонесла Марковата титула „крал" да не влезе и во српската традицща. Ш неа не гледале благонаклоно српските големци и одбивале да го прифатат не]зиниот легитимитет, иако правно го означувала како наследен владетел на Српската држава по смртта на царот Урош (сп.: Михалчик 1997: 31-42).
Името Вукошш, исто така, нема потврда во изворите од то] период. Во современите извори кралот Волкашин8 и брат му Углеша на]често се срекаваат како: ^аль BлькdШHNЬ (СщановиЙ 1926: 79; СщановиЙ 1902: 46); ^ал' BлкdШHNd (СщановиЙ 1902: 54); ^алы BлкdШHNd (Стс]ановиЙ 1902: 58); кpdль BЛЬKЬШHNЬ (Стс]ановиЙ 1902: 63); "дЕтоть ОуглЕша ... н bpdTd CB0EГ0 BлькdШHNd ^ал'"' (Ангелов 1967: 156) или само BлькdШHNÖ (Сто]ановиЙ 1926: 81). Во дубровничките документи на латински ]азик главно стои: rex Volcasinus (ЪирковиЙ
6 Волкашин, Углеша и Го]ко се присутни, во прилагодена форма, и во каталозите на косовските воини (ПетровиЙ 2004: 53).
7 Формата Mapко Kpane нема значеше на npuнц (кpaъeвuк). Во некои песни Марко се ]авува во насловот како ícpa/b, иако се пее за KpaMu Mapко (Миладиновци 1983: 227). Во летописна белешка за битката ка] Ровине е запишано „Марко и ^стадинъ погыбоше", а во друга е забележена и кралската титула: „кралъ Марко" (СгсдановиЙ 1927: 113).
8 Во еден поменик на светогорскиот Протат од кра]от на XIV век се споменуваат Дтщптрои кроА/р каг Iœ(àvvou) Seanóxou. ^алот Димитрща и деспотот Jован се идентификуваат со кралот Волкашин и неговиот брат деспотот Jовaн Углеша. Ваквата традицща за дво]ствено именуваше била особено карактеристична за ]ужните предели на српската држава во XIV век (ЪуриЙ 1981: 154 и 165; Ациевски 1994: 209.
1979: 161)9 и на едно место regis Vulchasini (ЪирковиЙ 1979: 156 бел. 12)10. Но веке во некои летописни белешки, додека името на Углеша е главно секаде исто, името на кралот Волкашин го наотаме во различна форма: Углешд деспотд н бпдтд ми Викашнид (ОщановиЙ 1927: 115)11; кр(д)лд Викашнид н деспотд (Стс]ановиЙ 1926: 82), иако, дури и во летописите се срекава и формата крдлы Влькашнид н Брдт(д) ми ОуглЕШй (ОщановиЙ 1927: 111); крдлы ВлькашУнид (ОщановиЙ 1927: 117).
Називот, пак, Мргьавчевик го срекаваме во српските лето- писи: МръиывунЬ, Болырь МриквУЕВнкы, МрьиывунКн или трн МриывУЕвнка, н бысть Оигл'шд деспоть н Викдшниь краль н Гонко воеводд, трн Брата родид (ОщановиЙ 1927: 119, 205; ОщановиЙ 1926: 84) итн. Но, иако нема потврда во современите извори, формата Мрыавчевик се налага во текот на времето по логиката на српската народна традицща и во духот на српскиот ]азик. Според Р. Мароевик, називот на династщата Мраавчевик (исто како и на Немааик и сл.) при употребата во историските трудови нема лингвистичка потврда, туку то] се ]авил како резултат на подоцнешна историска интерпретаци а, од времето кога формите на -ик станале презимиаа (Маро]евиЙ 1984: 186). Всушност, притоа треба да се има предвид развитокот на презимето на балканските простори воопшто, коешто се ] авува многу доцна, пред се, како резултат на застареното општествено уредуваае и немааето државна администраци а што ке го регулира ова прашаае. Имено, еден од начините за идентификацща и конкретизацща на личноста за да се означи не]зиното потекло, бил да се именува неко] како нечщ син. Впрочем, таква била традцщата и од многу западноевропски, но и арапски народи. Со создавааето модерни држави на Балканот, со посебна легислатива бил утврден и начинот на идентификацща, со што обича]от конечно се преточил во закон. Во Македонка, презимето почнало да се затврдува главно од средината на XIX век, а како државно нормирана категорща дури во XX век (Матковски 1974: 188-189; Стаматоски 1990: 163-178; Коробар-Белчева 1993: 15-20).
Има^и го предвид сето тоа, ]а сметаме поправилна формата Мрыавчеви во историографските трудови, што не би требало да се сфати како креираае ново презиме или превод на српската форма Мраавчевик, туку само именуваае на Волкашин и Углеша како синови на Мраава (како единствена и на]стара засведочена форма за нивниот татко), односно Мраавчеви или Мраавови синови. За означуваае, пак, на нивната фамилща би требало да биде употребено фамилщарното име Мръавчевци.
Разгледувааето на овие предложени форми добива и посебно значеае при евентуална историска анализа на потеклото на оваа династща, ко]ашто навистина се откинала од пазувите на српската имперща, но тешко може да се тврди дека не]зините припадници имале српско етничко потекло, независно од употребата на формата Мраавчевик што се наметнала и опстанала низ традицщата и потоа и во историографщата. Сплетот на исторщата и народната меморща придонел за создаваае традицща за именуваае на членовите на оваа династща, ко]а се рефлектирала и во историографщата. Тоа го наложува истражувааето на традицщата, ко]а историчарот може да ]а смета како индикатор или како резултат. Затоа ние се осврнуваме на приказот на ликовите на Мраавчевци во традицщата, со цел да ги согледаме сличностите или разликите во народното поимаае за нив поодделно од Србите и од Македонците. Можеби на]интригирачки е да се забележат фазите во развитокот и менувааето на претставите за ликовите од оваа династща во народната меморща од] двата народа.
Тешко е да востановиме еден начин на именуваае на ова кралско семе]ство, но би требало да се имаат предвид податоците од расположивите извори кога се анализира традицщата создавана подоцна. Притоа, се ]авува потребата да се означи биполарноста на карактерот на истражуваната матерща. Од едната страна е фактичката сосщба во историски контекст, понекогаш детерминирана од расположливите податоци, кои можат да се покажат и како дискутабилни. Но, од другата страна ]а имаме традицщата и сето она што како матрица го предвидува таа, ко]а е пак првенствено дискутабилна за историчарот, иако секогаш постои можност, низ разни споредбени методи, да се изделат во неа и податоци што можат историски да се потврдат. Во таа смисла може да се до]де до извесни сознанща и околу оправданоста на употребата на некои форми во историографщата како сериозна наука, ко]а треба што пооб]ективно да пристапува во однос на терминологщата воопшто, но имено и во однос на именувааето на историските личности и нивните титули.
9 То] се срекава и како: regis Volcassino, regis Volcassini, regis Volcasini (ЪирковиЙ 1979: 155 бел. 9 и 11, 157 бел. 15 и 163).
10 Во то] период, но и нешто подоцна, во дубровничките документи се срекаваат и формите Vochassin во Тестаментот на Гостиш Братослалик (до 1411) и Vuchassin во Книгата на Михаил Лукаревик од првата половина на XV век фшс 1957: 52). Разликата се ждавува само во транскрибирааето на слоговното л.
11 Rex Vukasinus et Vgliessa Despota et Goico (СщановиЙ 1927: 286).
Литература
Ангелов Б. Ст. Из старата българска, руска и сръбска литература / II. София: 1967. Ациеески К. Пелагонща во средниот век (од доагааето на Словените до пагааето под турска
власт) / Ско^е: 1994. БанашееиИ Н. Летопис попа Дукланина и народна предааа. Београд: 1971. Коробар-Белчееа М. Разво]от и функцщата на презимето како наследен член на именската
формула / Литературен збор // XL, 1-6. Скоще: 1993. 15-20. Вражиноески Т. Македонски историски преданна. Ско^е: 1992. ГркоеиИ М. Речник личних имена код Срба, Београд: 1977.
DinicM. Iz Dubrovackog arhiva, knjiga I / Zbornik za istoriju, jezik i knjizevnost srpskog naroda //
III odeljenje, XVII. Beograd: 1957. Здравее Г. Облеките на кралот Волкашин и на кралот Марко на фреско-живописот од XIV век/ Кралот Марко во исторг ата и во традици ата. Прилози од научниот собир одржан по повод 600-годишнината од смртта на кралот Марко. Прилеп, 23-25 ]уни 1995 година (натаму КМИТ) // Прилеп, 1997. 319-330. ИеаноеиИ М. Натпис младог крала Марка са цркве св. Неделе у Призрену / Зограф, 2. Београд: 1967.
Па]си]е Мгъееац Житще цара Уроша / Старе српске биографще // Избор и предговор Д.
БогдановиЙ. Београд: 1968. МречекК. Исторща Срба, I. Београд: 1952.
Мречек К. Српски цар Урош, крал Вукашин и Дубровчани / Зборник Константина Jиречека,
I. Београд: 1959. 341-385. КарациИ В. С. Щесме ]уначке на^тарще, II, 1845, Београд, 1988 - М. ДетелиИ Градови у хришйанско] и муслиманско] усмено] епици / 1 CD-rom. Балканолошки институт Београд: САНУ, 2004 (натаму М. ДетелиИ 2004). КарациИ В. С. Щесме ]уначке на^тарще и среднщех времена, VI, Државно издаае, Београд,
1899 (М. ДетелиИ 2004). Маретин Т. Напомене и поговор В. НедиЙ / Наша народна епика. Београд: 1966. Маро]ееиИ Р. Словенски антропоними / Ономатолошки прилози, ка. V. Београд: 1984. Маткоески А. За историското потекло на македонските имиаа и Презимиаа / Исторща // Х,
1. Скоце: 1974. 188-189. Миладиноеци Д. и К. Зборник на народни песни / Под редакцща на Х. Поленаковик и Т.
Димитровски. Скоще: 1983. МиркоеиИ Л. МраавчевиЙи / Старинар // III (1924-1925). Београд: 1925. 11-26. Мисиркое К. П./ Собрани дела. II. Печатени истражувааа и статии (1898-1909) / Подготовка
Б. Ристовски // Соработник Б. Р. Jосифовска. Скоще: МАНУ, 2007. Мисиркое К. П. Противо]адие / Одбрани страници // Приредил Б. Ристовски. Ско^е: 1991. 409-410.
Миткое М. Семантиката на синтагмите од типот на Марко Крале (КМИТ) // Прилеп: 1997. 379-388.
МихалчиИ Р. Кра] српског царства / Београд: 1975. МихалчиИ Р. Титуле КралевиЙа Марка (КМИТ) // Прилеп: 1997. 31-42. Народне песме у записима XV-XVIII века / Антологща // Избор и предговор М. ПантиЙ. Београд: 1964.
Орбин М. Кралевство Словена / Чланови редакцще Ф. Бариши", Р. Самарци", С. >иркови° // Београд: 1968.
Orbini М. Il Regno degli Slavi, 1601/ Nachdruck besorgt von S. Cirkovic und P. Rehder, Mit einem
Vorword von S. Cirkovic. München: 1985 [reprint]. Острогорски Г. Серска област после Душанове смрти / Византща и Словени. Београд: 1970. 435-456.
Панов Б. Средновековна Македонка / III. Ско^е: 1983.
ПетровиН С. О неким проблемима историчности и структуре ликова Косовске епике / Каижевност и ]език // LI/1-2. Београд: 2004.
Пулевски Г. М. Слав]анско-македонска општа исторща / Подготовка Б. Ристовски // Б. Ристовска^осифовска. Скоще: 2003.
Раичъ I. Исторiя разныхъ славянскихъ народовъ, наипаче же Болгаръ, Хорватовъ и Сербовъ, из тмы забвения изятая и во свйты Iсторiческiй произведенная 1оанном| Раичем|, архiмандрiтомf, во свято-архаггелскомъ монастырй, Ковилй. в| Будином| градй: 1823, I-IV.
Речник на презимиаата raj Македонците / II. Скоще: 2001.
Ристовска^осифовска Б. Кралевите Волкашин и Марко во „Слав] анско-македонската општа исторща" на Горгща М. Пулевски / (КМИТ) Прилеп: 1997. 113-120.
Ристовска^осифовска Б. Автохтони средновековни династии во Македонка (X-XIV век)/ Balcanoslavica, 30-31. Скоще-Прилеп: 2002. 165-182.
Ristovska-Josifovska B. The Name of the Dynasty Mrnjavchevi and the Title of the King Marco in the Historical Sources, Tradition and Historiography / Balkanistic Forum, 1-2-3 // Blagoevgrad: 2002. 194-199.
Ристовска^осифовска Б. Горгща М. Пулевски и Крсте П. Мисирков за владееаето на Мраавчевци / Делото на Крсте П. Мисирков // Зборник од Мегународниот научен собир по повод стогодишнината од излегувааето на книгата За македонцките работи I. Скоще: МАНУ, 2005. 347-365
Ристовски Б. Кон проучувааето на Кралот Марко во исторщата и во традицщата (КМИТ) // Прилеп: 1997. 7-21.
Ристовски Б. Крсте Мисирков за историскиот и фолклорниот лик на кралот Марко/ Крсте Мисирков. Нови истражувааа и сознанща // Скоще: 2000. 282-298.
Сара]'ли]'а С. М. Щевааа црногорска и херцеговачка. НикшиЙ: 1890 (М. ДетелиН 2004).
Симитчиев К Марко Крале во македонската народна епика. CKonje: 1981.
SkokP. Etimologijski rjecnik hrvatskoga jezika / knjiga druga. Zagreb: 1972.
СреНковиН П. С. Исторща српскога народа / каига друга. Београд: 1888.
Стаматоски Т. Презимето во системот на именувааето raj Македонците / Македонска ономастика. Ско^е: 1990. 163-178.
Сто]'ановиН Л. Стари српски записи и натписи/ I. Београд: 1902.
Сто]'ановиН Л. Стари српски записи и натписи/ VI. Ср. Карловци: 1926.
Сто]'ановиН Л. Стари српски родослови и летописи. Ср. Карловци: 1927.
Hrvatske narodne pijesme, I/1, Junacke pjesme, Matica hrvatska, uredili Dr. I. Bozic i Dr. S. Bosanac, Zagreb: 1890/М. ДетелиН, 2004).
Hrvatske narodne pijesme, I/2, Junacke pjesme, Matica hrvatska, uredili Dr. S. Bosanac, Zagreb, 1897 (М ДетелиН 2004).
ЪирковиН С. Поклад Крала Вукашина / Зборник Филозофског факултета, ка. XIV-1 // Споменица Фрааа БаришиЙа. Београд: 1979. 153-161.
ЪуриН И. Поменик светогорског Протата с кра] а XIV века / Зборник радова Византолошког института // XX. Београд: 1981.
Этимологический словаръ славянских языков / Праславянский лексический фонд // Выпуск 20. Под редакцией академика РАН О. Н. Трубачева. Москва: 1994.
